Т. У. Есембеков Көркем мәтінді талдау негіздері Оқу құралы Алматы
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
| 6.6 Антропологиялыќ єдіс
Адамныњ табиѓи жєне сан алуан жасанды орта мен д‰ниедегі µмір кешуініњ іргелі мєселелерін зерттейтін антропология ілімі ХХ ѓасырда жедел дами бастап, басќа ѓылым салаларымен шекарасын айќындап алуѓа кµп уаќыт ж±мсады. Пєлсапалыќ, діни, медициналыќ, психологиялыќ, єлеуметтік, т.б. антропологиялар ѓылыми пєн ретінде ќалыптасып, жан-жаќты зерттеулер ж‰ргізуде. Єлеуметтік-гуманитарлыќ пєндермен обьектісі бір болѓандыќтан антропологиялыќ талдау теориялыќ, єлеуметтік-мєдени, ќолданбалы сияќты дењгейлерге бµлінген. Антропологиялыќ теориялардыњ негізінде пєлсапа жататыны т‰сінікті жайт. Пєлсапалыќ антропология адам болмысыныњ негіздерін, инварианттары мен универсалияларыныњ т‰п-тµркінін ќарастырады, оныњ бастауында т±рѓан М. Шелер, А. Гелен, Г. Плеснер сияќты оќымыстылар адамды бір субстанция (негізінен сана) арќылы білуге болады дейтін классикалыќ антропологиядан іргелерін бµліп алѓан. ХХ ѓасырдаѓы білім мен ѓылымныњ дамуына с‰йеніп адамныњ танып біле алмайтын ќ±пиялары мен т‰сіндіруге ќиын парадокстыњ болмысын ш±ќшия зерттеуге кіріскен б±л аѓымныњ µкілдері маргиналдыќ сана мен ќасиеттерге кµп кµњіл бµле бастады. Бейсаналыќ кµріністер, санасыздыќ сєттері, елестік єлем, тєн тєжірибесі сияќты мєселелерге ќазір баса назар аударылып отыр. Персонализм мен экзистенциализм, психоанализ бен неофрейдизм, феноменология жєне структурализм кейбір теориялыќ антропологиялыќ идеялармен тыѓыз байланысќан, сондыќтан олардыњ ќым-ќуыт даму мен ілгерілеу ‰дерістерінде бір-біріне ќарсы екі кµзќарас ќалыптасты. Біреуі адамды биологиялыќ т±рѓыдан баѓалауѓа мєн берді. А. гелен адамды толыспаѓан тірлік иесі десе, Ницше толыќ ќалыптасып бітпеген жануар немесе таѓылыѓы тылсым хайуан деп атаѓан. Ал Г. Хенстенберг, И. Лотц сияќты ойшылдар адамды рух иесі, жаратќанныњ жаѓымды жаны деп ќабылдауѓа діттеген. Кµркем антропология «ќаламгердіњ кµркемдік єлемі» деген ±ѓыммен тікелей байланысты болѓандыќтан кµркемдік єлемді тануды µзініњ басты маќсаты ретінде белгілеп алѓан. Базбір зерттеушілер кµркем антропологияны єдебиет теориясыныњ ќ±рамына кіретін бір бµлік деп ж‰р, олардыњ µз уєжі бар. Кµркем антропологияныњ негізгі ќарастыру нысаны – ќаламгер ойы мен ќиялы тудырѓан адам образыныњ кµркем мєтінде бейнеленуі жєне оларды оќырманныњ, рецепиенттіњ, интерпретатордыњ ќабылдауы, т‰сінуі жєне баѓалауыныњ ‰дерісі, кµрінісі, дењгейі, сипаты. Кµркем єлем – идеал тєртіпке сєйкес ќ±рылѓан жасанды єлем. Оќырман оны µзінше µњдейді, басќаларѓа таратады, µзгертіп айтады, жања н±сќасын жасайды. жазушы жєне оќырман санасындаѓы ќиял єлемдерініњ арасында байланыстыњ неше т‰рі ж‰ріп жатады, кµркем антропология осындай ќарым-ќатынасты арнайы ќарастырады. Осы баѓыттыњ µкілдерініњ ойы бойынша єдеби мєтін кµркем єлем тудырады, ал ол єлем бізді ќайта-ќайта мєтінге ‰њілуге мєжб‰р етеді екен. Баламалы єлемді эстетикалыќ тањбалар арќылы мєтінге айналдыру арќылы автор єлемді µзіне бµліп тастайды, сµйтіп Єлем енді Мєтін ретінде µз алына µмір с‰ре береді деген пікірді антропологтар жан-жаќты ќаузап ж‰р, яѓни олар ‰шін кµркем мєтіндегі єрбір сµз, сµйлем, деталь мен концептке ерекше мєн бере ќараудыњ ќажеттілігін дєйектеу басты маќсат екен. Антропологиялыќ кµркем єлемніњ т‰рлріне ќатысты да µз пікірлері бар. Фольклорлыќ, мифологиялыќ модельдердегі єлемдердегі ±жымдыќ сана мен бейсаналыќ кµріністеріне талдау жасау да б±л єдіс ‰шін мањызды. Сонымен ќатар єр кезењ єдебиетініњ єлемін аныќтауѓа деген ынтызарлыќ бар. Дана ќаламгерлердіњ µз кµркем єлемін жасаудаѓы тєжірибесін сараптау да – к‰н тєртібіндегі зєру мєселе. Шыѓармашылыќ т±лѓа Мєтін мен Єлемді µзіне ±ќсас етіп жасайды деген тезиске с‰йенетін ѓалымдар єрбір автор µз кµркем антропологиясын тудырады деп есептейді. Сонымен бірге єрбір автор Аллаћ жаратќан Адамѓа деген µз ойы мен сезімін оќырманѓа білдіру ‰шін шыѓармашылыќпен айналысады деген пікірлері де назар аударарлыќ. Оѓан ќоса автордыњ µзі жасаѓан кµркем єлем мен мєтіндегі тірлік кешуініњ сипатын аныќтау да осы єдістіњ жетекші идеяларыныњ ќатарында. Адам, сыртќы адам, ішкі адам, персонаж, образ, т±лѓа, субьект, герой, тип, характер, индивид, адам образы сияќты ±ѓымдардыњ мєн-маѓынасын наќтылау, єр-ќайсысыныњ кµркемдік-эстетикалыќ, поэтикалыќ ќызметтерін аныќтау да аса мањызды міндеттер деп саналады. мифологиялыќ образ, фольклорлыќ бейне, образ-архетип, инварианттыќ образ деп жіктей отырып олардыњ мєтіндегі образдармен байланыс т‰рлерін сараптау да кµп мєселеніњ астарына ‰њілуге м‰мкіндік береді екен. Автор, автор – жаратушы, автор – адам, автор – персонаж, автор образы, бейтарап баяндаушы, автор ойыны, автордыњ шыѓармашылыќ єлемі сияќты терминдер негізінде автордыњ µзін-µзі баќылауы, µзгелерге зер салуы, ќиял єлеміне ќатынасы, т‰пт±лѓалар мен басќа мєтіндердіњ єсері, кездейсоќтыќ пен ќажеттіліктіњ сана мен ќиялѓа ыќпалы, сыртќы жєне субьективтік факторлардыњ шыѓармашылыќќа ќысым жасауыныњ себеп-салдарлары, авторлыќ сананыњ еркіндігі мен µзін-µзі сынауы тєріздес мєселелерді жеке-жеке немесе бірлікте ќарастыру кµп нєрсені айќындайтынын ѓылыми негіздер арќылы дєлелдеу де аталмыш баѓыт ‰шін µте мањызды. Психопоэтика, психоанализ, цензура, автоцензура, невротикалыќ дискурс, автордыњ, мєтінніњ, єдеби кезењніњ, персонаждыњ психоаналитикалыќ диагностикасы, шыѓармашылыќ невроз бен психоз, єлем тудырушылыќ, мєтінжасаушылыќ сияќты мєселелердіњ антропологиялыќ астарына ‰њілу де ќазіргі кезде жиі кездесіп отыр. Кµркем мєтіндегі автордыњ «µзінікі» мен «µзгенікін» аныќтау ‰шін ассоциативтік образ, елес образ, жасанды персонаж, ремейк, µњдеу, плагиат, графомандыќ, мазаќтау, тігісін жатќызу, алдау деген ±ѓым-т‰сініктерді ќолдану да ±сынылады. Портрет поэтикасына ќатысты мєселелер (портрет т‰рлері, мимика, іс-єрекет, фон, киім-кешек) арќылы автор оќырманына жања аќпарат, белгі, сыр айтатынына да жіті назар аударудыњ мањыздылыѓы ќуатталады. Сонымен ќатар тєн поэтикасы, ішкі жєне сыртќы дене, кµркем анатомия, адам тєнініњ, м‰шелерініњ образѓа айналуы, т‰рлі адами экспрессия кµріністерініњ себеп-салдарлары арќылы автор ойы мен идеясын баѓалауѓа болады деген антропологиялыќ кµзќарасќа да ойлана ќараѓан орынды. Бет, бейне, маска, бет пердесініњ кµркемдік шартты образѓа айналуы, сезім, эмоция, ќ±штарлыќ, ќ±лшыныс, елігу, адамныњ бес сезім м‰шесініњ ќызметі де антропологиялыќ зерттеу нысаны. Кµркем антропология єдебиеттанудыњ кµптеген терминдеріне синоним ретінде µз ±ѓымдарын ќолдануѓа єуес, біраќ оларѓа басќа маѓына дарытатыны байќалып отыр. Метафора, аналогия, ырѓаќ, темпорология, хронотоп автор санасындаѓы парадигма т‰рлерінен хабар беріп т±ратын негіздер деген пікір назар аударарлыќ. Адамныњ есалањ к‰йі, магиялыќ, мистикалыќ тєжірибесі сияќты адам санасыныњ терењ ќатпарларын бейнелеуге ±мтылатын ќазіргі модернистік єдебиетті зерттеуге осы єдіс оњтайлы болып отыр. Адами болмыстыњ ќыр-сырын тексеруде кµркем антропология экзистенциализм мен герменевтиканыњ кейбір идеяларын µз м‰дделеріне сєйкес пайдалануда. Кісі бойындаѓы аќылѓа баѓына бермейтін тылсым к‰штерді т‰гендейтін б±л ѓылым Бµтен, Абсурд, Бостыњ, Трансценденция деген ±ѓымдарѓа с‰йенуде. Заттыќ т±рмыс пен шынайы тірлік бір-біріне ќарсы ќойылып, адам табиѓатыныњ шекараларын айќындауда сана мен т‰псанаѓа, бейсаналыќ символдарѓа баса назар аудару да экзистенциализмнен келген. Герменевтикадаѓы «т‰сіну антропологиясы» деген баѓытты дамыту арќасында герменевтикалыќ антропология атты пєн ќалыптастырылды, оныњ басты идеясы «т‰сіну - єлемді танудыњ ємбебап амалы» дегенге жаќын. М±ныњ негізінде Х. Гадамердіњ т‰сіну – адамныњ барлыќ іс-єрекетініњ негізі деген ойы жатќандай. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|