П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 .4 . Ж И Н А Қ Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы



Pdf көрінісі
бет480/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   476   477   478   479   480   481   482   483   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

5 .4 . Ж И Н А Қ Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
Ж инақты қ сан есім жасаушы қосымш а - 
-ау,
-еу.
Бұл бірден жетіге дейінгі бірлік сан есімдер- 
ден ж и н ақты қ сан есім жасайды. Ол санды қ 
ұғымды мүлдем озгертпейді, бірақ есептік санға 
жинақтау мәнін қосып, оның мәнін абстракция- 
ландырып, заттық ұғым да қосады. Мысалы: 
Біреу
де болса жетеді. Бес жыл өткен сол т айға енді
окініп жатыр екеуі. Үшеуі оңаша отыр. .Ііиінен
м ы кт ы үшеуін таңдап алып, ш үңкы рға сал.
Әлсіздеу біреуін үш көлікпен ауы лға кайыр. Екеуі
тракторға калсын. Олар төртеу-ак. Жетеудің
кемтігін жаба ала
лш.?(М ұстафин).
Қазіргі түркі тілдерінің көбінде жинақтық саң 
есімнің 
-ау, -еу,
-уды бы сты қ варианты қолданы-


374
СӨЗЖАСАМ
лады . М ы сал ға татар, б аш құрт, қ а р а қ а л п а қ
тілдерін келтіруге болады. Сонымен бірге басқа 
түркі тілдерінде ол қосымшаның 
-ав, -ов, -ев, -гу,
-игу, оо, өө
сияқты дыбыстық варианттары кезде- 
седі. Б ірақ қандай дыбысты қ вариантта қолда- 
нылмасы н олардың түп негізі бір.
Ж и н ақты қ сан есім де - көне түркі тілінен 
келе ж атқан сан есімнің м ағы налы қ тобы. Оны 
академик А.Н. Кононовтың мына сөзінен көруге 
болады: “Ж и н а қ т ы қ сан есім - заттан ған сан 
есімдер есептік сандардан ж и н ақты қ - көптік 
көрсеткіштер арқылы жасалады:
1) 
-бун, -гун
2) 
-б/г + -н
қосы м ш асы ескерт- 
кіште бір мысалда ғана кездеседі:
учагун
(үшеуі). 
“ Қ ұдатқу білікте” (XI ғ.) бұл ф орм а аны қтау- 
ы ш ты қ қы зметте қолданылады. Әрі қарай бұл 
қосымш аның фонетикалық дамуы мына жолмен 
өткен: 
-бун > -бу > - бі > -б > -у,

у.
2) -н қосымшасы = бун қосымшасының құра- 
мындағы жинақтық, көптікмағыналы көрсеткіш, 
ескерткіш те ж алғы з 
екін ара
(екеуінің арасында) 
деген мысалда ғана кездеседі” (Кононов).
О рхон жазба ескерткіш інде ж и н ақты қ сан 
есім 
“-агу, -егу: учегу
"ж ұрнағы арқылы жасала- 
ды .
Ж инақты қ сан есімнің қазіргі түркі тілдерін- 
дегі тағы бір ерекшелігі оның қанш а санға тара- 
уына байланысты. Көпшілік түркі тілдерінде та- 
тар, баш құрт, құм ы қ тілдерінде бірден о н ға 
дейін ж инақты қ сан есім жасалады. Сөйтіп, түркі 
тілдерінде ж и н ақты қ сан негізінен бірден о н ға 
дейінгі сан ға қатысты, бірден о н ға дейінгі сан- 
дар ж и н ақты қ санны ң жасалуына негіз болады. 
Ол көне замандардан басталып, күні бүгінге дейін 
қолданылып келе жатқан тілдік құбылыс.
Ж и н ақты қ санны ң өзі ж асалған есептік са- 
нынан айырмасы - олардың зат есімнің алдынан 
келіп, оны анықтаушы сөз ретінде тіркеспеуінде. 
Бұл қасиет басқа түркі тілдеріне де ортақ. Ал жи- 
нақтық сан есімдердің зат есіммен тіркеспеуі оның 
озінің затгық ұғымды білдіруімен, заттық мағы- 
насымен байланысты. Ж инакгық сан есімнің жи- 
нақтық, заттық мәнін оның түрленуі де растайды. 
Ж инақты қ сан есім зат есім сияқты түрленеді. 
Әсіресе, тәуелдік, септік жалғауларымен жиі түрле- 
неді, сөйлемде де түрлі орында қолданыла береді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   476   477   478   479   480   481   482   483   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет