С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
§ 16. XI—XV ғасырлардағы Монғолия
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 16. XI—XV ғасырлардағы Монғолия
1. XI—XІІ ғасырлардағы Монғолияның əлеуметтік экономикалық жағдайы. 2. Монғолдың, Темужиннің арғы тегі. 3. Монғолдар державасының құрылуы. 4. Монғол жаулап алушылықтары. XІІІ ғасырда Еуразия халықтарының тағдырына зор əсер етіп, Монғолияның даңқын бүкіл əлемге шығарған Шыңғыс хан мен оның балалары, немерелері болды. XІ ғасырдың басында қазіргі Монғолия монғол тілінде сөйлейтін тайпалардың мекеніне айналды. Онда бұрын тұрған түркі тілдес халықтар қоныс аударды; жалайыр, керей, қоңырат, найман, қоралас тайпалары монғолдың арулат, барулас, бесут, маңғуыт, меркіт, найқын, алқұнауыт, оранар, ұраңқой, сукегін, тайшыжұт, т.б. тай- паларымен аралас-құралас тұрып жатты. Монғолдар Байкал көлінен Ұлы Қытай қабырғалары, Енесай өзені мен Ертіс өзендері аралығында көшіп-қонып жүрді. Монғол жері орман, дала, құба (шөл) болып бөлінеді 1 . Солтүстігіндегі монғолдар орман-тоғайларда, ал оңтүстігіндегі моңғолдар — ашық далада, құмда қоныс өзгертіп отырды. Орман-тоғайдағы моңғолдар аң, балық аулаумен шұғылданса, оңтүстігіндегілер мал бағып, көшпелі өмір сүрді. Əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени даму деңгейі жағынан солтүстіктегі монғолдар оңтүстіктегі монғолдардан артта қалып қойған еді. Олар алғашқы қауымдық қоғамнан таптық қоғамға енді- енді өте бастаған болатын. Олардың үйлері ағаштан, киімдері аң терілерінен жасалатын. Бірте-бірте солтүстіктегі монғолдар мал бағумен де айналыса бастады. Мал басының көбеюі оларды тоғайдан шығуға мəжбүр етті. ХІІ ғасырдағы тоғайлық моңғолдар көпшілігі жартылай аң аулау- шылар, жартылай мал бағушылар болды. Далада тұратын моңғолдар ірі қара, жылқы, қой өсірді. Түйе ол кезде Монғолияда аз болды. Олар тез жиналып, тез қайта құрылатын дөңгелек киіз үйлерде тұрды. Əр рудың өзіне тиісті, бекітілген жайлау, қыстаулары болды. Монғолдар негізінен мал етімен, сүтімен қоректенді. Мал монғолдардың өздерінде жоқ егінге, қол өнер бұйымдарына айырбастайтын ақша орнына да жүрді. Қолөнері нашар дамыды. Олар жүннен киіз ба- сты, арқан есіп, жіп иірді, мата мен темірден жасалған бұйымдарды /қазан-ошақ.../ Қытайдан алып отырды. Теріден қайыс-таспа, мес, қоржын, киім тікті. Ағаштан ертоқым, ыдыс-аяқ, садақ жасады. Аз пайдаланылатын темірден ара, балта, пышақ, садақ оғын... жасады. Монғолиядағы сауда Орта Азиядан, Шығыс Түркістаннан шыққан ұйғыр жəне мұсылман көпестерінің қолында болды. Жалпы мəдениет деңгейі өте төмен болды: олар күнтізбе дегенді білмеді. Қытай саяхатшысы Мэн Хун былай деп жазды: «Жылды шөптің өсуімен есептейді, біреуінен қанша жастасың деп сұрасаң: 20 шөп, 30 шөп деп жауап береді. Олар күзді көктемнен ажыратпай- ды, айдың күндерін білмейді». Кейбір монғол руларының мəдениетіне батысында тұратын түркі тілдес ұйғыр халқы айтарлықтай ықпал етті. ХІІІ ғасырға дейін монғолдардың өз жазуы болған жоқ. Монғол тайпаларының ең мəдениетті көршілері — наймандар ұйғыр жазуын қолданды. Дегенмен барлық монғол халқына, оның мəдениетіне Азияның сол кездегі ең озат елі — Қытай көп үлес қосты. 1 Монғолдың құпия шежіресі.— Алматы, 1998.— 2 б. |