Т. В. Шевякова д филол н., профессор кафедры журналистики Казнпу им. Абая хуш столетие нередко называют веком фразеологии, что вполне правомерно, поскольку именно в этот период возникли или окончательно оформили

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
70 
 
«Сахара»  («Необъятная  степь»),  «Кҿктем  келіп  қалыпты-ау»  («Весна  пришла»),  «Кҿктем» 
(«Весна»). 
Стихотворение  «Табиғат  тазалығы»  («Чистота  природы»)  –  это  воплощение 
определенной программы воздействия поэта на воображаемого читателя (адресата). Главная 
цель стихотворения К. Мырзалиева  – убедить соотечественников в необходимости сохранить 
и  беречь  природу.  Поэтому  наличие    в  тексте  5  риторических  вопросов  и  восклицаний, 
использование  2  восклицательных  предложений,  особенно  в  конце  стихотворения, 
приближают  это  произведение  к  ораторской  речи,  обращенной  как  к  человеку  (I  строфа  – 
вопросительное  местоимение  с  обобщенно-неопределенным  значением  обращение  ко  всем, 
ко  всему  миру  «Кто  поверит,  что  вчера    был  чистый  воздух?!»;  III  строфа  –  «Куда  ни 
пойдешь», скрытый адресат «в твои легкие»), так и к природе, к родному краю, обиженному 
человеку:  «Аман ба ҿзі тҧрғаннан ҿңір налып?!»  [9, 4, далее указываем страницы по этому 
изданию]. Адресат К.Мырзалиева – это и народ: «Мҽн берген жоқ ҽлі оған жарқын халық», к 
которому он причисляет и самого себя. Адресант стихотворения проявляется в риторических 
вопросах  и  восклицаниях,  подчеркивающих  ужас  от    надвигающейся  экологической 
катастрофы. 
В  этом  стихотворении  мы  наблюдаем  установку  автора  на  усложнение  структуры 
поэтического  адресата  от обобщенно-личного к конкретному.  Это  мы можем проследить  на 
лексико-морфологическом  и  синтаксическом  уровнях.  И  прежде  всего  это  проявляется  в 
использовании местоимений как показателя контакта, диалога автора и читателя, так как для 
«воздействия  на  слушателя  или  читателя  в  качестве  обобщенной  формулы  переживания 
лирическое стихотворение целиком «обслуживается» местоимением» [10, 40]. 
Если  в  I  строфе  используется  вопросительное  местоимение  с  обобщенно-
неопределенным  значением  обращения  ко  всем,  ко  всему  миру  –  «Кто  поверит,  что  вчера  
был чистый воздух?!», то в синтаксической конструкции III строфы – «Куда ни пойдешь» – 
подразумевается  уже  определенно-личное  «ты»,  как  и  в  словосочетании  с  притяжательным 
местоимением  «в  твои  легкие».    В  восклицательном  предложении  VI  строфы  автор  прямо 
называет своего адресата  – человек:
 
«Адам таза болмайды ешқашанда / Айналайын табиғат 
таза болмай!» /4/. 
Если  «Табиғат  тазалығы»  («Чистота  природы»)  –  обращение  к  людям  с  призывом 
сохранить,  беречь  природу,  то  «Табиғатқа  табыну»  («Поклонение  природе»)  строится  как 
обращение  к  природе.  В  этом  стихотворении  выражено  пантеистическое  отношение  к 
природе,  которой  надо  поклоняться  как  божеству,  которое  может  понять  и  простить:  «Сен 
мені – / Кең даланың ардасын ҧқ!» /5/. 
В тексте К.Мырзалиева 3 раза выделено слово «табиғат». Поэт олицетворяет природу, 
наделяет  ее  человеческими  качествами,  и  она  становится  его  собеседником,  адресатом. 
Адресант  Мырзалиева,  городской  человек,  обращается  к  природе  с  просьбой  принять  его  в 
свое лоно и понять его. Поэт использует повелительное наклонение глаголов, относящихся к 
семантическому полю «Человек»: «ҧқ» («пойми»), «дем алдыр» («дай отдохнуть»), «іліп қой 
жел  ҿтіне»  («проветри»),  «сҿкпе  бізді»  («не  ругай  нас»),  «тазала  ҿкпемізді»  («продуй  наши 
легкие»),  «емде  мені»  («лечи  меня»).  Тем  самым  он  подчеркивает  целительное  воздействие 
природы вообще на человека, если он приходит к ней с чистыми помыслами и не нарушает ее 
чистоту, а также необходимость «вернуться в объятия любящей природы, почувствовать себя 
не  царем  и  господином,  завоевателем,  покорителем,  а  ее  дитятею,  нуждающимся  в 
руководстве и попечении» [8, 31].  
Таким образом, в этих 2-х стихотворениях, имеющих двух адресатов – (1) человек и 
(2) природа, перекличка проявляется прежде всего на уровне формы: риторические вопросы, 
восклицания,  обращение,  повелительное  наклонение  глагола.  Это  позволяет  автору  ярче  и 
точнее выразить свою идею о том, что человек – неотъемлемая часть природы, и потому он 
обязан беречь ее. 
Поэтическим  адресатом  К.  Мырзалиева  оказываются  и  природные  реалии  или 
«природные  слова»  [7,  32].  Стихотворение  «Сахара»  –  очень  сложно  организованное 
произведение в плане структуры поэтического адресата. Названием стихотворения «Сахара»  
и  обращением  с  междометием  «О,  қазақтың  сҽулетті  сахарасы»  («О,  прекрасная  казахская 
сахара»)  поэт  выделяет  природное  слово  «сахара»  в  качестве  адресата  своего  лирического 
высказывания.  Его  структура  далее  обогащается  риторическим  вопросом  с  личным 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
71 
 
местоимением 1-го лица единственного числа, где обнаруживает себя и сам адресат («Қайда 
мені жетектеп апарасың?!»). Междометия «О» и «шіркін» связывают 1 и 2 строфы: «Шіркін, 
Дала  ҽуен  ғой  тҧнып  тҧрған!»,  а  восклицательные  предложения  «Бҽрі  сиқыр!»  (3  строфа)  и 
«Қысылады соншама жер несіне!» (6 строфа) передают восхищение поэта родной природой.  
В  следующих  строках    1  строфы  «Қандай  мықты  береді  ажыратып  /  Қҧдірет  пен 
Даланың екі арасын?!» появляется второй адресат: в лексеме семантического поля «Человек» 
Құдірет  содержится  намек  не  просто  на  человека,  а  человека,  имеющего  отношение  к 
поэтическому творчеству. Во 2 строфе этот образ конкретизируется обращением «бауырым» 
(«брат»):  «Сҿз  бен  сазды,  бауырым,  былықтырман»  («Не  путай  слова  и  музыку»). 
Следовательно,  в  стихотворении  «Сахара»  благодаря  особой  структуре  адресата  помимо 
воспевания  природы  возникает  тема  творчества,  поэтического  вдохновения.  Не  случайно 
Мырзалиев  вступает  в  диалог  с  братом,  и  именно  ему  он  раскрывает  тайны  творчества. 
Подобная ситуация отмечена С.Д. Абишевой относительно творчества Пушкина: «Пара друг 
–  поэт  органична  для  художественного  сознания  Пушкина»,  а  «с  помощью  обращения 
создается  ощущение  психологической  достоверности  и  имитация  разговорной  интонации» 
[11, 77, 79]. 
В этом стихотворении в результате развития лирической темы формируется полилог: 
к  диалогу  с  двумя  адресатами  –  степь  и  человек  (брат  –  поэт)  –  подключается  и  третий 
адресат:  в  семантике  стихотворения  прослеживается  скрытый  диалог  с  Пушкиным.  На  наш 
взгляд, возникает намек на пушкинского «Пророка», в котором поэту открываются все тайны 
и  все  звуки  мира.  Если  у  Пушкина  поэт  становится  пророком  благодаря  шестикрылому 
Серафиму,  то  у  Мырзалиева  степь  участвует  в  создании  поэтической  личности,  открывает 
ему зрение, слух и свои тайны: 
Жҥзден бірі белгісіз жер сырының. 
Білем десең, 
Ол – сенің ерсілігің. 
Кҿзің ғана байқайды бірдеңені, 
Бірдеңені қҧлағың, 
Кеңсірігің. 
Ҽндетеді –  
Қойған ба бозторғайлар 
Қҧлағымның ішіне ҧя салып?! /10/. 
 Так поэт отвечает на вопрос первой строфы: именно степь рождает вдохновение.  
Таким  образом,  Мырзалиев,  связывая  свое  стихотворение  с  пушкинской  поэзией, 
вписывает  свое  творчество  в  литературный  контекст.  И  тогда  образ  «бауырым»  («брат») 
приобретает  символическое  значение:  это  брат  по  поэтическому  цеху.  В  результате 
формируется образ единого поэтического братства.   
Значит,  анализ  структуры  адресата  в  казалось  бы  традиционном  пейзажном 
стихотворении,  описывающем  степь,  степные  просторы,  выявил  присутствие  важной  для 
Мырзалиева темы. Эта тема о рождения поэта и его предназначения.   
В  стихотворении  «Кҿктем  келіп  қалыпты-ау»  поэт  от  имени  весны  обращается  к 
людям  – и к ленивым, и к работящим. Весна благословляет людей –   
4 строфа содержит обращение к скрытому адресату: 
Қҧларыңды білмейсің, 
Сынарыңды. 
Қандырғың да келеді қҧмарыңды. 
Шағаладай шаңқылдап шалқарында, 
Шарқ ҧрып кеп іздейсің сыңарыңды! 
5 строфа –  
Кҿктем келіп қалыпты-ау! 
Кҿктем келіп, 
Жылы желді жетектеп жеткен бе елік?! 
Кҿрінгенге кҿз сҥзіп қобалжисың, 
Кҿңіліңе бір сайтан кеткен бе еніп?! /7/.  
Весна оценивает человека, человек – весну и свое состояние в ней: 
Назың бар ма айтатын наурызыңа? 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
72 
 
Ҿткен қысқа айтатын ҿкпең бар ма?! /7/. 
Как  утверждает  М.Н.Эпштейн:  «Природа  для  поэзии  –  это  как  бы  ее  второе  «я»,  зеркало,  в 
котором  яснее  узнается  собственный  облик»  [8,  20],  ярким  свидетельством  тому  является 
взаимообусловленность жизни человека и природы у Мырзалиева. 
В «весенних» стихотворениях Мырзалиева мы отмечаем те же способы введения поэтического 
адресата, что и в проанализированных выше текстах. Восклицательные и вопросительные предложения 
передают  восприятие  лирическим  героем  весенних  явлений.    Восклицательное  предложение  «Кҿктем 
келіп  қалыпты-ау!»,  повторяясь  5  раз  и  из  них  3  раза  в  качестве  строфической  анафоры,  организует 
текст,  а  часть  этого  предложения  «Кҿктем  келіп»    4  раза  присутствует  в  синтаксическом  повторе  в 
следующих  строках.  Усиленная  двойная  анафора  создает  атмосферу  радости,  связанную  с  приходом 
весны.  Это  особенно  важно  для  мировоззрения  казаха,  пережившего  зиму.  Не  случайно  лексема 
«кҿктем»  активно  используется  поэтом  16  раз  в  двух  текстах.  Наконец,  в  последней  строфе  1 
стихотворения  двойное  восклицание:  «Кҿктем  келіп  қалыпты-ау!  /  Кҿктем  келіп!»  /8/,  а  также 
последнее  анафорическое  восклицательное  предложение  в  стихотворении  «Кҿктем»  –  «Келді  кҿктем 
қиқулатып, / Келді кҿктем тыраулатып!» –  заключают  в  себе  всю  полноту  чувств  поэта.  И  этим  
настроением    стихотворение      К.Мырзалиева  перекликается  с  рецептивном  циклом  М.  Макатаева, 
подробно проанализированном      С.Д. Абишевой [7, 241].  
С помощью риторических вопросов и восклицаний осуществляется обобщенность обращения 
к адресатам «весенних» стихотворениях: «Келді кҿктем бір ҧл болып / Бір қыз болып – / Кҥрсінбелік!» 
/8/,  а  вводное  предложение  «Амал  қанша!»  («Что  делать!»)  –    «Ауру  жеңген  жақындарға  /  –  Амал 
қанша! – табыт болып» /8/ – содержит сочувствие к людям.  
Результаты анализа структуры поэтического адресата в «природных
» стихотворениях Кадыра 
Мырзалиева можно представить в виде следующей схемы: 
                                                                          Адресат 
 
            
                                                        человек                           природа 
 
 
                           кім? сенің, мені, бізді, менің                  табиғат (5) 
                           халық, бауырым, ҧл, қыз                        сен, ҿзіңде, саған 
                                                                                              сахара (3), дала (3), кҿктем (16) 
Таким  образом,  К.Мырзалиев  создает  образ  адресата  в  5  «природных»  стихотворениях  с 
помощью  обращений,  местоимений,  вопросительно-восклицательных  конструкции,  номинативных 
рядов  заглавиями  текста.  Объединенные  общей  темой  и  сходными  структурными  показателями,  они 
могут расцениваться как природный рецептивный цикл. 
1.
 
Әдібаев Х. Қадыр туралы сӛз. Уақыт және суреткер. - Алматы, 1967.  
2.
 
Кәрібаева Б. Қадыр поэтикасы жайында.// Жұлдыз. – 1983. - № 12. 
3.
 
Тлеубердиев  К.М.  Қ.Мырзалиев  шығармашылығындағы  табиғат  және  экологиялық 
мәселелердің кӛркемдік шешімі: Филол. ғыл. канд. ... дисс. - Түркістан, 2004. 
4.
 
Нурахметов  С.  Қадыр  Мырзалиевтің  ақындық  шеберлігі:  Филол.  ғыл.  канд.  ...дисс.  
Алматы, 1994. 
5.
 
Бударагина  Е.И.  Средства  создания  образа  адресата  в  художественном  тексте: 
Дисс. ... к.филол.н. – М., 2006. 
6.
 
Ибрахим  Б.  Типы и  функции русского обращения  как  именования  адресата  в разных 
видах словесности. – М., 2004. 
7.
 
Абишева  С.Д.  Поэтическая  система  «мир  природы»:  структура  и  семантика.    - 
Алматы, 2002.  
8.
 
Эпштейн М.Н. Природа, мир, тайник вселенной. М., 1990. 
9.
 
Мырзалиев Қ. Қызыл кітап.  - Алматы, 1983. 
10.
 
Сильман Т. Заметки о лирике. М., 1977. 
11.
 
Абишева  С.Д.  Структурно-семантическая  парадигма  друг  в  поэзии  А.С.  Пушкина.  // 
Материалы Межд. научн. конф., посвященной году А.С. Пушкина в Казахстане (7-8 декабря 2006 г.), 
Алматы, 2007. 
Тҥйін 
Мақалада  Қ.  Мырзалиевтің  табиғат  туралы  5  ҿлеңіндегі  адресат  бейнесі  (адам  жҽне  табиғат) 
талданған жҽне оның жасалу тҽсілдері қарастырылған. 
Summary 
The addressee type in K.Myrzaliev,s 5 poems about nature (Man and nature) is analised,  the ways of 
its creation are considered in this artic 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
73 
 
 
ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ 
 
 
Ы.АЛТЫНСАРИН ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
К.Әбілқасымова - 
Абай атындағы ҚазҰПУ қазақ әдебиеті кафедрасының доценті, 
             педагогика ғылымдарының кандидаты  
 
Cҿз  ҿнерін  балаға  білім  беріп,  тҽрбиелеудің  негізгі  қҧралы  ретінде  бағалап,    оларға 
арнайы  кҿркем  шығармалар  жазуды  алғаш  қолға  алған,  сол  арқылы  балалар  ҽдебиетінің  
негізін салушы, ХІХ ғасырдың ҧлы ағартушысы, ҧлағатты ҧстаз, жазушы Ыбрай Алтынсарин 
кҿркем  сҿзді  оқыту  ҽдістемесі  саласында  да  нақты  істер  атқарып,  олардың  ғылыми-
тҽжірибелік сипатын айқындауда алғашқы қадамдар жасаған.  
Қазақ  халқының  кҿрнекті  ғалымы  М.Ҽуезов    Х1Х  ғасырдың  ірі  тҧлғалары  Шоқан 
Уҽлиханов,  Ыбырай  Алтынсарин  жҽне  ҧлы  Абай  Қҧнанбаевтың  еңбектерін  саралай  келе, 
Шоқан Уҽлихановтың  ҿз жерінде бірінші тарихшы, этнограф, саяхатшы, ҽдебиет зерттеушісі 
болып  зор  еңбек  еткендігін,  Абайдың    халқының  рухани  дҥниесін,  сҿз  ҿнерін  ҽлем 
мҽдениетінің дҽрежесіне кҿтергендігін  басып айтқан.  Ғалым  Ыбрай Алтынсариннің еңбегін  
де зор бағалап: «Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін ҿз ҿмірінде, еңбегіне тҥйістіріп қоса білді» 
[1, 315], - деп жазғаны мҽлім.  
Алтынсариннің  халқына  жасаған  қызметі    тек  ағартушылықпен,  ҧстаздықпен 
шектелмейді,  ол  жаңа  ҽдебиет  ҥлгілерін  жасаған,    сҿз  ҿнеріне    тың  жаңалық  енгізген  ақын,  
ҽрі жазушы. Жазушының тҿл шығармалары қазақ балалар ҽдебиетінің бастауы болды, оның 
туындыларындағы  кҿркемдік  ҽдісі,  ҿзінің  тҽрбиелік  ой-  пікірлерін  қысқа,    қарапайым    ҽрі 
кҿркем тҥрде жеткізу жолдары  балалар ҽдебиеті тарихында шеберлік дҽстҥріне айналды.  Ол 
қазақ даласындағы жаңа типті мектептерді ашушы, жаңа  бағыттағы ҧстаз, ҿз мектептерінің 
оқу  ісін жҥргізуге арналған  бағдарламаларды қҧрастырып,  алғашқы оқулық,  хрестоматия, 
ҽдістемелік  қҧралдарды  жасаған    педагог.      Бҧл  жҿніндегі    М.  Ҽуезовтің:  «Қазақтың  ең 
алғашқы мҽдениетті мектебін жасаумен қатар,  жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер 
ҿнерлік тҥрде қабыстырушы» [1, 315], - деген пікірі  ҿте орынды айтылған.  
Ы.Алтынсариннің    халық  ҿмірінің  аса  бір  ауыр  кезеңдерінде    ескі  салт-санамен,  
патша  саясатының  қастандығымен    зор  табандылықпен  кҥресе  жҥріп  жасаған    еңбегін 
педагогтің  кҿзі  тірі  кезінде  айналасындағылар  ерлікпен  теңестірген.  Ағартушы  педагогтың 
кҥнделікті  халқына  жасаған  еңбегін    кҿріп  жҥрген  бір  топ  қызметтестері  мен  шҽкірттерінің 
«Оренбургский  листок»  газетінің    1884  жылғы  26  наурызында  шыққан    мақалада  «Для  нас 
кочевников,  очень  дороги  произведения  г.Алтынсарина,  как  и  он  сам;  это  могут  понять 
именно те, кому известно значение первой светской литературы в России. Мы готовы видеть 
в  лице  г.  Алтынсарина  героя,  который  становится  отражением  всего  народа,  духа  его,  ума, 
нрава, характера и вообще всей его жизни» [2,306], - деп жазған сҿздері осының айғағы.  
«Қазақ  хрестоматиясы»  Ы.Алтынсариннің ағартушылық,  педагогикалық  кҿзқарасын, 
ақындық,  жазушылық,  аудармашылық  талантын  танытқан  шығармашылық  еңбек.  Ҧзақ 
жылдар бойында ол ҽдебиет оқулығы, ҽрі балалар мен ҥлкендерге бірдей қажетті ҽрі пайдалы 
оқу  кітабы  болып  келді.  Ы.Алтынсарин  шығармалары  баланы  айналасындағы  ҿмір 
кҿріністерімен,  ҥлкендердің  тҧрмыс  –  тіршілігімен  таныстыра  отырып,  жан-  жақты  тҽрбие 
беруге  арналған.  Сондықтан  дарынды  педагог  балаға  оқуға  ҧсынылған  шығарманың 
танымдық, тҽрбиелік жағына  кҿп кҿңіл бҿлген. Адамның азаматтық деңгейі оқығандығымен 
байланысты  деп,  балаға  ҧсынылған  оқу  материалының  оларды    еңбекке  баулитын,  ҿнегелі 
қасиеттерге тҽрбиелейтін дҽрежеде болуын қарастырды. 
Ы.Алтынсарин  «Қазақ  хрестоматиясы»    кітабы  мен  қатар  «Қазақтарға  орыс  тілін 
ҥйретудің    бастауыш  қҧралы»  деген  ҽдістемелік  еңбегін    басып  шығарады.  Бес  жылдық 
тҽжірибелік жҧмыстың нҽтижесінде  Ыбырайдың бҧл кітапта жасаған тҧжырымдары да басқа 
тілді мектептерде қазақ ҽдебиетін оқытудың бағыттарын айқындауға септігін тигізеді. Ҽдеби 
шығармаларды балаларға ҧсынуда педагог ҽдебиет тарихы немесе теориясы жҿнінде тҥсінік 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
74 
 
беруді  бірінші  орынға  шығармайды,  оның  алдымен    шығарманың    баланың  қабылдауына 
жеңіл, кҿркем, қызықты, тҽрбиелік ҽсері жоғары  болуын кҿздегені ҽсіресе оқу орыс тілінде 
жҥретін  мектептер  ҥшін  қазақ  ҽдебиеті  пҽнінің  мазмҧнын  жасауда    ескеретін  жағдай.  Ы. 
Алтынсарин  бҥкіл  ҿмір  жолын  мектеп  ашуға,  балаларды  оқуға  тартуға,  оларға  дҥние 
ғылымдарын  ҥйретуге  жҽне  соған  арнап  оқу  қҧралдарын  жазып  шығаруға  арнауымен  қатар 
жақсы    мҧғалім  даярлауға  ҽрқашанда  кҿңіл  бҿліп,  оларға    кҥнделікті  ғылыми-  ҽдістемелік 
басшылық жасап отырған. Ол  ҿзі ашқан мектептерде сабақ беретін мҧғалімнің  қазақ, орыс 
тілдерін  жақсы  білулерін  қалағандығы,  олардың  ҽрқашанда    оқытатын  пҽні  бойынша  ҿзінің 
білім  дҽрежесін    жетілдіріп  отыруларына    қойған  талаптары  аталған  мектептерде  қазақ 
ҽдебиетін  жаңа  бағытта,  яғни  тҥпнҧсқада  оқыту  ісін  атқарушы  мҧғалімдерге  аса  қажетті 
ойларды білдіреді. 
Ы.Алынсариннің  педагогикалық,  ҽдістемелік  кҿзқарастары  басқа  халықтардың 
педагогикалық  ойлары  мен  қатар    қазақ    халқының  этнопедагогикасына  ҥйлесімді 
негізделінеді. Сондықтан да осы жолдағы еңбектері ҿміршең, қазіргі кезеңдегі оқу ҥрдісіндегі 
кҿптеген жаңа бағыттарды, оқытудың жаңа жолдарын айқындауға мол септігін тигізе алады. 
Ыбырайдың    бізге  жеткен  еңбектері  мен  мектептеріндегі  оқыту  тҽжірибесін  саралап 
қарағанда, педагогтің ҽдістеме мҽселелерін ретімен, жҥйелі тҥрде қолға алғандығын кҿреміз. 
Оларды: 
 
-Оқу материалы; 
 
-Оқыту тҽртібі мен ҽдістері; 
 
-Мҧғалім  мен  оқушының  сабақтағы  қарым-қатынасы  –  деп  топтастырып 
қарауға болады.   
Оқу  материалы  балаларға  белгілі  бағытта  білім  мен  тҽрбие  беру  мақсатында 
сарапталынып  ҧсынылатын    оқу  мазмҧнының  негізін  қҧрайды.  Ы.Алтынсарин  кезінде  осы 
мҽселені аса маңызды деп есептеп, оны іске асыруда  «Қазақ хрестоматиясы» кітабын жазып 
шығарды. Жоғарыда бҧл хрестоматияға енген шығармалардың балалардың жас ерекшелігіне, 
психологиялық  жақтарына  ыңғайланып    алынғандығына  тоқталып  ҿттік.  Сонымен  қатар 
Ы.Алтынсариннің  ҿлеңдері  мен  ҽңгімелері,  аудармалары  ҿзге  ҧлт  балаларын  қазақ  ҿмірінің 
ҿткен  кезеңдерімен,  тҧрмыс-тіршілігімен,  табиғатымен,    халықтың  кҿзқарастарымен,  салт-
дҽстҥрімен таныстырып, адамгершілікке, ізгілікке, мейірімділікке тҽрбиелеудің тамаша кҿзі.  
Екіншіден,  педагог жазушының  тҿл шығармаларындағы тақырып пен мазмҧн ҥйлесімділігі, 
жанрлық  тҥрі,  жазушы  тілі,  танымдық,  тҽрбиелік  сипаты    ҽдебиет  пҽнінің  бағдарламаларын 
қҧрастыруда,    оқу  қҧралдарын  жазуда  ескеретін  кҿптеген  бағалы  ойларды  айқындайды. 
Ы.Алтынсарин  ҽңгімелерінің    ерекше  кҿңіл  тартатын  қыры    тілінің  қарапайым,  жеңіл,  ҽрі 
кҿркем болуында, ҿйткені  шығарма тілі балаларға оның мазмҧнын терең ҧғынуға, талдауға, 
дҧрыс сҿйлеуге, тілді меңгеруге  жол ашады..  
Осы  аталған  талаптар  тҧрғысынан  алып  қарағанда,  педагог  оқу  пҽнінің  мазмҧнын 
қҧру  мҽселесін  шешуді  алғаш  болып  қолға  алған.  Хрестоматия  жасау  арқылы  Алтынсарин 
қазақ жерінде тҧңғыш рет кҿркем сҿзді оқу  пҽні ретінде пайдаланудың жолын танытты, оның 
қоғамдық  маңызын,    қажеттілігін  айқындады  жҽне    осы  ҥлгідегі  оқу  қҧралын  алғаш  жасап 
ҧсынды.  
Ы.Алтынсариннің  оқыту  тҽжірибесінен  бастау  алған  келесі  ҽдістемелік  мҽселе 
жоғарыда  қарастырылған  оқу  мазмҧнын  іске  асырудың  жолдары  мен  ҽдіс-тҽсілдеріне 
байланысты.  Педагог оқушыларға ҧсынған мҽтінді алдымен оқудан ҿткізіп алуды  талап етті.  
Бҧл, ҽсіресе ҽдебиет сабақтарының ҽдістемесі ҥшін ҿте маңызды, ҿйткені мҽтіннің негізінде 
балаларға  эстетикалық ҽсер беру, оған деген қызығушылықтарын қалыптастыру, шығарманы 
қабылдауларын қамтамасыз ету алдыңғы оқудан басталады. Сондықтан болар Ы.Алтынсарин 
мектептерінің  тҽжірибесінде  оқудың  бірнеше  тҥрлері,  атап  айтсақ:  пайымдап оқу,  мақамдап 
оқу,  ғибратшылдық оқу, ҥйде (сыныптан тыс) оқу орын алған. Оқытуды кҿркем шығарманы 
оқудан  бастап,  сол  шығармадағы  кейіпкерлердің  іс-  ҽрекеттерін  қарастырып,  оның  тілін, 
тақырыбын,  тҽрбиелік  мҽнін  ашып  жеткізуді  мақсат  тҧтқандығын  анық  кҿреміз.    Ол  ҥшін  
ҽдеби шығарманы қайталап оқып мазмҧндап айтқызу,  кейіпкерлерді мінездеу, жатқа айтқызу  
ҽдістерін  қолданған.  Ҿкінішке  қарай,  тҽжірибеде  кездесетін  мҧғалімнің  мҽтінді    оқытпай 
тҧрып,  ҿзінің  мазмҧндап  айтып  беруі  сол  мҽтіннің  кҿркемділігін,  жазушының  стилін,  ҿз 
сҿзімен алмастыру болып табылады.  
Ыбырай жаңа мектептерінде  тҧрақты оқу мерзімін (жеті жарым ай), сабақ  жҥйесін 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
75 
 
қалыптастырды.    Оқу  материалдарын  сабақтар  жҥйесіне  қҧрып,  рет-ретімен,  бір-  бірімен 
байланыста беруді ҧсынды. Оқыту ҽдістемесінде Ы.Алтынсарин тіл дамыту ісіне кҿңіл бҿлді, 
бҧл  жҧмысты  балаға  сҿзді  дҧрыс  айта  білуге  ҥйретуден  бастау  керектігін  айтып,  «ҽрбір 
оқушы айта білген сҿзін жаза да білу керек»- деп ескертті. Сҿзді оқушыларға айқын естіртіп 
айту, мағнасын ашып тҥсіндіру, сҿзге жаттықтыру жҿнінде Ыбырайдың ҽдістемелік еңбегінде 
жасаған пайымдауларының  қҧндылығы  жылдан жылға ҿсіп отыр. Міне, бҧл бҥгінгі оқу орыс 
тілде жҥретін мектептерде қазақ тілі мен ҽдебиетін оқытуда  есте  ҧстайтын методологиялық 
мҽні бар қағидалар, ҽдістемелік ізденістерді жҥргізуде, оқыту  тҽжірибесін жетілдіруде арқа 
сҥйейтін  тҧғырлы тірек. 
Ы.Алтынсариннің    мҧғалім  жайында  айтқан  пікірлері,  оған  қойған  талаптарының 
педагогикалық, қоғамдық мҽні зор.  «Халық мектептері ҥшін ең керектісі - оқытушы. Тамаша 
жақсы  педагогика  қҧралдары,  ең  жақсы  ҿкімет  бҧйрықтары  да,  ҽбден  мҧқият  тҥрде 
жҥргізілетін  инспектор  бақылауы  да  оқытушыға  тең  келе  алмайды»  [3,322],    -  деп    білікті 
мҧғалімге  аса  биік  баға  берген.  Сонымен  қатар  оқу-ағарту  ісін  жетік  білген  педагог 
мҧғалімнің    балаларды  оқытып,  тҽрбиелеу  ісіне  жауапкершілікпен  қарауына,  сабақ  ҥстінде 
оқушылармен  қарым-қатынасын  дҧрыс қҧра  білуіне  ҽрқашанда  кҿңіл  бҿліп    отырған.  Оның 
оқытушылармен етене ҽңгімелесе отырып: «Мҧғалім балалармен іспеттес болады; егер олар 
бірнҽрсе тҥсінбесе, онда мҧғалім шҽкірттерді кінҽлҽмай, олардың кҿкейіне қондыра алмағаны 
ҥшін ҿзін-ҿзі кінҽлауға тиіс» - деп айтқан сҿздері оқыту ісін  меңгерулеріне игі ҽсерін тигізіп 
отырған.  Ыбырай    Алтынсариннің  ҿзі  ашқан  мектептерде  істеген  мҧғалімдерге  зор 
қамқорлықпен  қарап,  жан-жақты  кҿмек  кҿрсетіп  отырғандығы  жҿнінде  А.  Мазохин  деген 
мҧғалімнің  естелігінен  алынған  мына  жолдардан  айқын  аңғаруға  болады:  «  Ы.Алтынсарин 
оқытушылардың  тек  бастығы  ғана  болып  қойған  жоқ,  олардың  ҽкесі  де,  шынайы  мейірбан 
жолдасы да бола білді. Оның мектебімізге келуі бейне ҧлы мерекедегідей қуанышты жағдай 
болатын» [4,327]. Мҧғалімнің  қоғамдағы беделін кҿтеруді кҿздеумен қатар инспектор ретінде 
мектептерді  аралағанда  сабақ  берудің  ҥлгісін  кҿрсете  жҥргендігі,  мҧғалімдердің    ҿз 
міндеттерін  дҧрыс  орындауларын,  білімі  мен  біліктілігін  қатаң  талап  етіп  отырғандығы, 
қазақтан  шыққан  мҧғалімдерге  қолдау  кҿрсетіп,  олардың  ҽрбір  жетістіктеріне    зор 
қуанышпен,  сеніммен  қарағандығы  туралы  кҿптеген  естеліктерде  айтылғандығы  баршаға 
мҽлім. 
Ы.  Алтынсарин  жҿніндегі  жаңа  бір  кҿзқарастар  тҧрғысындағы  зерттеулерде 
педагогтің  діннің  тҽрбиелік  мҽнін  жоғары  бағалағандығы,  адамгершілік  рухта  тҽрбиелеудің 
қҧралы ретінде есептегендігі дҽлелді айтылады. Ағартушы педагогтің осы бағыттағы ойлары 
мен тҧжырымдарын зерттеп, бағалаған ғалым С.Қалиев былай деп жазады: «Ҧлағатты ҧстаз 
ислам  дінінің  аяттарындағы  адамгершілік,  имандылық,  қайырымдылық,  мейірімділік 
қағидаларын  ҿзінің  педагогикалық  кҿзқарастарына  негіздей  отырып  тҥсіндірді.  Дін 
қағидаларының    тҽрбиелік  мҽнін  ашып  кҿрсетуді  мақсат  еткен  ҧстаз  шариғат  сҥрелерін  ана 
тілінде тҥсіндіріп, діни терминдердің мҽн- мағнасын ашуға зер салды, оны ҿмір тіршілігімен, 
адам тҽрбиесімен тығыз байланыстыра талдады» [5,159].  Алтынсариннің намаз оқу мен ораза 
тҧтудың тҽрбиесі туралы айтылған оң ой- пікірлерін мына  жолдардан  айқын кҿруге  болады: 
«...намаз  ішінде  он  екі  парыз  бар,  оның  алтауы  тысқары,  алтауы  ішкері  парыз.  Тысқары 
парыздың (денені тазалау, намаз оқитын жерді пҽк ету, денені жабу, денені дҧрыс қимылдату, 
қолды,  аяқты,  басты  қимылдату)  бҽрі  тҽн  тҽрбиесіне  арналады,  ал  ішкі    парыздардың  ой- 
қимылды намазға арнап, беріліп оқуы - жан тҽрбиесіне арналады» [6,31]. 
Бҥгінгі кҥнгі талаптарға сҽйкес халқымыздың рухани қазынасын жас ҧрпақтың жеке 
тҧлғасын  қалыптастыру  ісіне  жаратудың  жолдарын  айқындауда  Ы.Алтынсариннің  
педагогикалық  ой-тҥйіндерінен,  ҽдістемелік  еңбектерінен,    кҿркем  туындылары  мен 
аудармаларынан,  халық  ауыз  ҽдебиетінің  нҧсқаларын  балаларға  арнап  іріктеп  алудағы 
ҧстанымдарынан,  ҿзі  ашқан  мектептердегі  оқыту  ҥрдісінің  тҽжірибелік  жетістіктерінен 
алатындарымыз  аз  емес.      Ағартушы-педагог,  жазушы  басқа  халықтардың  озық  ойларымен  
халқымыздың  бала  ҿсіріп,  оған  таным  мен  тҽрбие  беру  туралы  ҧзақ  ғасырлар  бойында 
қалыптасқан  кҿзқарастарын  ҧштастыра  отырып  педагогика  мен    ҽдістеме  саласының  ҿзекті 
мҽселелерінің негізін қалады. Атап айтқанда: 
1.  Білім  мазмҧнын    қҧрудың  элементтері  мен  жолдарын  анықтап        берді.  «Қазақ 
хрестоматиясын»  қҧрастыру  арқылы  балаларға  ҧсынатын  кҿркем  сҿзге  қойылатын 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
76 
 
талаптарды    айқындап,  ҽдебиет  пҽні  мазмҧнының  басты  мақсаты  мен  бағыт-  бағдарын 
айқындады. 
2.  Ҧлттық  жҽне    оқу  орыс  тілде  жҥретін  мектептерде  қазақ  ҽдебиеті  пҽні  бойынша 
негізгі оқу қҧралы болып келетін хрестоматиялық оқулықтың ҥлгісін жасап ҧсынды. 
3.  Ҽдеби  шығармалардың    жеке  тҧлғаны  қалыптастырудағы  орнын  анықтап,  балаға 
жан-жақты  білім  мен ҿнегелі тҽрбие берудің негізгі қҧралы ретінде  тҽжірибелік қолданыста 
тҧжырымдады. 
4.  Кҿркем  шығарманы  оқытудың  жолдары  мен  тиімді  ҽдістерін  сабақ  мақсатымен 
ҧштастыра пайдалануды нҧсқады. 
5.    Оқыту  мен  тҽрбиелеу  ісін  жҥргізудегі  мҧғалімнің  орны  мен  рҿлін  бекітіп,  оған 
қойылатын талаптарды анықтады. 
6.  Білім  мазмҧны  мен  оқу  ҥрдісінің  баланың  жас  ерекшелігімен,  психологиясымен 
байланысты екендігін дҽлелдеп кҿрсетті. 
Ы.Алтынсаринді халқымыздың сҿз ҿнерін баланың жеке тҧлғасын қалыптастырудың, 
болашағына  қажет  жалпыадамзаттық  ҧғым-тҥсініктерді  берудің  қуатты  қҧралы  ретінде 
пайдаланудың  жолын  салушы,  қазақ  тілі  мен  ҽдебиетінің  оқыту  ҽдістемесі  саласының 
іргетасын  қалаушы  деп  тануымыз  педагог  мҧрасын  бҥгінгі  дидактикалық  ізденістерімізге 
методологиялық тірек ете білуімізбен ҧштасады. 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: