Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

рьях» (Н.Г. Маллицкий. О некоторых географических терминах, 
имеющих отношение к Средней Азии. «Известия ВГО» 1945, т. 
75, вып. 5, стр. 283).
Қаланың тарихы 
мен этимологиясы 
жөнінде жазган 
макаласында Ғ. Қоңқашпаев мынадай пікір айтты. «С прибав­
лением к основе «алма» приставка -«ты» получается сочетание 
«алматы», не свойственное современному казахскому языку, 
ибо приставка -«ты» допускается лишь после корней, оканчи­
вающихся на глухие согласные (тас - камень, тасты - камени­
стый). После слов, оканчивающихся на гласные или звуки «р» 
и «й», приставка «обилия» звучит уже как «лы» (су - вода, суды 
- многоводный). Однако на территории Қазахстана встречаются 
и многие географические названия типа «Алматы» с древним 
окончанием на -«ты» после гласных звуков «р» и «й», кото­
рые были бы недопустимы с точки зрения грамматики совре­
менного казахского языка (Шидерты, Силеты, Бугуты, Арша- 
ты и т. д. вместо правильных форм Шидерли, Силели, Бугулы, 
Аршалы). Это можно объяснить тем, что названия местностей 
обычно отличаются большим архаизмом, сохраняя в ряде слу­
чаев древние формы слов, которые в далеком прошлом обозна­
чали и другие географические объекты.
Для нас вполне ясно, что приставка -«ты» в географических 
названиях типа «Алматы» является древней формой оконча­
ния в группе тюрко-монгольских языков» (Г.К. Конкашпаев, 
Названия гор. Алма-Аты. «Изв. АН КазССР». Серия географи­
ческая. 1948, № 58. вып. 2). Ғ. Қоңқашпаев макаласында бул 
жер ертеден Алматы аталғанын, тіпті революцияға дейінгі 
орыс саяхатшылары да оны бурмаламастан Алматы деп 
жазганын, ал 1856 жылы мунда бекініс салғаннан кейін ғана 
Верный делінгенін, революциядан кейін Жетісу Облревкомы 
1921 жылы 5 февральдағы № 12 қаулысымен орыс тілінде Алма- 
Ата деп өзгерткенін айтады.
62

Алматы атауының этимологиясы жөнінде жазған мақала- 
сында Ц.Д. Номинханов F. Қоңқашпаевтың жоғарыдағы пікірін 
толық қолдай отырып, бул сөздің құрамындағы -ты жұрнағы 
түркі - монгол тіл ортақтығы кезінен қалған деп көрсетеді. 
Оның пікірінше, бул форма монгол тілдерінде осы қалпында 
фонетикалық ортада сакталған да, түркі тілдерінде -лы түріне 
өзгерген. Ц.Д. Номинхановтың Алматы атауының этимология­
сы жөнінде жазған пікірін толығырақ келтірейік: «Форматы» в 
монгольских языках употребляется в значении изобилия и об­
ладания. В этом значении данная форма в монгольском языке 
встречается в письменных памятниках ХІП века и в настоя­
щее время. В монгольских письменных памятниках XIII века 
встречаем форму -«ты» и -«тү» (сравн. «А-ли-ма-ту Ғифан). 
Например: Ойуту (ойу+ту) - одаренный умом, обладающий 
умом; улд-ейту (улджей-ту) - счастливый, обладающий сча­
стьем; аугату (ауга-ту) - мощный, имеющий силу; нэрэту - на­
зываемый, имеющий название, имя.
В современных монгольских языках эта древняя форма «-ту» 
(«-ту») видоизменилась и превратилась в формы «-тай», «-та». 
Например: алим, альма, альм - яблоко; алим-тай (халх.-монг.), 
альма-тай, альма-та (бур.-монг.), альма-та (ойр-монг.), в пере­
воде - «имеющий яблоко»; в отношении местности - «мест­
ность изобилующая яблоками». Эта монгольская форма «-ту» 
(«ту»), тай («-тэй», «-той), «-та» («-тэ», «-то»), соответствует в 
казахском языке форме «-лы». Например: алма - «яблоко», ал- 
малы -«местность, изобилующая яблоками» Это еще раз под­
тверждает возможность происхождения названия «Алматы» от 
древних форм монгольского языка» (Ц. Д. Номинханов. К эти­
мологии названия города Алма-Аты, «Вестник АН КазССР», 
№ 3 , 1953, стр. 93-94).
Ц.Д. Номинханов мақаласында «-ты» журнағы түркі-монғол 
тіл ортақтығынан десе, мақаланың ең соңғы қорытындысында 
Алматы атауы монгол тілінің көне формасынан шыққан деп екі
63

түрлі пікір айтады. Мұның алғашқысы дүрыс екенін кейінірек 
айтамыз. Ал монгол тіліндегі «-тай» жүрнагына келсек, ол 
«ту-ай» деген екі элементтен жасалғанын Г.И. Рамстедт дәлел- 
деген болатын (Г.И. Рамстедт. Введение в алтайское языкозна­
ние. М., 1957, стр. 205).
Проф. Аманжолов былай дейді: «Қазақстанның көне тай- 
палар мекендеген аудандарында географиялық атауларда ерте- 
дегі жұрнақтар сақталған: Алмалы, Алмалык: дегеннің ор- 
нына Алматы делінеді» (С. Аманжолов. Вопросы диалектоло­
гии и истории казахского языка, 1959, стр. 90, аударган біз - А. Ә ).
«Алматы» және басқа да «-ты» қосымшасына біткен атау- 
лар жайында жазган мақаласында Е. Қойшыбаев бұл жұрнақты 
жоғарғы пікірлерден басқаша талдайды. Ол былай деп жазды: 
«Осы келтірілген деректерге сүйене отырып, «Алматы» ата- 
уын екі сөзден: алма және ту ягни тау сөзінен біріккен деуге 
әбден болады. Сонда осы ізбен Есікті, Бұғыты, Ырғайты, 
Тобылғыты, Өлеңті сөздеріндегі -ті бөлшегін о бастагы ту 
(тау) сөзінің түбірге кіріккен түрі деп қарау керек болады: 
Есікті - Есік-ту -Е сік тау т. б.» (Е. Қойшыбаев, «Алматы» және 
«ты» қосымшасы жайлы, «Қазақстан мектебі» журналы, № 8, 
1963, 90-91 беттері). Біз Е. Қойшыбаевтың пікіріне екі себеп- 
тен қосыла алмаймыз: 1) тау деген форманың -ту, -ты түріне 
айналуы мүмкін емес. Өйткені, тау сөзінің көне түрі - тағ екені 
белгілі. Ендеше тағ>тау орта гасырдан бергі қүбылыс. Тау 
формасының өзі жаңа қүбылыс болғандықтан, ол тау>ту>ты 
түріне ауыса қоятындай тілдік жағдай болған жоқ. 2) Өлеңті 
деген атаудан -тау сөзін іздеу мүлде мүмкін емес. Бүл атау, -
біріншіден, тау аты емес, өзен аты, екіншіден, өзен атына тау 
(ту) сөзі қосылмаса керек-ті.
Алматы және -ты формасына аяқталатын баска атаулар 
жөнінде біздің пікіріміз мынандай:
Қазақстанда -ты, -ті жұрнақтарына аяқталган топонимдер 
көп кездеседі: Өлеңті, Шідерті (Орал, Павлодар облыста-
64

рындағы өзен аты), Сілеті (Көкшетау облысындағы өзен аты), 
Сөгеті, Бұгыты Торғайты, Әңгірті, Дараты, Далайты, Алматы 
(Алматы облысында), Шағырайты, Ноғайты (Актөбе облысын- 
да), Шкаты, Бұлдырты (Орал облысында), Бүланты (Қызыл- 
орда облысында), Ебейті (Қызылорда, Көкшетау, Солтүстік 
Қазақстан облысында), Мойынты (Қарағанды облысында) т. б.
Проф. С.Е. Малов өзінің классификациясында тарихи 
жағы-нан тілдің көне формаларын бойына көбірек сақтаған 
тілдер мен дамыған тілдердің айырмасын көрсету үшін, кри­
терий етіп, рт, лт, нт дыбыстарының тізбектерін алады. С.Е. 
Малов ескі түркі, үйгыр тілдерінің нүсқаларында түбір сөз 
бен қосымшалардың арасында да рт, нт, лт дыбыстарының 
тізбектеліп келетінін айтады. Мысалы, бүл дыбыс тізбектері 
түбірдің өз ішіндегі алтун (золото), алты (шесть) сияқты 
сөздерде ғана емес, алты (взял) деген формада үшырайды. 
Соңғы алты (взял) деген сөз қазіргі түркі тілдерінің басым 
көпшілігінде алды деген формада кездеседі. Ал қазіргі анда 
(там), барды (ходил) деген сөздер коне түркі нүсқаларында -
анта (там), барты (ходил) (С. М. Малов. Памятники древне­
тюркской письменности. М.-Л., 1951, стр. 5-6).
Осындай рт, лт, нт дыбыс тізбектері қазір де сақталган 
тілдер - түркі тілдерінің көнелік қасиетін бойына көбірек 
сақтағандардың қатарына жатады. -Ты//-ті жүрнақтары арқылы 
жасалған сөздер тек ескі жазу нүсқаларында ғана емес, қазіргі 
ощ устік - батыс түркі тілдерінде де күшті (Э. В. Севортян. Со­
отношение грамматики и лексики в тюркских языках. Сб.:. «Во­
просы теории и истории языка...». М., 1952, стр. 384-349).
Бүл сияқты фактілер басқа да түркі тілдерінде кездеседі. 
Сөйтіп, бүл формалардың Қазақстан топонимдерінде сақталуы, 
біріншіден, олардың бір кездерде қазақ халқының қүрамына 
енген тайпалар тілінде болгандығын дэлелдесе, екіншіден, 
топонимдік материалдарда тілдің көне көріністері үзақ 
сақгалатынын анық аңғартады.

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: