Сборник международной конференции «модернизация сознания: характер передачи образа «Әлем»
жүктеу/скачать 2,86 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Зерттеудің мақсаты ‒ етістіктің семантикалық топтарының бірі сөйлеу етістіктері мен олардың бағалауыштық қызметі арасында байланысы; ‒ сөйлеу етістіктері семантикалық өріс құруы; ‒ сөйлеу етістіктеріндегі мағынасындағы негізгі іс-әрекет; ‒ сөйлеу етістіктерінің когнитивті моделіндегі бағалауыштық компоненттер. Талдау әдісі Сөздік матариалдарынан есімшенің септелуіне үлгілер жинау, етістіктің семнатикалық өрісіне жіктеу, семнатикалық талдау жасау, мағыналық белгілерге қарай топтастыру, сөйлеу етістіктерінің қызметінің негізінде жатқан когнитивті моделді құрылымын зерделеу; Сөйлеу етістіктері туралы ғылыми зерттеулер мен мақалаларда мына мәселелер қарас- тырылмады: ‒ сөйлеу етістіктерінің өз ішіндегі семантикалық микротоптары және субъекті мен объекті арасындағы қимыл-әрекеттік мәндік қызметтерінің арасындағы байланысы туралы; ‒ сөйлеу етістіктерінің мағыналарын фреймдік семантика тұрғысынан бағалауыштық мәнді негізінде түсіндірілмеуі; ‒ сөйлеу етістіктерінің лексика-семантикалық топтарының іштей өзара мағыналық ерек- шеліктерінің сараланбауы. Талқылау Сөздің лексикалық мағынасы күрделі және ол бірнеше бөлшектерден (компоненттер) тұрады. Кез келген затқа немесе құбылысқа берілген ұғымда атаудың ішкі мәні түрлі қасиет- терді қамти алады. Яғни сөздің лексикалық мағынасында адам санасындағы сол зат немесе құбылыс жөнінде негізгі түсінік қалыптасады. Бірақ аталымның лексикалық мағыналары, мысалы, етістік пен зат есімнің мағынасын бір деп санауға болмайды. Олардың арасындағы айырым және ұқсас белгілерді көрсету үшін әрқайсысының семантикасын арнайы қарастыру керек. Тіл білімінде прагматикалық, коммуникативтік бағыты айқын, публицистика стиліне, газет мәтініне арналған зерттеулерде бағалау мәні арнайы қарастырылған. Бағалауыштық мағынаның құрылымдық мағына жайында публицистика стиліне, прагматикалық аспектіге, газет мәтініне (М. Серғалиев, Ш. Нұрғожина, Б. Момынова, О. Бүркітов, З. Ерназарова, Ғ. Түсіпбекова, Ф. Жақсыбаева т.б.) арналған зерттеулерде ғана сөз қозғалған. Алайда туынды бірліктерді сөйлеу етістіктерінің семантикалық бағытта бағалауыштық мағынаны анықтау, яғни бағалау мағынасының табиғатын, құрылымын т.б. мәселелерін қарастыру, бағалаудың коннотациялық бірлік ретіндегі басқа компоненттермен арақатысын анықтау толық сараланбай келеді. Осы «САНАДАҒЫ ЖАҢҒЫРУ: «ӘЛЕМ» БЕЙНЕСІНІҢ РУХАНИ МҰРАЛАРДА БЕРІЛУ СИПАТЫ» АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 108 мәселе жайындағы көзқарастардың өзі әр түрлі болып келеді. Әсіресе етістікті тілдік бірліктер әлеуметтік ортада қолданыс табуына байланысты олардың экспрессивті-коннотаттық бояуы болады. Сөздің көмегімен сөйлеуші қандай да бір затқа, құбылысқа өзінің бағасын береді. Осы тұрғыдан тілдік бірліктердегі коннотаттық мағыналар айқындалады. Жалпы етістіктердің жекеленген лексика-семантикалық топтары Э.В. Севортян, Э.Р. Тенишев, А.А. Юлдашев, Н.З. Гаджиева, А.А. Коклянова, Г.К. Кулиев, М.В. Зайнуллин, Ф.А. Ганиев, Д.Г. Тумашева, М. Оразов, К. А.Қалыбаева, Н.Оралбай, Б.Қасым т.б. еңбектерінде сипатталған. Осы түркі тілдеріндегі сөздердің лексика-семантикалық жүйесін, оның ерекшелік- терін ескере отырып, ең алғаш семантикалық топтарға жіктеген, пікір айтқан Н.К. Дмитриев. Ғалым татар тілінің материалы негізінде, ойлау, сөйлеу, қозғалыс етістіктерін жеке-жеке топ ретінде зерттеп, мақала жазған. Бұдан әрі, тілші ойлау, қабылдау, сезу және логикалық- психологиялық іс-әрекеттерді танытатын татар етістіктеріне талдау жасады. Етістікті семанти- калық тұрғыдан былайша топтастырған: 1) сөйлеу (сөзжұмсам) мәнін білдіретін етістіктер; 2) ойлау мәнін білдіретін етістіктер; 3) қозғалыс мәнін білдіретін етістіктер; 4) қимыл-әрекет мәнін білдіретін етістіктер [1, 570-599]. Етістік семантикасын арнайы зерттеген ғалым М. Оразовтың «Қазақ етістіктерінің мағынасы» атты еңбегін атауға болады. Ғалым қазақ тіліндегі етістіктерді 12 топқа бөледі: 1. Амал-әрекет етістіктері; 2. Қозғалу етістіктері; 3. Қарым-қатынас етістіктері; 4. Қалып-сапа етістіктері; 5. Сөйлеу етістіктері; 6. Сезіну етістіктері; 7. Ойлау етістіктері; 8. Қөңіл-күй етістіктері; 9. Өсіп-өну етістіктері; 10. Дыбыс-сес етістіктері; 11. Табиғат құбылыстарына байланысты етістіктері; 12. Субъектив реңді білдіретін етістіктер [2, 17]. Сөйлеу етістіктері – қазақ тілінің кеңінен қолданылатын семантикалық топтарының бірі. Жалпы түркі тілдерінде пайда болған сөйлеу етістіктері сөйлеу процесін белгілеу үшін қызмет етті. Олардың сандық құрамы тұрақты бола алмады, өйткені сөйлеу процесі – күрделі, алуан түрлі құбылыс, оны әр түрлі жағынан (акустикалық, физиологиялық, эмоциялық, бағалау, логикалық) қабылдауға болады. Алайда, терминология тұрғысынан осы топтың етістіктерін белгілеу кезінде айырмашылықтар байқалады. Оларды сөйлеу етістіктері, сөйлеу әрекетінің етістіктері және сөйлеу терминдері деп ажыратады. Сөйлеу процесі – өте күрделі құбылыс. Ол мынадай бөлімдерден тұрады: 1) сөйлеуші не айтушы жақтар; 2) тыңдаушы, әңгімелесуші; 3) ой білдіру процесі; 4) айтылу процесі (немесе жазу процесі); 5) ой хабарлау процесі және осыған байланысты тыңдаушыға жүгіну, онымен сөйлесу арқылы байланысу; 6) сөйлеу объектісі (мазмұны); 7) сөйлеу процесінің немесе нысанының сипаттамасы. Осы факторлардың бірі (1-5) міндетті болып табылады, басқалары (6-7) – қосымша (фа- культативтік) болып табылады. Бұл жағдайда олар эксплицитті (яғни зат есімінің көмегімен) және имплицитті (яғни етістіктердің көмегімен) болуы мүмкін. Р.Сыздық еңбектерінде: «Сөз деген сөздің өзі – мағыналық өрісі кең дүние. Тіл жеке сөз- дерден тұрады, яғни сөз – тілдің бір элементі. Бұл – оның түпкі мәні. Ал қазақ тілінде «сөз» сөзінің қосалқы, ауыспалы мағыналары және бар... «Қуатты, күшті, нұрлы сөз, қуатын білген абайлар... Жалын мен оттан жаралған сөз ұғатын қайсың бар» немесе «Сөз түзелді, тыңдаушы МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «МОДЕРНИЗАЦИЯ СОЗНАНИЯ: ХАРАКТЕР ПЕРЕДАЧИ ОБРАЗА «ӘЛЕМ» В ДУХОВНОМ НАСЛЕДИИ 109 сен де түзел» десе, айтпағы – өзінің жаңа мазмұндағы, өзгеше сападағы поэзиясы жайында. Сонымен қатар қазақ «сөз» деп адамның ой-пікірін, көзқарасын, идеясын да атайды... «Сөз» деп әңгіме, хабарды да айтады. Қысқасы, санай берсек, «сөз» сөзінің беретін ұғымы көп», – деп «сөз» ұғымын өте ұтымды ашқан [3, 3]. Қазақ танымындағы «сөз» ұғымының аясы кең. Ғалым М.Оразов «Қазақ тілінің семантикасы» атты еңбегінде эмоциялық мағынаға талдау жасай отырып, қашанда объектив дүниедегі заттардың түйсік арқылы қабылданған ақпараты адам ойының, санасының елегінен өтіп отыратындығы, оған белгілі бір баға берілетіндігі шындық деп атап көрсетеді». Егер адамзат айналасындағы дүниені, дүниеде болып жататын құбылыстарды тек сол күйінде қабылдап, оған өз көзқарастарын білдірмейтін болса, онда дүниедегі қилы құбылыстарға баға бере алмаған болар еді», – деп тұжырымдайды [2]. Проф. З.Ерназарова «Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі» деп аталатын зерттеу еңбегінде төмендегіше тұжырым жасайды: «Бағалау сөйлеу актісі негізінде дүниеге келеді. Сондықтан бағалау мәнді сөйлеу актілері бірден-бір прагматикалық мәнге ие болады [4]. Жалпы сөйлеу етістіктертерін екіге бөліп қарастыруға болады: 1) жалпы мағыналы сөйлеу етістіктері: жүктеу/скачать 2,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|