Синтлксистік плрадигиаллр
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚЛЗІРГІ КАЗЛҚ ТІЛІІІДБГІ СИНТЛКСИСТІК ПЛРАДИГИАЛЛР (монография-оқулыц)
- 1. Етістікті сөйлемдер.
|
Қазацстан Республикасы Алматы цаласы Мемлекеттік тілді дамыту институты ҚЛЗІРГІ КАЗЛҚ ТІЛІІІДБГІ СИНТЛКСИСТІК ПЛРАДИГИАЛЛР (монография-оқулыц) Алматы, 2016
(етістік баяндауыштар күрделі болады, жактық парадигмаға ие болмай- ды; есім баяндауыштар күй-жайды білдіретін сөздер болады (маган циын\ күй-жайды білдіретін тұракты тіркестер болады (мүртын балта гиаппайды). Жақсыздықгы осылай түсінсек қана, әдетте, жалпы баста- уышсыздық белгісі бойынша біріктіріліп жүрген әртүрлі қүрылымдық модельдерді жіктеп топтастыруға болады. Сөйлем қүрылымында оның болмыспен байланысын жүзеге асы- рушы, мәндік және белгілік компоненттерін нақгьшы-типтік тәсілмен бейнелейтін, табиғатынан қос мүшелі дыбыстық ойлау актісі көрініс та- бады. Нысанының негізгі, мәнді белгілерін екінші дәрежелі белгілерден ажырата білу керек. Сөйлемнің компоненттік қүрьшымы зат, қүбылыс- тың мәнді табиғи болмысын бере алады, сәйлемнің өзінің өмір сүруін, коммуникативтік қьізмет атқаруын қамтамасыз етеді. Оған қарағанда, атау түлғадағы бастауыщтың болу-болмауы сөйлемнің көптеген үлгілері үшін мәнді белгі бола алмайды (жалпылық сипатқа ие бола алмайды). Сөйлемнің субъектілік компонентінің атау тұлғадағы бастауыштан басқа да, тігггі, одан да сенімді формалды-грамматикалық белгілену (тұлғала- ну) жолдары бар: оған сөз таптарының категориалдық мағыналары және олардың сөйлемдердің негізгі типтік мағыналарына сәйкестігі жатады: 1) заттың іс-әрекеті туралы хабарлайтын болсақ, предикат қызметінде етістікті пайдаланамыз; 2) заттың белгі-сапасы туралы хабарлайтын бол- сақ, предикат-сын есімді пайдаланамыз; 3) заттың санын хабарласақ - сан есімді; 4) адамның не заттың күй-жайын хабарласақ - предикат-сын- ды пайдаланамыз т.т. Тілдегі сөздер объективті шындықтың құбылыстары мен қатынас- тарын, соған сәйкес адамзат ойлауының санаттарын бейнелейтіні белгілі. Олар морфологиялық, синтаксистік, семантикалық белгілері- не қарай сөз таптарының әртүрлі топтарын құрайды. Әр сөз табының (негізгі) категориалдық мағынасы, басқаша айтқанда, семантикалық белгісі шындық элемнің негізгі санаттарының бірінің мағынасын бе- реді: заттық мағына, іс-әрекеттік мағына, белгі-сапалық магына, сан- дық мағына т.б. Сөйлемдегі баяндауыштың категориалдық-морфологиялық түр- лері өз бастауыштарымен бірлікте белгілі бір құрылымдық-мағыналық мазмұнға ие сөйлем түрлерін (модельдерін) құрайды. Сөйлем үлгісін аныктауда сөйлемнің предикативтік белгісінің тілдік бейнелеу ерекшелі- гін басшылыққа алу шыңдық болмыстың белгісінің сипатына және ұлт- тың тілдік санада оларды санаттарға бөлуге сәйкес келеді. Осы тұрғыдан сөйлемнің негізгі үлгілері мынадай: 1. Етістікті сөйлемдер. Олардың өз ішіндегі түрлері:
а) заттың іс-әрекетін хабарлаушы: Егінші егін егеді; Сауыншы сиыр сауады; Етікші етік тігеді; ¥шац үшады. Мұндай үлгідегі сөйлемдерде іс-әрекеттің мағынасы етістіктің катего- риалдық-семантикалық ерекшелігіне қарай одан әрі нақгыланады: нақты іс-әрекет, ойлау-сөйлеу түріндегі іс-әрекет, т.б. ә) заттың күй-жайын хабарлаушы: Жеміс агаштары гүлдеді; Оныц үщысы келді; Ата-ана алацдаулы. б) ортаның күй-жайын хабарлаушы: Ымырт үйірілді; Боран үдеді. жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|