Т. В. Шевякова д филол н., профессор кафедры журналистики Казнпу им. Абая хуш столетие нередко называют веком фразеологии, что вполне правомерно, поскольку именно в этот период возникли или окончательно оформили

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
56 
 
қазіргі  ҽдебиетте  гротеск,  яғни  ҽсірелеу  тҥрінде  кҿрінеді.  Қазіргі  ҽдебиетте  кҿркем  сҿз 
шеберлерінің аса жиі қолданатын кҿркемдік тҽсілдерінің бірі– кейіптеу. Бҧл тҽсілден жазушы 
Ғ.Мҥсірепов  те  қҧралақан  емес.  Жазушының  ҽңгімелерінде  табиғаттың  ҽр  тҥрлі  жағадайы 
адамның, жануарлардың іс–қимыл, ҽрекеттерімен астастырыла, байланыстырыла суреттеледі, 
яғни  жазушы  жансыз  табиғат  қҧбылысын  тірі  адамның,  жануардың  қылығы,  іс–ҽрекетімен 
ауыстыра  суреттейді.    «Боранның  ҿзі  де  ашыққан,  кҿрінгенге  тап  беріп,  қарды  қауып,  тас 
тырналап, кҥні –тҥні ҧлиды». Жер кҿкті бҧрқыратқан боран аш қасқырдай, қимылдағанға тап 
беріп,  қарды  қауып,  тасты  тырналап,  дамыл  таппай  ҧлиы,  ҽрекет  жасайды,  ҥзіліссіз, 
динамикалық  іс–ҽрекет,  қозғалыс  ҥстінде болады.   Боранның  қимылы,  ҽрекеті  аласҧрған аш 
қасқырдың  қимыл  ҽрекетімен  ауыстырыла  суреттелген.  «Батпақтың  айы  мҧндай  арсыз  бола 
ма? Шығырақ атып аспанға шығып алады да, ыржыңдайды да тҧрады». Кҿкке кҿтерілген ай 
жердегі жайсыз жайды мазақ етіп ыржақтайды, кҥлкі етеді. Жазушы суреттеуіндегі ай жеңіл 
мінезді, кҥлекеш, ҧяты аз, арсыз адамдай.  
Жазушы ҽңгімелері тілінен троптың ендігі бір тҥрі метонимияны, яғни алмастыруды 
да жиі кездестіруге болады.  «Ҧшып тҧра келсем ҽлгі болыстың қасында жҥретін қара сақал 
екен». Ҽй, қара сақал! Тек тиіп қара, қолыңда ҿлем!  – деп ...» (1/166).   «Мҧның не, ҽй, сірі 
тақым.»  (1/108.)        «Ойбай,  бастық  жолдас,  тҿтенше  бір  шара  қолданбасаң  мына  қатындар 
мені жеп қоятын!» - деді тҥлкі малақай» (3/108.) «Алматы мен Москва жалғыз сымды ешкімге 
бермей  қойды»  (1/225).  Келтірілген  мысалдардың  барлығында  дерлік  кейіпкерін  немесе 
оқиғаны жан – жақты, терең суреттемей – ақ, бір сҿзбен ғана оның келбетін, жан – дҥниесін 
немесе  оқиғаны  қысқа  ғана  суреттейді.  Алматы  мен  Москва  ҽрине,  келіп  жалғыз  сымға 
отырып  жайғасып  алған  жоқ,  ондағы  басшылар  жағдайды  білу  ҥшін  жиі  –  жиі  хабарласып, 
жалғыз сым телефонды босатпады деген ойды бір сҿйлеммен жеткізіп тҧр. «Қара сақал маған 
қара бҧқадай тҿне қарады» (1/167).   
 
 
Ғабит 
Мҥсірепов–ҿз 
табиғатында 
кҿркем  сҿздің  шебері  деп  танылған  жазушы.  Алайда  оның  қаламынан  туындаған  кҿркемдік 
шеберліктің сыры бар қырымен ҽлі толық ашылған жоқ, зерттеліп болған жоқ. Оның ҽрбір сҿз 
қолданысына терең сыр, ҿзіндік бояу бар. Соларды тҥсіне білу қажет, аша білу қажет.  
 
1.
 
Мҥсірепов Ғ.Таңдамалы шығармалар:  Алматы: Жазушы, 1980. 
2.
 
Жҧмалиев  Қ.  Ҽдебиет  теориясы.  –  Алматы:  Қазақ  ССР  «Ғылым»  баспасы, 
1964.  
 
Резюме 
В статье раскрываются художественные особенности творчества Г.Мусрепова. 
 
Summary 
The article reveals the artistic features of  G. Musrepov. 
АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІ МҦРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ 
 
Г.Асқарова – 
 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы, филол.ғ.к. 
 
Сҿз  ҿнерінің  кҿрнекті  туындылары  халықтың  мыңдаған    жылдар  кезеңдерінде  
қалыптасқан  дҥниетаным болмысын танытады. Рухани мҽдениет қазынасы арқылы халықтың 
ҿркениеттер  жҥйесіндегі  кҿрнекті  тҧлғасы  айқындалады.  Қазақстанның  жаңа    тарихындағы 
ҧрпақтардың ҧлттық жҽне жалпы адамзаттық рухани қҧндылықтарды игеруі мемлекетіміздің 
басты    мҧраты  болып  отыр.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ҽ.  Назарбаевтың 
―Мҽдени  мҧра‖  мемлекеттік  бағдарламасына  байланысты  айтқан  пікірі  осы  талаптың 
орындалуын    бағдарлайды:  ―…  ҧлттық  мҽдениетімізді  ҧлықтап,  бар  мен  жоғымызды  
тҥгендеп,  жҥйелеп,  келер  ҧрпаққа  аманаттау  –  ―Мҽдени  мҧра‖  бағдарламасының  басты 
мақсаты болуы тиіс‖ [1, 1 б.]. 
Қазақ    ҽдебиетінің  қалыптасуы,  даму  тарихында  тҥркі  ҿркениеті  жҽне  ислам  діні 
мҽдениеті  ықпалдаса,  тоғыса  дамыған  кезеңдер  ҧлттық  сҿз  ҿнерінің  кейінгі  дамуына    берік 
негіз болды. Ислам діні кең тараған Қарахан мемлекеті (X-XІІІ ғғ.) жҽне Алтын Орда-Қыпшақ 
(XІІІ-XІV  ғғ.)  дҽуірлеріндегі  ҽдеби  мҧралар  қазіргі  заманғы    кҿзқарастарға  сай  жаңаша 
бағалауды  қажет  етеді.  Аталған  кезеңдердегі    тҥркі  ҽдебиеті  мен  ғылымының  аса  кҿрнекті 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
57 
 
ҿкілдері Ҽбу Насыр ҽл-Фарабидің, Махмҧд Қашқаридың, Жҥсіп Баласағҧнның, Қожа Ахмет 
Ясауидің,  Ахмет  Йҥгінекидің,  Сҥлеймен  Бақырғанидың,  Насреддин  Рабғузидің,  Қҧтыбтың, 
Хорезмидің, Хҧсам  Кҽтибтің,  Сҽйф  Сараидың   ҽдеби  мҧралары  ҧлттық  мҽдениетіміздің  кҿп 
ғасырлық  шынайы  болмысын  бейнелейді.  Мҧхтар  Ҽуезов  ислам  дінінің  таралуының  сҿз 
ҿнеріне    жасаған  игі  ықпалын  атап  кҿрсетеді:  ―…ең  ҽуелі  ҽдебиет  жҧрнақтары  шығады. 
Қҧдайға  дҧға  айтып  шҧбыртқан  тақпақ  ҿлеңдер  шығады.  Діни  мейрамдар  сияқты  ҽдеттер 
туады.  Қҧдайлар  мен  ҽруақтар  туралы  толып  жатқан  ҽңгімелер  тарайды.  Бҧл  дҽуір  тілді 
байытты.  Ҽлгі  ҽңгімелер  себеп  болып,  сҿйлер  сҿз  кҿбейді‖  [2,  15  б.];    ―Мҧсылманшылыққа 
ауысқан соң қазақ белден асып кеткендей болды‖ [2, 19 б.]. Демек, ислам діні, қасиетті Қҧран 
кітабы қазақ ҽдебиетінің ежелгі дҽуірінен бастап кейінгі ғасырларға ҧласуында тҧрақты тірек-
желі болды. Бҧл орайда Қҧран кітабының қазақ ҽдебиеті тарихындағы аса елеулі ықпалы да 
айқындала тҥседі.  
Қҧран  кітабындағы  сюжеттер  ҽлемдік  сҿз  ҿнері  жҽне  қазақ  ҽдебиеті  мҧраларының 
гуманистік  мҧраттар  жолындағы    дамуында  эстетикалық,  тҽлім-тҽрбиелік  негіздердің  бірі 
болды. Исламдық-ағартушылық мҽдени дамуда ықпалды орын алған Қҧран кітабының ҽдеби 
дамудағы  маңызын  қазіргі  замандағы  ғылыми  тҧжырымдамалар  да  дҽйектейді:  ―Қҧран  ҽр 
алуан  оқу  орындарында  оқытылады.  Бҧрынғысынша    оның  идеялары,  бейнелері  кҿркем 
ҽдебиеттен  орын  алуда.  Ол  мҧсылман  халықтарының  бҧқаралық  ақпарат  қҧралдарында, 
қоғамдық-саяси ҽдебиеттерінде кең пайдаланылады. Қҧран мҽтіндері  сҽулет ҿнерінде негізгі 
ҿрнектік міндет атқаратын мҽнін де сақтап қалған. Қҧран идеялары мен бейнелері осы кҥнгі 
мҧсылмандардың ақыл-ойына, тҽлім-тҽрбиесіне ҽсер етпей тҧра алмайды‖ [3, 100 б.].  
Қҧран  кітабындағы  сҥрелердің  идеялық-композициялық  жҥйесіндегі    сюжеттер 
бойынша  ҽлем  халықтарының  ҽдебиеттерінде  талай  кҿркем  туындылар  жазылды.    Олардың 
біразы  -  қазақ  ҽдебиеті  тарихындағы    кҿрнекті  шығармалар.  Қҧран  кітабының  ―12-Юсып‖ 
сҥресінің  [4,  236–248  б.б.]  сюжеті  ізімен  ҽлемге  кең  таралған  ―Жҥсіп-Зылиха‖  қиссасы 
жҥздеген жылдардан бері ақындарды, драматургтерді, суретшілерді толғандырып келеді. Осы 
кҿркем дҥниенің  эстетикалық  қҧндылығына  қызыға  қарап,  тамсанбаған  ҧрпақ  немесе  халық 
кемде-кем.  Бҧл  –  бҥкіл  тіршілік  иелерінің  ішінде  адам  баласына  ғана  тҽн,  шынайы  сезімді, 
адал махаббатты жырлай білген шығарманың терең деңгейіндегі халықтық сипатының куҽсі. 
Жҥсіп пен Зылиха туралы аңыздың  жалпыадамзаттық  мҽні мен аса ҿміршеңдігі туралы айта 
отырып,    кҿрнекті    шығыстанушы    Е.Э.Бертельс  былай  деп  жазған  болатын:  ―Алуан  тҥрлі 
эпизодтардың  алмасып  отыруы  –  алаңсыз  балалық  шақ,  отбасындағы  ҧрыс-жанжал,  жан 
тҥршіктірерлік  қҧлдыққа  сату  оқиғасы,  бҧрынғыдан  да  қорқынышты  қҧлдырау,  тҥрмеде 
болған жан  тҥршігерлік  жағдайлар,  жаңадан  басталған  шарықтау  сияқты    оқиғалардың  бҽрі  
бҧл  аңызды  бірнеше  ғасырлар  емес,  тҧтастай  мыңжылдықтар  ҿтсе  де  ҧмытылмайтын, 
ҿшпейтін ҽдеби мҧра қатарына қосты‖ [5, 166 б.].  
Уақыт  ҿте  келе  бҧл  аңыз  ҽрбір  дҽуірдің  ҽлеуметтік  сипатына    сҽйкес  тҥрленіп, 
таралған сайын сан алуан ҿзгерістерге  ҧшырап отырды. Біздің заманымыздың VІІ ғасырында 
ол  исламның  қасиетті  кітабы  Қҧранға  енді.  Ондағы  махаббат  сезімінің  тазалығы  мен 
қҧдіреттілігі  туралы  идея  енді  мҧсылман  рухында  қайта  жаңғыртылды.  Енді  Жҥсіп  пен 
Зылиха  туралы  аңыз  тек  діни  кітаптар  шеңберінде  ғана  қалып  қоймай,  аса  кең  таралып, 
кҿптеген  кҿркем  шығармаларға  негіз  болды.  Жҥсіп  пен  Зылиханың  махаббат  хикаясына 
рухтанған  Шығыстың  кҿптеген  ақындары  оны  асқан  шеберлікпен  дамытып,  соның 
нҽтижесінде аңыздың сюжеті кеңейтіліп, кҿркейе тҥсті.  
Адамгершілікті,  имандылықты  насихаттайтын  қызықты  оқиғаға  толы  бҧл  шығарма 
кезінде тҥркі халықтарына кеңінен тарады. Қазақ ақындарының да шабытына шабыт қосты. 
Бірақ негізінен діни тақырыптағы туынды болғандықтан, Кеңес ҿкіметі жылдарында кҿпшілік 
назарынан тыс қалды. Исламның аты аталып, Алла мен пайғамбар туралы сҿз болғандықтан, 
ҥстем  идеология  бҧл  шығарманы  халықтан    алыстатуға  кҥш  салды.  Олардың  кҿркемдік 
мҧраттарын  азаматтық  қҧндылықтарға  сҽйкестік  жағынан  емес,  саяси  тҧрғыдан  бағалау 
басым  жатты.  Ҽдебиеттегі  Шығыстан  тҥскен  жарықты  ҿшіруге  кеңестік  заман  барынша 
тырысып бақты. 
Рабғузи қиссаларының жалпы идеясы – ислам діні кҿзқарастарына негізделген. Ғалым 
Х.Сҥйіншҽлиев: ―Ол кездегі ескерткіштерден дін араласпаған  шығарманы тауып аламыз деу 
–  бос  ҽурешілік.  Осы  қиссадағы  діни  қауызды  аршып  тастап,  ондағы  адамгершілік 
тҧрғысындағы нҽріне кҿз жіберсек қана, оның ҽдебиет  тарихы ҥшін  керектігіне кҿз жетеді. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
58 
 
Оның  ҥстіне  бҧл  қиссаның  жанрлық  ҿзгешелігін  де    ескеру  керек‖,  -  деп  орынды  атап 
кҿрсетеді   [6, 165 б.]. 
Бҧл  қиссалардың  кешегі  кеңес  заманында  оқытылуға  тыйым  салынғанынан  пайда 
емес зиян кҿргеніміз анық. Бҧл ретте ғалым  Т.Кҽкішев: ―Тҥркі тілдес классикалық ҽдебиеттің 
ішінде  Қожа  Ахмет  Иассауидің  орны  ала  бҿтен.  Кҿркем  туындыға  таптық  тҧрғыдан  қарап, 
алла-қҧдай  араласып  кеткендерін  діни  мерездер  деп  тапқан  кезде  ең  зор  теперішті  кҿрген 
дарын  –  Иассауи.  Тіпті  ҥріккеніміз,  шошынғанымыз  сонша,  ҿмір  бойы  Тҥркістанда  жасап, 
ҿзінің бар шығармасын сонда жазғанын ескермедік. Мҽйіті сонда жатқанын ғана емес, Ҽзірет 
Сҧлтандай  ҽлемдік  мҽні  бар  кесенесі  тҧрғанын  да  кҿзге  ілмедік.  Небір  зиялыларымыздың 
ҿздері оның ―Хикмет‖ деген еңбегінің атынан шошып, қадыр-қасиетіне жетпеді. Насыреддин 
Рабғузи,  Сҥлеймен  Бақырғанилар  оның  жолын  қуды  деп  тҧлан  тҧттық.  Соның  салдарынан 
жалғыз  тҥркі  тіліндегі  ҽдебиетте  ғана  емес,  бҥкіл  Шығыста,  жалпы  адамзат  ҽдебиетінде 
софылықты  ҿркендетушілердің  бірі  болғандығын  қазақ  жҧртына  орасан  зор  абырой  екенін 
енді-енді тҥсінгендейміз‖ [7, 27-28 б.]. 
Зерттеуші  С.Дҽуітҧлы  ислам  діні  арқылы  қазақ  ҽдебиетін  байытқан  қисса-
дастандарды (―Жҥсіп-Зылиха‖, ―Мҧңлық-Зарлық‖, ―Сейфҥл-Мҽлік‖, ―Рҥстем-Зораб‖; ―Шҽкір-
Шҽкірат‖,  ―Мың  бір  тҥн‖)  …  бҥгінде  еліміздің  рухани  қазынасына    айналып  кеткен 
ҽдебиетіміздің інжулері мен маржандары‖ [8, 54 б.], - деп бағалайды.  
Алтын  Орда  –  Қыпшақ  дҽуіріндегі  қазақ  ҽдебиетінің    кҿрнекті  мҧраларын  арнайы 
зерттеудің  маңызы  зор.  Қазақ  ҽдебиетінің  жазбаша  дҽстҥрлі  дамуындағы  исламдық-
ағартушылық  сипатын  айқындаған  осы  кезең  шығармаларын  дҽстҥрлік  жҽне  кҿркемдік 
тҧрғыдан  қарастырудың  зҽрулігі  айқын.  Сондықтан  Рабғузидің  ―Қисас-ул  анбийа‖ 
ескерткішін зерттеу ҽдебиеттану ғылымның қазіргі кҿкейкесті талаптарынан туындайды.  
Қазақ  ҽдебиетінің  кҿптеген  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  тарихындағы  рухани 
қҧндылықтарымызды іргелі зерттеу еңбектері арқылы ғылыми айналымға енгізу жҧмыстары  
жаңаша  қарқынмен  жалғасуда.  Бҧл  орайда,  Алтын  Орда-Қыпшақ  дҽуіріндегі  кҿрнекті 
шығармаларды  тарихи  поэтика,  тіл  тарихы,  методологиясы  бағдарымен  қарастырған 
зерттеулердің ҥздіксіз жҥргізіліп келе  жатқанын айтамыз.  
Аталған  еңбектерде  осы  кезеңдегі  туындылар,  оның  ішінде    Рабғузидің  ―Қисас-ул 
анбийа‖  жазба  ескерткішіндегі  шығармалар  ҽртҥрлі  қырларынан  зерттелді.  Тарихшы,  тілші 
ғалымдар  бҧл  кезеңдегі  туындыларды  тҥркі  халықтарының  тарихына,  тілдік  аспектілеріне 
қатысты мҽселелермен байланыстыра қарастырады. 
Профессор А.Қыраубаева Рабғузи қиссалары сюжеттерінің ежелгі Шығыс халықтары 
арасында  дҽстҥр  жалғастығы  жолымен  жасалған  аударма  -  нҽзира  шығармалар  екендігін 
айтады [14].  
Рабғузи  қиссаларының  ең  кҿне  қолжазба  нҧсқасының  толық  мҽтіні  Лондондағы 
Британия    мҧражайында  сақталған.  Сол  мҽтіннің  жеке  ҥзінділері  (П.М.  Мелиоранский,  С.Е. 
Малов  жариялаған)    ғана  мҽлім  еді.  Сондықтан,  ―Қисас-ул  анбийа‖  ескерткішіндегі  «Жҥсіп 
Сыддық»  қиссасының  қазақ  тіліне  аударылуы,  тҥп-тҿркіні  мен  поэтикалық  ерекшеліктерін 
саралау  ежелгі  мҽдени  мҧрамыздың  ҧлттық  ҽдебиеттанудағы  лайықты  орнын  табуына 
мҥмкіндік жасайтындығы ақиқат.  
Қазақ ҽдебиеттану ғылымының тарихында ежелгі дҽуір мҧраларын зерттеуді тҧңғыш 
бастаушы, қалыптастырушы профессор Б.Кенжебаевтың  еңбектері даралана аталады. Ғалым: 
«....дҧрысында    «Қиссас-ул  ҽнбия»  таза  діни  кітап  қана  емес,  тҥгелдей  ҽулиелер, 
пайғамбарлар  туралы  хикая  да  емес.  Ерте  замандардағы  тҥрік  текті  халықтардың,  ру-
тайпалардың  қисса-хикаяларының,  аңыз-ертектерінің,  ҿлең-жырларының  жинағы,  ҿңделген 
тҥрі  ескі  ҧрпақ  мҽдениетінің  нҧсқасы  дерлік  кҿркем  шығарма»  [15,  17-18],  деп    ―Қисас-ул 
анбийа‖ жинағындағы ҽрбір туындыға кҿркем шығарма ретінде баға береді. 
 
1. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс 
// Егемен Қазақстан. - 2003. – 29 қараша. 
2. Әуезов М.О. Әдебиет тариxы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.  
3. Энциклопедия «Ислам». – Алматы: ҚЭ. Бас    редакциясы. 1995. – 286 б. 
4. Құран Кәрім: қазақша мағына және түсінік. –Мілади, 1991. – 604 б. 
5.  Беретльс  Е.Э.  Узбекский  поэт  Дурбек  и  его  поэмы  о  Иосифе  Прекрасном.  В  кн.: 
Дар-Альманаx. – Ташкент, 1994. – 380 с. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
59 
 
6. Сүйіншәлиев Х. Ғасырлар поэзиясы. – Алматы: Жазушы, 1987. – 216 б. 
7.  Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тариxы. –Алматы: Санат, 1994. 448 б. 
8. Дәуітұлы С. «Диуани xикмет» және қазақ поэзиясы. –Алматы: Экономика, 2001. – 
351 б. 
9. Al-Rabghuzi. Qisas al-Anbiua. – E.J.Brill. Leiden-New-York-Koln,. 1995. 250. 
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 163 б. 
15. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының  мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1973.    
 
Резюме 
В  статье  рассматривается  современная  значимость  литературного  наследия  эпоxи 
Караxана (X-XІІІ в.) и Золотой Орды (XІІІ-XIV в.). 
 
Summary                              
The main idea of the paper is the modern meaning of the Literary  heritage of Karahan  state    
(X-XІІІ) and Gold horde  (XІІІ-XIV). 
 
 
 
 
 
 
 
АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕКТІҢ «БҤРКІТ» ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ӘҢГІМЕСІНДЕГІ 
 ҦЛТТЫҚ ХАРАКТЕР  
 
С.Қ.Сыздықов  - 
Абай атындағы ҚазҰПУ қазақ әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы  
 
Аңшылық қазақ халқының ертеден бойына сіңген ата кҽсібінің бірі екен. Солай бола 
тҧра жазушы аңшылыққа «қиындыққа толы ҿмірлерінің бір мезгілдік арашасындай да болды» 
дейді.  Бҧнда  ҥлкен  мағына  жатыр.  Қазақ  ҥшін  аңшылық  тек  қана  кҽсіп  емес,  ҥлкен  ҿнер 
болатын.  Сондықтан  қазақ  аңшылыққа  қҧрметпен  қараған,  бірақ  жапай  бҽрі  аңшылықпен 
айналыспаған.  Бҧл  бір  таңсық  дҥниедей,  кҿңіл  шіркінді  кҿтеретін  «пай-пайы»  бар  дҥние 
болатын. Алдымен жазушы  неге  ҽңгімеге «этнографиялық»  деген  айдар  таққан,  соған  назар 
аударайық. «Қазақстан» Ҧлттық Энциклопедиясының 10 томында ғалым Д.Байқонақов этнос 
ҧғымының мҽнін былай тҥсіндіреді: «Этнос – этникалық қауымдастық. Этнос термин ретінде 
б.з.б.  6-7  ғасырларда  Грекияда  қалыптасып,  алғашқы  «тайпа,  шығу  тегі  грек  емес»  деген 
мағына берді жҽне 18 ғасырларға дейін ғылыми айналымға енген жоқ. Қазіргі таңда этносқа 
ҿзіндік жалпы белгілері мен ерекше мҽдениеті, психологиясы, тілі, сонымен қатар ҿз қауымы 
мен  атауын  белгілі  бір  аумақта  тарихи  тҧрғыдан  қалыптасқан  био-ҽлеуметтік  қауымдастық 
ретінде  баға  берілген.»(71,104).  Бҧдан  шығатын  қорытынды  этнос  ҧғымының  мҥлдем 
ҿзгерген  мҽні  бҥгінде  адамзат  санасында  қалып  отыр.  Басқаша  айтқанда  белгілі  бір  жерде 
«қалыптасқан био-ҽлеуметтік қауымдастық» этнос болып табылады. Ендеше қазақ жеріндегі 
қалыптасқан  био-ҽлеуметтік  қауымдастық  ол  қазақтар.  Жазушының  ҽңгімесінде  осындай 
терең  астар  бар.  Сол  ертеден  осы  жерде  тҧратын  этностың  тағы  бір  қыры  туралы  ҽңгіме 
дегенді  білдіреді.  Бҧдан  шығатын  қорытынды  қазақтар  ертеден  осы  жерде  тҧрып, 
аңшылықпен айналысқан. Жазушының аңшылыққа берген анықтамасына назар аударайық: 
«Сонымен бірге аңшылық саятшылықтың ҿзгеше жақсылығы бар. Ол—кімді болса да 
салқын  сабырға,  жан  семіртер  кҿңілділікке  баулып,  ерік  кҥші  мен  дене  кҥшінің  ҥндестік 
табуына ықпал етеді. Бҧл ретте атамыз қазақ аңшылықты кҽсіп емес, ҿнер санауында да ҥлкен 
мҽн бар. Қазақ арасында аңшылықтың кең тараған тҥрі – аңды бҥркітпен аулау, бҥркіт ҧстап 
саятшы болу, аңшылыққа ден қойып, салбурынға шығу. 
 «Қансонарда»  ҿлеңінде  орыс  халқының  ҿмірінен,  не  орыстың  классик  поэзиясынан 
тҧп-тура  ауысып  келіп,  араласып  тҧрған  ешбір  белгі,  дерек  жоқ.  Бҧндағы  кҿретініміз  қазақ 
халқы  мекен  еткен  қысы  туралы,  табиғат,  бҥркіт  салуға  салт  атқа  мініп  шыққан  анық 
қазақтың  аңшылар  тобы.  Ермек  ҥшін  еңбек  еткен  ширақ,  сергек,  қажырлы  ҽрекет  ҥстіндегі 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
60 
 
адамдар.  Кҿпшілік  елдерде,  бҧл  замандарда  қолданбайтын  бҥркіт  аңшылығы  суреттелмек. 
Осы адам тобының мінездері, аңшылықтағы тҽсіл-тҽжірибелері, ҽр алуан динамикалық кесек 
ҽрекеттері  толып  жатқан  ҧсақ  машық-мерзімі  тҧтас  қазақтың  ҿзіне  тҽн  тіршілігі  болып 
шығады. Сҿйтіп, барлық нақтылы фактілерің, жеке реальностардың баршасы нағыз қазақтың 
ҿзіне тҽн шындықтармен қалыптасуының ҥстіне, тҧтасымен алғанда, осы ҿлең зор мҽдеиетті, 
ірі суретті тудырған шығарма екенін танытады.»(72,103).  
Осыншама  ҧғымдардың  қалыптасуы  қазақ  халқының  аңшылық  ҿнерді  ҿте  терең 
мегергенінің белгісі болса керек. Аң аулауға, аңшылық қҧруға, оның ішінде қҧспен аң аулауға 
қатысатындардың  ҽрқайсысының  ҿз  аты  бар.  Қазақ  аңшылыққа  ҿнер  деп  қарауында  ҥлкен 
мҽн  бар.  Біріншіден  тҥздің  аңдарын  қырын  тастау  экологиялық  тҧрғыдан  бҥкіл  гармонияға 
зиянын тигізуі мҥмкін. Сондықтан да аң аулағанда ретімен, қазіргі тілмен айтқанда экожҥйеге 
зардабын  тигізбейтіндей  етіп  аулаған.  Оның  ҿзінде  уақытын  білген.  Жҿн-жосықсыз  қыра 
бермеген. Мҽселен, ҧстағаннан кейін тамаққа пайдаланатын аңды ҧстаудың ҿз тҽсілі бар. Егер 
ретімен  дҧрыстап  ҧстамаса,  оның  еті  тамақ  болмайды.  Қуалап  ҧстаған  жануардың  еті 
қызынып,  қан-жыны  араласса  берекесі  кетеді.  Ал,  мезгілсіз  ҧстаған  аңның  еті  кҿк  тартып, 
татымсыз  жеуге  келмейді.  Аңды  қҧспен  ҧстағанда  да  оның  тырнағынан  алудың  кҿптеген 
ҽдістері бар. Мҽселен, қҧсбегі деген атқа ие адам, оны терең танитын маман дегенге келеді. 
Ол  қҧстың  жасы  нешеде,  оны  қалай  баптау  керек  тағысын  тағылар  жҥздеген  сауалдардың 
жауабын қҧсбегі айтқан. Мысалы бҥркітші деп бҥркіт баптай алатын адамды айтады екен. Ол 
адам сол бҥркітің қыр-сырын тҥгел білуі қажет. Ол туралы жазушы Ақселеу  Сейдімбек осы 
этнографиялық  ҽңгімесінде  былай  суреттейді:  «Қазақстанда  бҥркіт  ҧясы  кҿбінесе  Алтай, 
Тарбағатай,  Алатау,  Кҿкшетау,  Шыңғыс  сияқты  сілемді  тауларда,  сонымен  бірге  орманды 
алқаптарда  ҽсіресе,  биік қарағайлы,  ҥйеңкілі  жерлерде  кездеседі. Қазақ қҧсбегілерінің  қолға 
тҥскен бҥркітті «ой қҧсы» немесе «қыр қҧсы», «таулы жердің қҧсы» деуі де осыдан»(70,85). 
Сол  бҥркіттің  мекендейтін  жеріне  қаратып  та  ажыратады  екен.  Алып  қазақ  даласы  ҧлы 
қҧстардың  мекені.  Қазақ  арманын  қашан  да  қыран  қҧсқа    балаған.  Қазақстан 
Республикасының  жалауында  қыранның  бейнеленуі  тектен  тек  емес.  Қазақ  халқы 
асқақтықты,  кеңістікті  жақсы  кҿреді.  Қҧстың  тҧрқы,  оның  қандай  қҧс  екенін  де  жазбай 
таныған. Соған қарап оны баптауға бола ма, болмай ма деген шешімге келіп отырған. Қандай 
бҥркітті  қазақ  аңшылары  баптаған  дегенде  аса  тектісін,  адам  қолына,  тез  ҥйренгіш  естісін, 
сонымен бірге қайратына сай беттілігі, жҥректілігі, қиырдағыны тез сезетін кҿргіштігі де аса 
маңызды  роль  атқарған.  Қыран  қҧстың  тҥр  сипатын  жазушы  былай  бейнелейді:  «Қазақ 
қҧсбегілері  ҧстаған  бҥркіттердің  «Алтайдың  ақиығы»,  Қарағайдың  қызылбалақ  сарысы» 
немесе «Қанішер қара», «Тҥменнің сары қҧсы» деп аталуы да жаңағыдай мекен-жайына қарай 
қалыптасқан бітім ерекшеліктерінен туған»(70,85). 
Жазушы  бҥркітке  қатысты  нҽрсенің  барлығын  тереңдете  зерттегені  этнографиялық 
ҽңгіменің ҽр жолынан байқалып тҧрады. Мҽселен, ҿскен жеріне қатысты берілген поэтикалық 
атаулардың ҿзінде биіктік, асқақтық бар. Мҽселен, «Алтайдың ақиығы» деген атау бҥркіттің 
Алтайдан  екенін  білдірсе,  екіншіден  асқақ  атау,  биік  пафос.  Жазушының  тілі  кҿркем,  сол 
аңшылық  ҿнерді  терең  игергенін  байқатады.    Мысалы,  қыр  қҧсын  тҥстегенде  «жҥні  қара 
барқын  тартып,  бойындағы  ақ  теңбілдері  ерекшелене,  айқын  кҿрініп  тҧрады»  деуі 
қаншалықты қҧсты терең білетінін кҿрсетіп тҧр. Жалпы ҧлттық характер дегенде ерекше бір 
детальды  атап  кетуге  болады.  Ғылымда  «бейсаналық»  деген  ҧғым  бар,  яғни,  адам 
мақсаттамайды,  дегенмен  сана  оған  айтқызады.  Сондай  бір  ерекше  кҿркемдік  фактор  осы 
шығармада да кҿрініс тапқан. Ол характер мҽселесі. Оның ҿзі қҧсқа қатысты айтылған: «ҧлы 
сабыр мен жалтақсыз жігерді, тек ҿзіне ғана жарасатын пандықты кҿрер едіңіз». Бҧл қҧстың 
тҥр сҧлулығы емес, «мінез» сҧлулығы. Шығармада суреткер характер мҽселесіне ерекше мҽн 
беретіні  осындай  кҿркемдік  детальдардан  байқалып  тҧрады.  Алған  тақырыбын  жазушы 
алдымен  соншалықты  терең  зерттеп  алады.  Қыран  бҥркіттің  ҧя  салып,  балапан  басатын 
сҽттерін  қандай дҽлдікпен  бере  білген. Соған  назар аударайық:  «Бҥркіт  ҧя басарында  таулы 
жер болсын, орманды жер болсын араларын бір, бір жарым шақырымнан бірнеше ҧя салады. 
Кейін жҧмыртқалар шағында солардың бірін ғана мекен етеді де, артық қалған ҧялар аталық, 
шҽулі бҥркіттің еншісіне, иелігіне тиеді. Балапаны қара қанат болып, ҧшуға баулынған шақта 
ҽлгі  ҧяларды  бірінен  соң  бірін  жаңа  ҿріс,  жайлы  қоныс  етеді.  Бҥркіт  жҧмыртқасының  тҥсі 
ақшыл болады. Ҧзыны – 59-71 миллиметр, салмағы 95-100 грамм тартады. Бҥркіт балапаны 
бір жарым ай жҧмыртқада, екі ай бес кҥн, екі ай он кҥн ҧяда болып, август айының ортасына 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
61 
 
қарай ҧядан ҧша бастайды. Осыдан сентябрь, октябрь бойы енелерінің баулуымен жҥреді де, 
онан  ҽрі  ҿз  бетімен  аң  ҧстап  жеуге  жарайды.  Қазақ  қҧсбегілерінің  дҽстҥрінде  сары  ауыз 
балапан кезінен қолға тҥсіп, дҧрыс бап кҿрген бҥркіттер (оны «қол бала» деп атайды) январь, 
февраль айларында) тҥлкі алуға шамасы келеді»(70,86).  
Жазушы бҥркіттің ҧя салу ҿнерін терең таныммен талдаған. Оның бірнеше ҧя салуын 
қандай  да  бір  ғылыми  еңбектен  таппайсыз.  Ал,  Ахаңның  ҽңгімесінде  қатарынан  бірнеше 
жерге ҧя салуы қолмен қойғандай етіп талданған. Балап басу салты, ҧя жасау реті, тіпті неден 
жасалатыны  бҽрі  терең  тҥсіндірлген.  Тіпті  кҿркем  ҽңгімесінде  ғылыми  стильді  қолданатын 
сҽттері де жоқ емес. Мҽселен, тҥр тҥсі ғана емес, оның салмағы, оның ішінде балапан қанша 
шайқалады,  ҧяда  қанша  болады,  басқа  ҧяларға  қай  уақытта  ҿрістейді  барлығы 
ыждаһаттылықпен  суреттеледі.  Бҧл  ғылыми  стильге  жақын  тіл  қолданыс,  ҽрине  бҧндай 
кҿркемдік  шешім  нақты  осы  шығарма  аясында  ретті  деп  ойлаймыз.  Біріншіден,  ҽңгіме 
жанрына  «этнографиялық»  деген  анықтама  қосылып  тҧр.  Екіншіден,  табиғат  аясындағы 
нақты  бір  қҧстың  «ҿмірбаяны»  баяндалғандықтан  онда  натуралистік  элементтердің  болуы 
заңды  қҧбылыс.  Келесі  кезекте  сол  аңшы  қҧсты  қалай  аулау  керек,  яғни,  ҧстау  керек  соны 
тарата тҥсіндіреді: «Ал шеңгелдестіру ҥшін қол қҧсын, қолға ҥйренген бҥркітті тҥз қыранына 
салады. Ол ҥшін қол қҧсының балақ бауына тҥлкінің жон терісін, немесе бір санын қызарта 
байлап  қоя  береді. Ҽрине,  тҥз қҧсының бойын  кҿріп  барып жіберу  керек.  Сонда  ҥй  қҧсы ҿз 
тектесімен парлап ҧшуды аңсап кҿтерілсе, тҥз қҧсы оның аяғындағы жемге қҧдияды. Мҧндай 
жағдайда қос бҥркіт сҿз жоқ шеңгелдесіп жерге тҥседі. Бҥркітті ҧядан ҧстау ҥшін аңшының 
кҿп  еңбегі,  ҽдісқойлығы,  ептілігі  қажет.  Ол  ҥшін  қҧстың  мекен  жайын,  қонатын  мезгілін 
ҽбден бақылап алып, тор, тҧзақ, шаппасына кигіз салған қақпан тағы да басқа ҽдістер арқылы 
қолға  тҥсіреді»(70,87).  Міне,  қҧсты  қолға  тҥсіріудің  қаншама  ҽдіс-айласы  бар.  Мҽселен, 
тояттатып ҧстау аңшыдан қандай шеберлікті талап етеді десеңізші. Бҧл қҧстың сырын білетін, 
оған ҧшқыр атты даындай білетін кҿшпенділік мҽдениет қажет сияқты. Басқаша айтсақ, аттың 
қҧлағында  ойнарлық  шеберлік  керек.  Сондай-ақ,  қҧсты  шеңгелдестіріп  ҧстау  ҥшін  қандай 
ҿнердің  қажет  екені  кҿрініп  тҧр.  Алдымен  сенде  қолға  ҥйретілген  қҧсың  болуы  қажет.  Дҽл 
уақытын  тауып  қол  қҧсты  қызыл  байлап  ҧшыру,  тҥз  қҧсымен  қол  қҧсының  шеңгелдесуіне 
ыңғай  келтіру  оңай  шаруа  болмаса  керек.  Бҧл  нағыз  ҿнер.  Сондықтан  қазақтар  қҧсбегілікті 
кҽсіп  дегеннен  гҿрі,  ҿнер  деуге  ыңғай  танытады.  Ҿйткені,  бҧл  салада  шаруақор  болу  аз, 
сонымен  бірге  оның  нҽзік  қырларын  терең  тҥсіну  қажет.  Ал,  ол  қҧсты  ҧстау  ҥшін  қаншама 
кҥш-жігер  қажет  болса,  ҧстаған  қҧсты  баптауға  ыңғайлау  да  оңай  шаруа  емес.  Енді  соны 
суреткер  этнографиялық  ҽңгімесінде  қалай  баяндайды,  соған  назар  аударсақ:  «Қҧс  ҽрі 
ҧйқыдан,  ҽрі  аштықтан  шаршап,  қажыған  шақта  қарсылығы  азайып  тыныштала  бастайды. 
Сипаса да жақтыртпай,  қозғалақтап,  ысылдап,  сақылдауын қояды.  Осы  шақта жемді қолдан 
беріп  ҥйретудің  де  пайдасы  кҿп.  Қҧстың  алғашқыда  ҿздігінен  етке  ҧмтылмайтын  ҽдеті 
болады.  Ондайда  бір  жапырақ  етке  қант  бҥркіп,  асатып  жіберсе  ҥйреніп  кетуі  оп-оңай. 
Бапкер, аңсақ, саятшы қҧсбегілер қолға тҥскен қҧсты тҥн ортасында тҧрып айналып-толғанып 
ықылас  кҿрсетіп,  сылап-сипап  қайтады.  Бҥркіттің  иесіне  ҽбден  бауыр  басуы  ҥшін  мҧндай 
ықылас қажет-ақ. Қалың тобыр ішінен иесінің дауысын танып томағалы бҥркіттің шаңқылдап 
қоя беруі осындай еңбектің нҽтижесі болса керек. Бҥркіт иесінің қолынан жем жеуге ҥйренген 
соң алыста тҧрып жем кҿрсетіп, шақырып, қолына қонуға баулиды. Мҧның бҽрі қҧстың атқа 
да, адамға да ҥйірсек болуына ҽрі шынығуына бірден-бір себеп»(70,88). 
Жазушы  ҧлттық  мінез  элементтерін  қҧс  мінезімен  астастыра  суреттейді.  Қҧс 
қиқарлығын  бейнелегенде  сол  арқылы  оның  ҿр  мінезінен  хабар  беріп  тҧр.  Ҿр  мінезді 
басынбау,  оған  қҧрмет  кҿрсету  аса  кҿркемдікпен  дҽл  тҥсіндірілген.  Мҽселен,  бапкердің, 
саятшы  қҧсбегілердің  «қолға  тҥскен  қҧсты  тҥн  ортасында  тҧрып айналып-толғанып  ықылас 
кҿрсетіп,  сылап-сипап  қайтуы»  кҿп  нҽрсені  аңғартса  керек.  Кейіннен,  қолға  ҥйренгеннен 
кейін  қҧстың  кҿпшілік  арасынан  иесін  танып  шаңқылдауы  қандай  ғаниебет.  Осында  қанша 
ҿнердің  ізі  жатыр  десеңізші.  Тҥз  қҧсына  ең  алдымен  томаға  кигізуде  қаншама  аңшылық 
дҽстҥрдің  ерекшеліктері  жатыр.  Ол  қолға  тҥскен  қҧсты  «кҿзін  бақырайтып»  қинамауға, 
керісінше сабасына тҥсіріп, шошытып алмай «еті ҥйренгеннен» соң ғана сҧхбатқа шақырудың 
абзал болатыны кҿрсетілген. Қолға ҥйренгеннен кейін баулу ҥрдісі қандай болатыны да терең 
таныммен  тҥсіндірілген:  «Баулу  кездерінде  аяғына  байланған  ҧзын  жеңіл  шыжым  жіптің 
болғаны  абзал.  Қазақ  қҧсбегілері  бҧлай  баулуды  шырғаға  тарту  деп  атайды.  Ерінбей-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
62 
 
жалықпай  шырғаға  кҿп  тартқан  бҥркіттің  қанат  қҧйрығы  берік  талмай  ҧшатын  болып 
жетіледі» (70,89).  
Жалпы,  жазушы  Ақселеу  Сейдімбек  ҿзінің  осы  ҽңгімесінің  жанрына  этнографиялық 
деген анықтама берген. Кҿркем ҽдебиеттің жанрлық табиғаты жағынан бҧл анықтама жақын 
келеді. Сонымен қатар осы ҽңгімеде бой кҿрсеткен қҧсбегілікке қатысты қаншама ҧғымдарды 
кҿргенде  ҽңгіменің  танымдық-энциклопедиялық  мҽніне  бойлайсыз.  Осы  ҽңгімедегі  бҥркітті 
аңға  салмас  бҧрын  келетін  «шырға  тарту»  ҽдісінің  қҧсбегіліктегі  орны  қандай  салмақты 
екенін  байқайсыз.  Шырға  тарту,  басқа  айтқанда  қҧстың  қуатын  табиғи  дамуынан  да  артық 
етіп  тҽрбиелеу.  Шырғаға  тартылған  қҧстың  «қанат  қҧйрығы  берік  талмай  ҧшатын  болып 
жетіледі». Бҧл кҽдімгі олмпиядалық ойынға спортсменді даярлау сияқты нҽрсе екеніне кҿзіңіз 
жетеді.  Басқаша  айтсақ  қҧс  тҽрбиелеуде  елеусіз  деген  дҥние  болмайды.  Бҽрі  рет  ретімен 
жҥріп  отырғаны  жҿн.  Қазақта  «Сабыр  иманың  жартысы»  деген  ҧғым  бар.  Жаратушы 
жаратқан қҧс ҧшуға жаралған. Сондықтан талапкер қиялына қанат байлап барып қҧсбегілікке 
ҧмтылғаны жҿн. Шырға тартып, қант пен қҧйрығы шыныққан қҧсты енді «далбайға тҥсіріп» 
ҥйрету қажет. Қҧс далбайға тҥсуге талаптанғанын байқаған қҧсбегі енді қҧсының қалай тҥсіп 
ҥйренгеніне  мҧқият  болғаны  жҿн  екен.  Жазушы  қҧстың  аңға  тҥсуінің  ҥш  тҥрі  болатынын 
айтады.  Соның  ең  қауыптысы  «сыпыра  тҥсу»  екен.  Қҧс  сыпыра  тҥскен  жағдайда 
«жембасарын» алдырып алуы мҥмкін. Сондықтан қҧс не шаншыла тҥсуі керек, не іліп тҥсуі 
керек. Бҧл екеуі алдыңғыға қарағанда қауыпсіз. Дегенмен, шаншыла тҥсу барысында айлакер 
аң  алдап  соқса,  жерге  соғылып  мерт  болуы  ықтимал  екен.  Ең  дҽстҥрлісі,  қауыпсізі,  нағыз 
ҿнерлісі  «іліп  тҥсу»  екен.  Осыншама  дҽстҥрді  ҥйренген  қҧсты  дамыта  тҽрбиелеудің  мҽні 
ерекше.  Соның  келесі  тҥріне  назар  аударайық:  «Бҥркітті  шын  аңға  салмас  бҧрын  ҿре 
салынып,  ауызы  тҧмылдырықталған  тірі  тҥлкіге  тҥсіріп  кҿрудің  де  пайдасы  мол.  Мҧны 
қҧсбегілер  тілінде  «тірілету»  деп  атайды.  Тірі  тҥлкіге  қаймықпай  тҥскен  бҥркіттің  аң  алуға 
ҥйренгені.  Бҧл  сияқты  бҥркітті  баулу  ҽдістерінің  қай-қайсысына  кіріскенде,  тіпті  аңға 
салғанда да қолдағы қҧсты аш ҧстаған жҿн. Қазақ қҧсбегілерінің «ит иесі ҥшін, бҥркіт тамағы 
ҥшін» алады деуі кҿп жылғы тҽжірибесінің қорытындысынан тҥйген ҽділ сҿз» (70,90).  

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: