steel‖-―Верный как сталь‖-―Болаттай берік‖,  while sayings are as a rule non-metaphorical

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
44 
 
2.  Мюллер  В.К.,  Дашевская,  В.А.  Каплан  В.Л.  Новый  англо-русский  словарь  –  7-е  изд., 
стереотип. – М.: Рус. яз., 2000. – 880с.   
3.  Outi Lauhakangas, The Matti Kuusi International Type System of Proverbs.  
FF Communications No. 275. Helsinki: Suomalainen Tiedeakatemia (Academia Scientiarum 
Fennica), 2001. 158 pp. 
4.  Arnold I.V. Modern English Lexicology. – Moscow., 1973. 
5. http:// www.unibuc.ro/eBooks/filologie/mateescu/pdf/56.pdf. (Text and dis-course). 
6. Рыжкова В.В. К проблеме изучения  фразеологических  единиц в современном английском 
языке ( к постановке вопроса) // Вісн. Харків. ун-ту. – Харків, 1996. №386. – С.109-110. 
 
Тҥйін 
 
Мақалада ағылшын, қазақ, орыс тілдеріндегі тҧрақты сҿз тіркестері: мақал-мҽтелдерге 
ҿзара ҥйлесімділіктері мен негіздері ерекшеліп саралап, салыстырылып қарастырылды. 
 
Резюме 
В статье рассматриваются и сопоставляются  взаимосвязи  и   основные различия 
устойчивых выражений: пословиц и поговорок в казахском, английском и русском языках. 
 
 
ӘДЕБИЕТТАНУ 
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 
 
      ДӘСТҤРЛІ АВТОРЛЫҚ АУЫЗША ПОЭЗИЯНЫҢ КӚРНЕКТІ  ТҦЛҒАСЫ 
 
Т.С.Тебегенов - 
филол.ғыл.д., Абай атындағы ҚазҰПУ қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры  
 
Қазақ ҽдебиеті тарихының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі дамуы жолында 
дҽстҥрлі  ақындар  поэзиясы  жетекші  ықпалды  орын  алып  келеді.  Ежелгі  сақ,  ғҧн,  тҥркі 
ҿркениеті,  Қазақ  хандығы  ХІХ–ХХ  ғғ.  кезеңдеріндегі  ҽдебиеттің  халықтың  сипатын, 
кҿркемдік-эстетикалық 
дҥниетаным 
кеңістігін 
қалыптастыруда 
ақын-жыраулардың 
шығармашылығы ҧрпақтарды тҽрбиелеу қызметімен бағалануда. Ҽсіресе, ХХ ғасырдың тҧтас 
желісіндегі жылдар белестеріндегі тарихи оқиғалардың барлығына да дҽстҥрлі ақындық ҿнер 
иелерінің  белсене  жыр  арнағаны  –  ҿмір  шындығы  Жамбыл  Жабаевтың,  Нҧрпейіс 
Байғаниннің, Доскей Ҽлімбаевтың, Кенен Ҽзірбаевтың, Шашубай Қошқарбаевтың, Қазанғап 
Байболовтың,  Нартай  Бекежановтың,  Ҥмбетҽлі  Кҽрібаевтың,  Тҿлеу  Кҿбдіковтің,  Нҧрлыбек 
Баймҧратовтың,  Саяділ  Керімбековтің,  т.б.  ақындардың  шығармалары  дҽстҥрлі  поэзияның 
ежелден қалыптасқан белсенді қызметін дамыта жалғастырды. 
Қазақ ҽдебиетінің басты кҿркемдік негізі болып саналатын ақын-жыраулар поэзиясы 
ХХ  ғасырдың  тҧтас  желісіндегі  саяси-ҽлеуметтік  оқиғаларды,  материалдық  жҽне  рухани 
мҽдениет салаларындағы жаңалықтарды жыр арқауына алды. 
Ҥмбетҽлі  Кҽрібаевтың  (1889–1969)  шығармашылығы  да  айрықша  дараланып 
бағаланады.  Ол  –  қазақтың  сҿз  арқауындағы  дҽстҥрлі  поэзиясын  ҿзіндік  мҧраларымен 
дамытқан  ақын.  Ақынның  шығармашылығы  туралы  кҿрнекті  ғалым  Нысанбек  Тҿреқҧлов 
жазған ғылыми очерк 1964 жылы «Қазақ ҽдебиеті тарихы» 1-томының 2-кітабында сонымен 
бірге  басқа  да  қаламгерлердің  мерзімді  баспасҿз  беттерінде  жарияланды.  «Қазақ  совет 
энциклопедиясында»  (5-том,  1974  ж.),  «Қазақстан:  Ҧлттық  энциклопедиясында»  [1,114-
б.]жарияланды.  Ақынның  шығармалары  осы  кезге  дейін    дейтін  алты  дҥркін    (1948,    1951,  
1958,  1962,  1983,  2006) жарық кҿрген  еді.  Ал, 2009 жылы Республикалық кітап мҧражайы 
ҧжымының  жинап  қҧрастыруымен  2  томдық  толық  шығармалар  жинағы  жарық  кҿрді. 
Ақынның бірінші томы ғалым, ақын Сағынғали Сейітовтің «Жыр жолымен» атты алғысҿз  – 
мақаласымен басталып, барлық материалдар 5 бҿлімге топтастырылып жҥйелене беріліпті: «І 
бҿлім: Ҿлеңдер»; «ІІ бҿлім: Толғау мен дастандар», «ІІІ бҿлім: Арнаулар, ҽзіл-сықақтар», «IV 
бҿлім: Нақылдар», «V бҿлім: Мҧрағат материалдары». Ал, екінші томы Республикалық кітап 
музейінің  директоры  белгілі  жазушы  Нағашыбек  Қапалбекҧлының  «Жҽкеңнен  қалған 
аманат»  атты  алғысҿз  мақаласымен  басталып,  материалдары  тҿрт  бҿлімге  жҥйеленіпті:  «І 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
45 
 
бҿлім:  Айтыстар»,  «ІІ  бҿлім:  Ғылыми  зерттеулер»,  «ІІІ  бҿлім:  Арнау  ҿлеңдер»,  «IV  бҿлім: 
Естеліктер».  Қазақтың  дҽстҥрлі  ақындар  поэзиясының  кҿрнекті  тҧлғаларының  бірі 
Ҥмбетҽлінің  шығармаларын  жҽне  ол  туралы  жазылған  еңбектерді  біршама  толық  қамтыған 
бҧл екі томдық – ҧлттық рухани қҧндылықтарды ҧлықтаудың кҿрнекті кҿрсеткіші. Ақынның 
екі  томдықтағы  шығармаларының  жанрлары  ҧлттық  сҿз  ҿнерінің  дҽстҥрлі  ҥлгілері  аясында 
бағаланады. 
Ақын  ҿлеңдерінің  халықтық  кҿркемдік-эстетикалық  дҥниетанымға  негізделген 
болмысын  айқындайтын  басым  саласы  азаматтық-сарынды  философиялық-педагогикалық 
ҧлағатты  ой  тҥйіндеулері  мол  ҿлеңдер  (арнаулар,  насихат  ҿлеңдер,  нақылдар,  терме-
толғаулар)  болып  келеді.  Бҧлар  –  дҽстҥрлі  ақындар  поэзиясындағы  этнопедагогикалық-
этнопсихологиялық  шығармалар  саласындағы  дҽстҥрлі  ҿлеңдер.  Мысалы:  «Бата  аларда», 
«Ҿзім  туралы»,  Бозбалаға»,  «Жақсы  қыз»,  «Батыр  туған  жігіттің»,  «Ақылдан  білімді  адам 
пайдаланар»,  «Ақымаққа  ақыл  айтсаң»,  «Жарың  жақсы  болса  егер»,  «Он  бес  жастан  кім 
ҿтпес»,  «Ақын»,  «Парыз»,  «Қасиет»,  «Не  алтын»,  «Адамдық  жайлы»,  «Не  пайда?»,  «Дҥние-
ай!»,  «Ҿмір  туралы  ғақлия»,  «Соңғы  тілек  дос-жаран!»,  т.б.  Бҧл  ҿлеңдерде  халықтың 
бҧрынғы,  қазіргі,  болашақтағы  мҽңгілік  даму  жолының  кепілі  адамгершілік-имандылық 
ҿлшемдері екендігі абыздық, азаматтық тҥйіндеулерімен жырланған: 
... Ер жігіт бақыт қонса айдай болар, 
Ақ қҧйрық кҿңіл ашар шайдай болар. 
Бастарын қырсық келіп шаларында, 
Ҧрысып ҥй-ішімен дай-дай болар. 
Ет жемей кекіргеннен қҧсқан артық, 
Ақылсыз ақымақ достан дҧшпан артық. 
Наданға – жазатайым ісің тҥссе, 
Басыңды бағаламас мыстан артық. 
(«Адамдық жайы» ҿлеңінен).[2,117-б.] 
Ақындар  –  қазақтың  ҧлттық  асыл  қасиеттерін  ҧрпақтарға  поэзия  ҿрнегімен 
насихаттаушылар.  Халқымыздың  талай  мыңжылдықтар  бойы  қалыптасқан  адамгершілік-
имандылық асыл қасиеттерінің арқасында ғана ҧрпақтар, сапасының сақталғаны анық. Қазақ 
ҧлты ҧрпақтарының кең-байтақ даламыздың барлық аймақтарындағы орналасуларының бірі-
бірінен  жырақтығына  қарамастан  ортақ  елдік  мҧраттар  іс-ҽрекеттерінде  бірігетіні,  қоян-
қолтық тҧтасып, сырттан келген басқыншыларға (Қоқан, Хиуа, т.б.), шапқыншыларға (жоңғар 
қалмақтары),  отаршылдарға  (Ресей  патшалығы)  қарсы  кҥресетіні  –  бҽрі  де  атамекенді, 
Отанды,  бҥкіл  қазақ  даласын  сҥйген  перзенттік  отаншылдық  махаббат  қуаты  екендігі 
жырланған.  Ҥмбетҽлінің  «Қасиет»  атты  ҿлеңінен  қазақтың  ҧлттық  діл  болмысындағы 
асылдық пен олқылық егізделе ҧғындырылады: 
Жақсы адамның белгісі, 
Жауда басы қалса да, 
Сенімен бірге жан берер. 
Екіжҥзді ел бҧзғыш, 
Еппен қанша кҥн кҿрер. 
Болайын деген азамат, 
Бос жҥргенді мін кҿрер. 
Аузында жҧрттың аңызы, 
Еңбегі елге сіңген ер. 
Бағалы болсаң халыққа, 
Басыңа қалап бақ қонар. 
Ақылды адам алдырмас, 
Аузында сҿзі сақ болар. 
Айтқан сҿзі қонымды, 
Ҿз бойына шақ болар. 
Ҽлпештесе ардақтап, 
Ҽркім-ақ саған жақ болар. 
Зейінді болса ҧғымды, 
Кҿкірегі хат болар. 
Араласып жҥрмесе, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
46 
 
Ағайынды адам жат болар. 
Бейілі болса беймаза, 
Берекеңді ап болар. 
Тҧрақсыз адам белгісі, 
Қҧбылмалы қу болар. 
Ҿнерлінің белгісі. 
Отырған жері ду болар.[2,59-б.] 
Ҥмбетҽлінің  бірқатар  ҿлеңдерінде  ХХ  ғасырдың  30–40-жылдарындағы  қазақ 
тарихының  қасіретті  кезеңдері  шындығы  жырланған:  «1932  жылғы  ашаршылық»,  «Бір  ҥзім 
нан  мен  керзі  етік  немесе  Тойбала  апаның  айтқаны»,  «1937  жылдар.  Ҧлы  Отан  соғысының 
басталуы»  атты  ҿлеңдері  –  дҽстҥрлі  ақын-жыраулар  поэзиясындағы  зар  замандық  мҧңды-
шерлі сыншыл сарындар жалғастығының ҥлгілері. 
Ақынның  зар  замандық  ҿлеңдерінде  халықтың  басына  тҥскен  ауырпалыққа  ҥнемі 
ортақтаса, қайраткерлік-азаматтық  ҧстаным  кҿзқарастарын  танытатын дҽстҥрлі  рухты  ойлар 
(«1932  жылғы  ашаршылық»  ҿлеңі)  поэтикалық  ҿрілімдермен  ҿрнектелген  («Зарлады  қазақ 
даласы аштықтан азып қырылып», «Қынадай қырып отаған, зҧлымат қолдан жасаған», «Бҧл 
қалай?!»  деген  ерлерді  тҥрмеге  айдап  матаған»,  «Ҿр  елге  туып  сор  заман,  ана  мен  бала 
зарлаған»,  т.б.)  шындығын  кҿзімен  кҿрген  ақынның  ҿлеңіндегі  лирикалық-кҿсемсҿздік 
тебіреністердің, кҥйзелістердің реалистік сипаты дҽстҥрлі поэзияның халықтың ҥні екендігін 
дҽлелдей тҥседі: 
Арманға жетпей кҿксеген, 
Қырылып боздақ кҿптеген. 
Заманның зарын аямай, 
Сталин жендет, тҿккен ең! 
Сҽбилер қыршын қиылып, 
Аштықтан демі ҥзіліп. 
Ҿлексе сасып, кең дала, 
Ҿліктер жатты ҥйіліп. 
Жерінде жҥріп қор болған, 
Бір ҥзім нанға зар болған. 
Астықпен емес кең дала, 
Ажалмен биік тау болған. 
Талайды заман састырды, 
Бар малын алып аш қылды. 
Қасқайып қарсы тҧрғанды, 
Жау кҿріп асып, атқызды. 
... Туғанда басқа зар заман, 
Қорқаулар ҧлып қорлаған. 
Ел басына кҥн туса, 
Сатқындық қылған жар жаман.[2,13-14-бб.] 
Ақынның  балаларға,  жасҿспірімдерге  арналған  ҿлеңдерінде  («Оқы,  оқы,  қарағым!», 
«Балалар  –  біздің  болашағымыз»,  «Біздің  болашағымыз»,  «Мектеп  балаларына»,  т.б.),  қыз-
бозбалалардың  («Он  бес  жастан  кім  ҿтпес»,  т.б.)  білім  алудың,  ғылым  игерудің,  адал  еңбек 
етудің шынайы ҿмір сҥру бақытына жеткізетін ҧлағаты ҧлықталады.  
Ақынның бірқатар ҿлеңдерінде («Алатау асқарынан», «Жаңарды бҥгін Жетісу», «Қыс 
келсе  де  қысылмаймыз»,  «Жайраңдап  міне  жаз  келді»,  «Жаңа  жыл»,  «Алматы»,  «Қыстың 
сыры», т.б.) табиғаттың пейзаждық суреттері мен оның аясындағы адамдар, халық тҧлғалары 
тҧтасқан  тіршілік  қозғалысының  романтикалық-реалистік  болмысы  жырланған.  Қазақ 
поэзиясындағы  дҽстҥрлі  поэтикалық  тҧтастық  сипатынан  табиғаттағы  заттардың,  жанды 
тіршілік  иелерінің  адамның  кҿркемдік  ойлау  дҥниетанымы  кеңістігіндегі ойлармен егізделе, 
тоғыса жырланатыны Ҥмбетҽлінің де ҿлеңдернен анық байқалады. 
Табиғат  аясындағы  халық  тҧрмысының,  адам  тағдырының  да  алуан  сырлы 
қҧбылыстары,  қасиеттері  де  саралана  байқалалы.  Мысалы,  «Аралым,  менің,  Аралым!»  атты 
толғау-ҿлеңнің  идеялық-композициялық  желісіндегі  баяндаулар  мен  бейнелеулер  отаншыл 
ҧлт ақынының романтикалық-реалистік сарын тҧтастығымен жырлау мҽнерін аңғартады: 
Шалқып жатқан шалықтап, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
47 
 
Қаз-ҥйрек жҥзген қалықтап, 
Шалқар теңіз Аралым. 
Сол теңізді кҿруге 
Жеткенде жасым елуге 
Асығып саған барамын. 
Аралым, менің, Аралым, 
Алтай, Кавказ, Алатау 
Салқын бір соққан самалың. 
Тауешкің тауда секіріп, 
Арқар, киік, маралың, 
Шҿбін оттап шалып тҧр, 
Шалғынды сай-саланың. 
... Қарағай, қайың, тал, терек, 
Тамылжыған қалың ну, 
Аспанға ҿрлеп бойлаған. 
Амудария алыстан 
Ақтарылып қҧйылып 
Сырдария сылаңдап. 
Бҧл да қҧйды тҥйіліп. 
... Ішің шермен шертілген, 
Мҧңлы кҥйлі Арал ең. 
Жаудан жаға жыртылып, 
Жалалы жаудан жаралы ең. 
Алпарысқан ақ кҿбік, 
Толқыныңда жыр бар еді...[2,115-116-бб.] 
Ақынның сыншыл сарынды ҿлеңдерінде («Ақымаққа ақыл айтсаң», «Бір колхозда он 
бастық»,  «Не  пайда?»,  «Қҧлман  пҧшыққа  айтқан  Қҧл  қҧрдасы»,  «Шалағай  дҽрігерге»,  «Кҿк 
қасқа аттың зары», «Қырсыздардың қылығы», т.б.) тіршілік мазмҧнындағы жағымсыз мінез-
қҧлық  иелері  сатиралық  ирония,  сарказм  бейнелеулерімен  ҽшкерелене,  сынала  жырланған. 
Жағымсыз  мінез-қҧлықтың,  іс-ҽрекеттің  жеке  адамдар  арасындағы  қарым-қатынастар 
мҽдениетін, қоғамның, елдің дамуына жасайтын кесапаты, зардабы ҽшкерелене айыпталады. 
Жағымсыздықты  айыптау,  сынау  ҿлеңдері  арқылы  ақынның  халық  ділінің  шынайылығын 
сақтау  жолындағы  азаматтық-қайраткерлік,  тҽлімгерлік-тҽрбиешілік  тҧғыры  айқындалады. 
Ақынның  осындай  азаматтық-қайраткерлік  кҿзқарастары  сатиралық-сыншылдық  ҽзіл-
сықақтарында  («Еңбеккҥн  таппағандарға»,  «Бір  бухгалтер»,  «Кҿрерге  кҿз,  ми  мен  бас», 
«Қамбашы»,  «Моншаның зары»,  «Сатқындарға», т.б.) да кеңінен қамтыла жырланған. Ақын 
шығармашылығындағы  эпикалық  толғаулары  («Ҿз  ҿмірімнен»,  «Ҿмір  толғауы»)  мен 
дастандары («Марқа», «Патшалар мен ҧрылар», «Тҿрт ҿнерпаз хикаясы», «Қисық батыр мен 
Кемпірбай»,  «Бақтыбай»)  да  қазақ  ҽдебиетіндегі  қҧнды  мҧралар  қатарын  қҧрайды.  Ҿмір 
шындығы  оқиғаларын,  ертегілік-мифологиялық  сюжеттерді  эпикалық  кең  тыныспен 
жырлаған ақын  туындылары  арнайы  зерттеу  еңбектер  арқылы саралана зерделеуге  лайықты 
болмысымен ерекшеленеді. 
Ҥмбетҽлі – қазақ поэзиясындағы айтыс ҿнеріндегі ҿзіндік мҽнерімен дараланған ақын. 
Авторлы  ауызша  ҽдебиеттің  лирикалық-дидактикалық  жҽне  эпикалық  сипаттары 
ерекшеліктерін  тҧтастандырған  ақындар  айтыстары  –  қазақ  сҿз  ҿнерінің  ҽлем  ҿркениеті 
кеңістігіндегі  ҧлттық-этнографиялық  болмысын  даралай  танытатын  айрықша  кҿрсеткіші. 
Ҥмбетҽлі  ақынның  айтыстары  («Ҥмбетҽлі  мен  Нҧриланың  айтысы»,  «Ҥмбетҽлі  мен 
Нҧрсапаның  айтысы»,  «Нартай,  Нҧрлыбек  жҽне  Ҥмбетҽлі»,  «Қырғыз  ақындары  (Оспанқҧл, 
Халық)  мен  Ҥмбетҽлі»)  [3,20-80-бб.]дҽстҥрлі  ақындар  поэзиясында  Сҥйінбай,  Қҧлмамбет, 
Бақтыбай,  Мҧрат,  Жамбыл,  т.б.  ақындар  қалыптастырған  ауызша  суырып  салма 
(импровизация)  ҿнері  қҧдіретін  жалғастырған  ҿнегесімен  бағаланады.  Ақынның 
айтыстарындағы поэтикалық кҿркемдік-бейнелілік ҿрнектері оның суырыпсалма сҽттеріндегі 
жан ҽлемінен тҿгілген тҥйдекті ойларды, толғаныстарды эстетикалық талғаммен, ҧлттық діл 
танымымен  ҥйлестіре  ҿретін  психологиялық-поэтикалық  ерекшелігін  байқатады.  Мысалы: 
«Ержігіт  қор  болады  серттен  тайса»,  «Тҥлкісін  қызыл  Алтай  сҿздің  қуып,  апарып  ҿз  ініне 
індетемін», «Желді кҥнгі дауылдай сарынымды, ҿртіне кҿңіліңнің су сепкендей бір басармын, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
48 
 
Нҧрила,  жалыныңды»,  «Жарамас  шешен  жауға,  батыр  дауға»,  «Ҿлеңімнің  тасқыны  астан-
кестең,  жҧдырығы  ҧрғандай  апай  тҿстен»,  «Шаңқан  боздай  сҿзіме  шаң  жҧқпайды»,  «Ішегі 
домбырамның ешбір кірсіз», «Тҿңкеріліп отырмын судай жылжып», «Ысқырғандай орданың 
оқ жыланы», «Қолқаңды қолқа қҧрт боп аралармын», «Басыңнан ақылды ҧрлап, миыңды жеп, 
есіңді  есек  қылып  алалармын»,  т.б.  («Ҥмбетҽлі  мен  Нҧриланың  айтысынан»).  Бҧл  айтысы 
«Айтыс»  жинағында  (2-том,  1965  ж.)  жарияланған).  «Наркескен  ҿткір  болат,  тілі  семсер, 
сермесем сҥйегіңді кетер қауып» («Ҥмбетҽлі мен Нҧрсапаның айтысынан»). 
Дҽстҥрлі  ақындар  поэзиясы  –  халық  даналығын  кҿркемдік  жинақтау  бейнелеу 
ҿрнектерімен  жырлайтын  рухани  қазына.  Халықтың  арғы-бергі  тарихындағы  абыз  ақын-
жыраулардың, би-шешендердің астарлы, мегзеулі мағыналы бейнелеу сҿздері, сҿз тіркестері 
поэтикалық  ырғақты  мҽнерімен  ата-бабалардан  кейінгі  ҧрпақтарға  ҿнеге-ҧлағат  болып 
жалғасып келеді. Қазақтың дҽстҥрлі ақындары, жыраулары поэзиясындағы бейнелі шумақтар 
фольклордағы  мақал-мҽтелдер,  қанатты  сҿздер  қатарында  ҧрпақтардың  кҿркемдік-
эстетикалық ойлау дҥниетанымын тереңдету, дамыту ықпалын сақтап келеді. 
Ҥмбетҽлі ақын ҽдеби мҧрасының қҧрамындағы нақылдары да Қорқыт Атаның, Жҥсіп 
Баласағҧнның,  Қожа  Ахмет  Иасауидың,  Ахмед  Иҥгінекидің,  Асан  Қайғының,  Шалкиіздің, 
Қазтуғанның,  Доспамбеттің,  Ҥмбетейдің,  Бҧқардың,  Шалдың,  Махамбеттің,  Дулаттың, 
Шортанбайдың, Сҥйінбайдың, Майлықожаның, Жамбылдың, Тҧрмағамбеттің, Кененнің жҽне 
т.б. ондаған дҽстҥрлі ҧлттық поэзиядағы классикалық деңгейдегі ақындардың философиялық 
мағыналы  нақыл  шумақтарының  жалғасындай  кҿрінеді.  Ҥмбетҽлі  ақынның  нақылдары  да 
осындай  кҿркемдік  дҽстҥрі  жалғасқан  ҧлттық  поэзияның  ҧлағатын  айғақтайды.  Ақынның 
нақылдарында  отаншыл,  еңбексҥйгіш,  шыншыл,  елге  қорған,  халықтың  жоғын  жоқтаушы 
қайраткер Азамат тҧлғасының ҧлағаты ҧлықталған: 
1. Ел болсаң, ем бол, 
Ел сҥйенер бел бол. 
Ержҥрек екпінді, 
Ел бастаушы сен бол! 
2. Болайын деген азамат, 
Бос жҥргенді мін кҿрер. 
Аузында жҧрттың аңызы, 
Еңбегі елге сіңген ер. 
3. Бағалы болсаң халыққа, 
Басыңа талап бақ қонар. 
Зейінді болса ҧғымды, 
Кҿкірегі хат болар. 
Араласып жҥрмесе 
Ағайынды адам жат болар, т.б.[2,279-282-бб.] 
Жасҿспірім  кезінде  ауыл  молдасынан  діни-исламның  бастауыш  негіздерімен 
танысқан  ақын  ҽуелде  ауылындағы  (Арғынбай,  Нҧрила,  Саңлаубала,  т.б.),  одан  кейін 
замандас  (Иса,  Қалқа,  Кенен,  Есдҽулет,  т.б.)  ақындарымен  қағысу,  айтысу  сайыстарынды 
ҿзіндік  ҿнерімен  танылған.  Ҿзінің  ақындық  ҿнерін  жетілдіру,  дамыту  жолында  Жетісу 
атырабындағы  кҿрнекті  ақындардың  (Қабан  (Қабылиса),  Сҥйінбай,  Бақтыбай,  Қҧлмамбет, 
Жамбыл,  Қаңтарбай,  Бҿлтірік,  Шалтабай,  т.б.),  би-шешендердің  (Шоған  абыз,  Қожбанбет, 
Қаба, Дҽркенбай, Мақсҧт, т.б.) жҽне т.б. ақын-жыраулардың (Ҽжек Мырзалыҧлының, Кҿдек 
Маралбайҧлының,  Майлы  Оразҧлының,  Мақсҧт  Додабайҧлының,  Рыскелді  Сауданҧлының, 
Қапез  Байғабылҧлының  жҽне  т.б.)  [4,25-129-бб.]шығармашылық  ықпал-ҽсерлерінің 
болғандығы ақиқат. Ҥмбетҽлі шығармашылығына қазақ даласының барлық аймақтарындағы 
дҽстҥрлі ҿнер ықпалының даруы ҿзі ҿмір сҥрген ҿлкедегі рухани мҽдениет ҿркендері арқылы 
сабақтасқаны да табиғи заңдылық. 
Ҿзі ҿмір сҥрген кезеңдердің тарихи ҿзгерістеріне ҿзінің шығармаларымен, қоғамдық-
ҽлеуметтік қызметімен белсене ҥлес қосқан ақын КСРО Жазушылар Одағының мҥшесі (1937 
жыл)  болды,  «Қазақ  ССР-інің  халық  ақыны»  (1961)  атағын  иеленді,  Қазақ  ССР  Жоғары 
Кеңесінің Қҧрмет Грамотасымен марапатталған. Қазіргі кезде Алматы облысындағы Жамбыл 
ауданының  бір  ауылы  ақынның  атымен  аталады.  Аудан  орталығында  ақынның  ҿмірі  мен 
шығармашылығына  арналған  мҧражай-ҥйі  де  қазақтың  дҽстҥрлі  ақындық  поэзиясын 
ардақтаған  халықтың  мҽңгілік  ықыласын  аңғартады.  Ақынның  туғанына  120  жыл  толуына 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
49 
 
арналып,  сҿз  арқауында  айтылған  Республикалық  кітап  музейі  ҧжымының  (Директоры  – 
жазушы  Нағашыбек  Қапалбекҧлы)  жинап  қҧрастырған  екі  томдық  шығармалар  жинағы  да 
ҽдеби мҧралардың халық тарихымен бірге мҽңгі жасайтын ҧлағатын дҽлелдейді. 
Қорыта  айтқанда,  қазақтың  дҽстҥрлі  поэзиясының  кҿрнекті  тҧлғасы  Ҥмбетҽлі 
ақынның  ҽдеби  мҧрасы  ҧлттық  сҿз  ҿнерін  ғасырлар  бойы  рухани  жан  азығы  еткен 
халқымыздың  қазіргі  жҽне  болашақтағы  ҧрпақтарына  адамгершілік-имандылық  тҽлім-
тҽрбиесі  ҥшін  ҥздіксіз  қызмет  ете  береді.    Бҧл  –  біздің  адамзат  тарихындағы  ҧлттық 
тҧғырымызды нығайта, дамыта беретін рухани қазынамыз. 
1.
 
Қазақстан.  Ұлттық  энциклопедия  /  Бас  ред.  Б.Аяған.-Алматы:  «Қазақ 
экциклопедиясының» Бас редакциясы, 2007.-9-том.-688 б. 
2.
 
Кәрібаев Ү. Жинақ.- Алматы: Республикалық кітап мұражайы, 2009.-1-том.-
296 б. 
3.
 
Кәрібаев Ү. Жинақ.-Алматы: Республикалық кітап мұражайы, 2009.-2-том.-
328 б. 
4.
 
Әлібек  Т.  Жетісу  ақындары:  Зерттеулер.-Алматы:  М.О.Әуезов  атындағы 
Әдебиет және ӛнер институты, 2008.-220 б. 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: