Синтлксистік плрадигиаллр
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазіргі қазақ тіліндегі_ синтаксистік парад игм
- Баяндауыштық тұлға.
| күрделі) күрама ган Күрделі баяндауышты қүрайтын (бөліктер)
бөлінісше ж н эртүрлі сөз табынан болса кұрама күрделі баяндауыш бо- компоненттер езара |штей қиЫса байланысса (ішкі грамматика- лады да, комп деді үйірлі баяндауыш болады. лык 6аиЛ 'Ь|ШТЬІН жасалу жолдары. Баяндауыш кызметінде барлык Баяндау ^ ада береді. Дегенмен семантикасы жағынан осы қыз- сөз тапбтеа|ім сөз табы - етістік. Етістік дара күйде, күрделі болып та, МеІлитикалык етістік болып та баяндауыш қызметін атқарады. аН Баяндауыш мүше предикативтілікті білдіретін болғандықган, ол кай сөз табынан жасалса да, шақтык мағынаны білдіруге тиіс. Өйткені шактык мағына айтьшатын оқиғаның болмысқа қатысын анықгайтын бас- ты компонент. Осылай болғандықган есім сөздер баяндауыш қызметін- де жұмсалғанда, шақгық мағына арнаулы синтаксистік амалдар арқьшы үстеліп, дербес баяндауыштық формалар құралады: - техник Ол техник еді. Ол техник болады. Ғ.тістіктін баяндауыш кызметінде жұмсалуы. Етістіктін дара, күр- делі, аналитикалык түрі де 1-, 2-жақгық жалғауында, үшінші жақгағы жіктік жалғауының нөлдік тұлғасында баяндауыш қызметінде жұмсала- ды. Дара етістік баяндауыш: Күн бесінде Теріс өзенінен (Ш.Мұр- таза). Кербүгы түралап үзац жшшы(О.Бөкеев). Ол алды-артына қара- май безді Ш.Досжан). Аналитикалык етістікті баяндаүыш: Жөтелгісі келгендей түйіліп- түйіліп, денесі селк-селк етіп, бір уақытта дауыстап жылап жібепді (Ш.Мұртаза). Зерен үйіндегі үрттам ацты шайцап, ыдысын цызыцтап, ойланып отыпып калдым ('Д.Досжан). Зат есімнін баяндаүыш кызметінде жұмсалуы. Дара зат есім баяндауыш: Аянның бар байлыгы - кітап. көкейін кесетін дауасыз арманы - Сапыжайлау (Т.Әлімкұлов). Жас өскін- ге иесінің жанында жүргені - медет. кетпен дыбысы — қуат (Д.Досжан). Күрделі зат есім баяндауыш: Әлімбектің жалгыз байлыгы - ер-тоцы- мы. (Ш.Мұртаза). Топырацтагы артыц түз - таідын соры, агаштың тамырын циып саргайтып жібереді (Д.Досжан). Ацанның цабыргасьш цаусатып кеткен — Батыраштын озбыолыгы (Т. Әлімқұлов). Сын есімнің баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Маңай көзге түрт- се көргісіз қ/іраңгы (Д.Досжан). Сәуле мол түскен шагын бөлменің іші жапык (Т.Әлімқұлов). Кешегі шілде цайтып оралгандай, шуац (Т.Әлімқұлов). - Сен бар гой, сен барып түрган цусыц! (Д.Исабеков). Мен мяОенийтсгзбін. өйткені айдайтыным трактор (Д.Исабеков).
. —'ІСІЛгір Сан есімнің баяндауьнн қызметінде жұмсалуы. Жолаугиы ежеь Есімдіктің баяндауыш қызметінде жұмсалуы: Мөшеке булақ б сында буйыгып отырган төрт-бес ңораш үймынау (Т.Әлімқұлов). Ан~ жылы Керімбердінің тойында қолыңызга су қүйып цызмет қылган балп - мш. Ал, жүріс сіздікі (Д.Исабеков). Үстеудің баяндауыш қызметінде жұмсалуы: Тінәнің қыстаудагы ауылы біптаппй жер(Т.Әлімқұлов). Наданныц жарлы болуы біп (Қабуснамеден). Қалмақтар тым ж-акын қашпаса болмайды (О.БөкейГ Еліктеуіштің баяндауыш қызметінде жұмсалуы: Айнала қүлаққа үрган танадай тым-тырыс (Д.Исабеков). Кеше гана алып таудың қа- сат қарын бүган бүздырып, өздері соңынан еретін дос-жаран бүгылар да зым-зия (О.Бөкей). Дастархан жиегіне тізе бүккен жылқышының түрі элем-ж-ялрм (Д.Досжан). Модаль сөздердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы: Толагай баста ми болмаса екі аяққазор түседі деген пас екен (О.Бөкей). Түбі бізге сүйексіз қызыл тілден гөрі, ырзықты іс кепек-ау (О.Бөкей). Дүйсенбінің үш жасында қүла түзде үмытылып қачганы рас (Д.Досжан). Жүрт сен- бейтін шындықты айтпаганың жәи(Қабуснамеден). Тұрақты тіркестердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы: үнде- меген соң, біз де тшқышытпадық Мен еститінмін: Осы Сарқынды шал өзінің бір гасырлық гүмырында тышкан мупнын канатпаган екен Сенің маган туыс екеніңді ішім селетін Неге екенін білмеймін, осы кісінің мыш басады да тітпды (п Баяндауыштық тұлға. Баяндауыштық тұлға туралы Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев еңбектерінде сөз болады. Н.Сауранбаев баян- дауыштық тұлға ретіндегі сөздердің жіктік, тәуелдік жалғауымен -ныкі, -нікі қосымшаларымен, көптік жалғауымен келетіндігін атап көрсетсе, С.Аманжолов тек атау септігіндегі сөздер мен жіктік жалғаулы сөздерді ғана көрсетеді. Ал М.Балақаев баяндауыштарды екі топқа жатқызады: сөздердің түбір күйіндегі баяндауыш жэне сөздердің грамматикалық тұлғалары арқылы жасалатын баяндауыштар [29, 101 б.]. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері жайлы арнайы оку құралын жазған Т.Сайрамбаев баяндауышты осы қызметте жұмсалып тұрған сөз табының тұлғасына қарай қарастырады да, жікгік жалғауы ең негізгі баяндауыштық тұлға, ол етістікке де, есім сөзге де қатысты болады, - дейді. Т.Сайрамбаев осы ең- бегінде етістіктер баяндауыштық қызметте түбір күйінде де, түрлі жұр- нақ, жалғаулармен және көмекші сөздердің қатысуымен де жұмсалады дей келе, етістіктердің түбір күйінде баяндауыш болуы көбіне екінші жақ баяндауыштарға қатысты деген пікір айтады [32, 100-105 бб.]. сж>
жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|