Вестник Казнпу им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
80
 
тұрғындар тілінен ірі империялардың құрылуы, діни және әлеуметтік білімдерді таратуда әлеуметтік 
үлкен  белелге  ие  болған  басым  ұлттың  мәдениетін  бекіту  сияқты  белгілі  тарихи  фактілерді  онсыз 
елестету қиын болар еді» [2, 211]. Аударма халықтарды жақындастыруда маңызды рөл атқарады, ал 
көркем  аудармаға  деген  қызығушылықты  арттыру  әрқашанда  жалпы  мәдениетке  деген  қызығушы-
лықты арттыруға тікелей пропорционал болды.  
Кез  келген  мәтінді  аударудағы  басты  мақсат  –  негізгі  мәтіндегі  ойды  аударма  тілінде 
стилистикалық жағынан мән бере, мағынасын аша отырып аудару. Аударма ғылымындағы сәйкестік 
және баламалылық ұғымдары тіларалық қызмет атқарады. Сондықтан да аталған ұғымдар аудармада 
идеологиялық мәнге ие.  
Қазіргі  қазақ  аударма  ғылымында  ғылымында  жиі  қолданылып  жүрген  балама,  баламалы 
аударма,  баламалылық  (эквивалент,  эквивалентный  перевод,  эквивалентность)  деген  терминдердің 
ұғымдық  шеңбері  әлі  де  талас  тудырып  келеді.  Бірқатар  зерттеулерде  балама  ұғымы  теңбе-теңдік 
(тождественность),  дәлме-дәл  аударма  (адекватный  перевод)  терминдерімен  бір  тең  мағына 
түсініледі.  Сондай-ақ  балама  (эквивалент)  дегенді  түпнұсқа  тілдегі  сөздің  басқа  тіл  сөздігінде 
көрсетілген  варианттары  немесе  аудару  үдерісі  кезінде  түпнұсқадағы  сөзге,  тіркеске,  фразаға, 
синтаксистік  тұтастыққа  аудармашы  аударылатын  тілден  таңдап,  іріктеп  алған  мағынасы  жуық 
нұсқалар деп түсіндіретін зерттеулер де бар.    
Сөз  болып  отырған  тіларалық баламалылық  жайында  алғаш  пікір  айтқан  ғалым  –  Я.  Рецкер.  Ол 
балама  және  баламалы  сәйкестік  дегеннің  аражігін  ажыратуды  ұсынады.  Зерттеушінің  көзқарасы 
бойынша  «балама»  (эквивалент)  деген  –  мәнмәтінге  тәуелсіз,  тұрақты,  теңбе-тең  сәйкестік  [3,10], 
дәлірек  айтқанда  екітілді  сөздікте  берілетін  нұсқалар  дейді.  Сондай-ақ  Я.  Рецкер  балама  аударма 
үдерісінің  катализаторы,  бұның  әсіресе  ауызша  аудару  кезінде  рөлі  жоғары,  өйткені  сөздіктерде 
көрсетілген балама аудармашының санасына алдымен  түседі де, контекстің мағынасын тез түсінуге 
ықпал  етеді  деп  жазады.  Бірақ  ғалым  екітілді  сөздіктердің  өзі  дәл  баламаны  бере  алмайтынына 
тоқтала отырып, эквивалент дегенге географиялық атауларды, жалқы есімдерді, терминдерді жатқызу 
керек деп есептейді; ал басқа сөздер, сөз тіркестері баламалы сәйкестік деп танылуы тиіс; сондықтан 
толық  балама,  ішінара  балама,  абсолют  балама,  шамалас  балама  типтес  түрлерді  ажырату  қажет 
деген тұжырым жасайды.  
Дегенмен,  Я.  Рецкер  тіларалық  балама  ұғымына  дәл  анықтама  бере  қоймады.  Ғалымның  алғаш 
болып  тіларалық  балама  ұғымы  туралы  ғылыми  тұжырым  жасағандықтан,  оның  еңбектеріндегі 
пікірлердің болжау-пайымдау бағытында екендігін де ескерген жөн.  
Орыс  тіл  біліміндегі  аударматанушы  ғалым  В.Н.  Комиссаров  тіларалық  баламалылық  ұғымын 
сәйкестіктен  ажырата  отырып,  баламалылық  деңгейлерінің  теориясын  (теория  уровней  эквивалент-
ности)  ұсынды.  Аталған    теория  –  аударматанудың  лингвистикалық  дербес  теориясының  ең  басты 
негізі, «аударманың баламалылығы дегеніміз – түпнұсқа мен аударма мәтіннің мазмұнының барлық 
деңгейлерінің  дәлме-дәл  болуы;  кез  келген  деңгейдегі  мазмұн  межесінің  (план  содержания)  мұқият 
сипатталуы; олардың қалай берілгендігінің жолдарын көрсету» [2, 76-75] – деп жазады.  
Сондай-ақ  ғалым  мазмұн  жоспарынан  туындаған тіларалық  баламалылық  деңгейлерінің  бірнеше 
түрін атаған: 
- тілдік таңбалар деңгейі; 
- сөйленіс деңгейі; 
- хабарлау деңгейі; 
- жағдаятты сипаттау деңгейі; 
- коммуникация мақсатының деңгейі. 
В.Н.  Комиссаров  ұсынған  баламалылық  теориясының  артықшылығы  –  мазмұн  жоспары  мен 
тұрпат  жоспарының  (план  выражения),  мазмұн  мен  құрылымның  өзара  байланыста  екендігінде 
болды. Бұл ретте коммуникацияның мақсатынан бастап сөз деңгейіне дейінгі аралық ескерілуі қажет.  
Аударма  теориясы  саласындағы  аударматанушы  ғалымдардың  қай-қайсысы  да  балама, 
баламалылық мәселесін сөз етіп жүр. Мәселен, В. Виноградов баламалылық, яғни «эквивалентность» 
деген түсініктің шеңберін  барынша анықтауға тырысты. Ғалымның пікірінше, «аударма теориясында 
баламалылық дегеннің астарында түпнұсқадағы және аудармадағы мазмұндық, мәндік, семантикалық 
және  функционалдық-коммуникациялық  ақпараттар  теңдігінің  сақталуын  түсінген  жөн...  [4,  17]. 
Ғалым тіларалық баламалылық және лексикалық сәйкестік ұғымдарын мағыналас деп түсіндіреді.  
Сонымен қатар В.Виноградов баламалылықты мынадай тармақтарға таратып көрсетеді:   
а)  формасы  бойынша  сәйкестіктер,  яғни  түпнұсқадағы  сөзге  аударылатын  тілдегі  сөз  тіркесінің 
сәйкес түсуі; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
81 
ә)  берілетін  ақпараттың  көлемі  бойынша  сәйкестіктер;  яғни  екі  тілде  де  ақпаратты  жеткізетін 
тілдік  құралдар  бірдей  немесе  аударылатын  тілде  мағыналық  (семантикалық)  ақпаратты  беретін 
тілдік құралдардың әлеуеті аз; басқа мүмкіндіктерді іздестіруге тура келеді.  
Демек,  аударманың  баламалылығы  (эквивалентность  перевода)    -    түпнұсқа  мен  аударма 
мазмұнының  мағыналық  жағынан  жақындығы.  Сондықтан  аударма  баламалылығының  нормасы  – 
аударманың түпнұсқаға барынша мағыналық жағынан сәйкес келуі. 
Баламалылық  теориясы  бастапқы  мәтін  мен  аударылатын  мәтіннің  семантикалық  қатынасын 
қарастырады.  
Бастапқы және аударылған мәтіндердің баламалылығы, яғни тіларалық баламалылық мынадай үш 
шартты ескергенде ғана жүзеге асатын бастапқы мәтін мен аударылған мәтіннің тепе-теңдігі: 
1. Аударылған мәтін бастапқы мәтіндей (түпнұсқа) адресатқа әсер етуі керек; 
2. Аударылған мәтін барынша бастапқы мәтіннің  мәтіндік аналогі болуы тиіс; 
3.  Аударылған  мәтін  бастапқы  мәтін  мазмұнынан,  аудармашылық  трансформация  шеңберінен 
ауытқымауы керек [5, 48]. 
Р.  Садықова  түр-түс  атауларының  аудармада  берілуі  туралы  диссертациялық  жұмысында 
тіларалық баламаны былайша тұжырымдайды: «Эквивалент (балама)  – функционалды жағынан  тең 
мағыналы  болатын  сөздер  мен  сөз  тіркестері.  Дегенмен  ғылымда  осындай  айқын  көзқарастар  бола 
тұрса  да,  қазақ  аударматануында  аталған  мәселелер  әлі  де  теориялық  тұрғыдан  да,  пратикалық 
тұрғыдан да өз шешімін тапқан жоқ. Бұл мәселе тілдік таңба, сөйленіс, хабарлау, жағдаятты сипаттау, 
коммуникацияның  мақсаты  деңгейлерінде  талдауды  қажет  етеді.  Өйткені  сәйкестік,  баламалылық, 
трансформация әр жанр типінде, типологиялық құрылымы әр басқа тілдерде әр түрлі болады» [6, 64].  
Бұл аталғандар – қазақ аударматану ғылымында әлі өз шешімін тапқан жоқ. Осыған байланысты 
А.  Алдашеваның  «Аудармадағы  баламалылықтың  түрлері»  атты  еңбегіндегі  пікірлер  бірқатар 
бағыттарға  жетелейді.  Ол  қазақ  аударматану  ғылымында  балама,  баламалылық  деген  терминдер 
нақты емес деп көрсетеді  [7, 109].  
Жоғарыда  аталған  тіларалық  баламалылық  антонимдерді  аударуда  да  негізгі  әрі  орталық 
мәселелердің бірі болып табылады.  
Көптеген лингвист-ғалымдар көркем аударманың негізгі мәселелері бойынша пікірталасқа түсіп, 
осы  мәселелердің  шешемін  табуға  тырысты.  Бұл  аударманың  теориясы  мен  практикасында  үлкен 
орын алды. Осындай мәселелердің бір мысалы ретінде антонимдерді аудару мәселесін атауға болады.  
И.  Бархударов  антонимдік  аударманың  кең  таралған  кешенді  лексико-грамматикалық  алмастыруға 
жатқызады,  оның  негізі оны  түпнұсқа  тіліндегі  болымды  мағынадағы құрылымның  аударма  тілінде 
теріс  құрылымды  немесе  түпнұсқа  тіліндегі  теріс  құрылымның  аударма  тіліндегі  болымды 
мағынадағы  құрылымды  трансформациясы  ретінде  анықтайды.  Ал  Н.  Комиссаровтың  пікірінше, 
антонимдерді аудару аударма кезіндегі мағыналық дамудың ең шекті деңгейі деп түсіндіреді. 
Екі  ғалымның  антонимдік  аударма  туралы  пікірлері  тоғысады  десек  қателсепейміз.  Демек, 
антонимдік  аударма  дегеніміз  –  сөйлемдегі  теріс  немесе  сұрақ  формасының  болымды  мағынаға 
немесе керісінше формаға ауысуы. Мәселен, қазақ тіліндегі жақсы көру, жек көру сөздері ағылшын 
тіліндегі to love, to like және антонимдің сәйкес етістіктер to hate, to dislike дегеннің тікелей баламасы. 
Егер  to  hate,  to  dislike  етістіктерін  қазақ  тіліндегі  жақсы  көру  етістігіне  аударсақ,  бұл  дөрекі 
бұрмалаушылық  болар  еді.  Аудармада  антонимдік  баламалылықтарды  пайдалану  тек  қандай  да  бір 
толық сөйлем мағынасын беретін теріс мағыналы сөздерде ғана кездеседі.  
Демек,  антонимдік  аударма  –  лексико-грамматикалық  трансформацияның  бір  түрі  ретінде 
танылады.  Ғалым  А.  Жұмабекова  антонимдік  аударманы  анықтауда  мынадай  пікір  айтады: 
антонимдік аударма – түпнұсқада берілген ұғымның адекватты (дұрыс) баламасын беру үшін, оның 
сол  ұғымға  қарама-қарсы  сөзбен  алмастырылуы  арқылы  жүзеге  асырылатын  лексикалық-
грамматикалық трансформация (аударма тәсілі). Сонымен бірге мұндай аударма барысында түпнұс-
қадағы  болымды  мағынаға  ие  сөз  аударма  мәтінінде  оған  қарама-қарсы  мағыналы    сөзбен 
аударылады және керісінше де солай болады. 
Ғалым  қазақ  және  орыс  тілдеріндегі  аудармаға  қатысты  антонимдік  мынадай  аудармаларды 
мысалға  алған:  «У  меня  все  болит»  деген  сөйлемді  қазақ  тіліне  «Ауырмайтын  жерім  жоқ»  деп  те 
аударуға  әбден  болады.  Тәжірибелі  аудармашылар  шет  тілдегі  баламаны  таппағанда  етістікке 
антонимдік  аударма  тәсілін  қолданады.  Я  ничего  не  забыл  –  Бәрі  де  есімде.  Әрине,  кез  келген 
антониммен болымсыздықты пайдалануға, ал антонимдік аударма тәсілін қолданған кезде сөйлемнің 
мазмұнын өзгертуге болмайды. Мысалы, Я открыл дверь (Мен есікті ашқанмын) деген сөйлем Мен 
есікті жапқан жоқпын деген сөйлеммен тең емес; келесі сөйлемдердің арасында да теңдік жоқ: Он 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
82
 
засмеялся  (Ол  күліп  жіберді)  -  Ол  жылаған  жоқ.  Антонимдер  бір-бірін  контекстің  ішінде  ғана 
ауыстыра  алатынын  ұмытпау  керек.  Жеке  сөздерді  антонимдермен  ауыстыруға  еш  уақытта 
болмайды, мысалы қараңғы деген сөзді яркий (жарық) деген ұғыммен немесе қауіпті - безопасный 
(қауіпсіз) деген сөзбен аударуға болмайды» - дейді [5, 65]. 
Антонимдік  аудармаларға  қатысты  пікірлердің  негізінде  қазақ  және  ағылшын  тілдеріне  қатысты 
оның мынадай бірнеше түрлерін көрсетеміз:    
1.  Қазақ  тіліндегі  болымды  мағыналы  сөзбен  берілетін  ағылшын  тіліндегі  болымсыз  мағыналы 
құрылым, яғни қазақ тіліндегі антониммен ауыстырылады. Мұндай қос «таңбаны ауыстыру» түптеп 
келгенде толық сөйлемнің тұтастай мағынасын бере алады. Мәселен, «Stradlater didn’t say anything» – 
Стрейлейтер үндемеді» «She wasn’t looking too happy». – «Оның жүзінде бақытсыздық болды».  
2)  Ағылшын  тілінен  қазақ  тіліне  аударудағы  тағы  бір  антонимдік  аударманың  қолданысы 
ағылшын тіліндегі not…(un)til… немесе unless… құрылымдарында көрінеді, бұл ретте оның антоним-
дік мағыналары ретінде кейін, содан кейін, тек, кезде сияқтыларға ғана ауыстырылады. Айталық, «He 
did not begin to calm down until he had cut the tops of every camellia bush Mrs. Dubose owned». – «Ол 
миссис Дюбоздың барлық шайшөбінен кейін ғана есін жиды»   
3)  Ағылшын  тілінде  болымсыздық  without  предлогы  арқылы  берілгенде  антонимдік  аударма 
көрінеді. Мысалы, «He never met him afterwards without asking him». – «Осыдан кейін ол әр кездескен 
сайын оны сұрайды»   
4)  Егер  аударылатын  сөз  түпнұсқада  болымсыз  мағынада  қолданылса,  аудармада  антонимдік 
тіларалық  балама  болымды  болып  келеді,  мәселен,  «What  wind  blows  you  here?  Not  an  ill  wind,  I 
hope?»  -  «Сізді  мұнда  қай  жел  айдап  келді,  жақсы  болар  деп  үміттенем?»  Бұл  аталғандардан  басқа 
антонимдік аударманың түрлері әлі де баршылық.   
Қорытындылай  келе,  аударманың  теориялық  және  практикалық  мәселелерінің  қатарынан  орын 
алатын тіларалық баламалылық мәселесінің әлі де қарастыратын, жеке талданатын проблемалары көп 
деп санаймыз.  
  
1
 
Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы: Арыс, 1998. – 243 б.  
2
 
Комиссаров В.Н. «Слово о переводе», М. 1973. – 215с.   
3
 
Рецкер Я.И. Теория перевода и переводческая практика. - М., 1974. 
4
 
Виноградов B.C. Введение в переводоведение. – М., 2001. 
5
 
А.Қ. Жұмабекова. Аударма теориясы. Оқу құралы. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010. – 264 б.  
6
 
Р.К. Садықова. Түр мен түс атауларының аудармада берілуі  («Абай жолы» роман-эпопеясының парсы 
тіліне аудармасы негізінде). – филол. ғыл. канд.диссер. – Алматы, 2010. - 147б.  
7
 
 Алдашева А. Аудармадағы баламалылықтың түрлері // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. 2006.  – 
№4. – 125 б. 
  
 
УДК 81΄42 
Karibayeva B. E. 
PhD student 
 
BUSINESS DISCOURSE: RESEARCH EVOLUTION AND ROLE IN MODERN LINGUISTICS 
 
Abstract:  The  article  represents  the  whole  view  on  modern  state  of  business  discourse  research  in  the  world  and 
Kazakhstani linguistics. In order to understand the nature of the term “business discourse” and to  consider it from the 
viewpoint  of  our  investigation,  it  is  essential  to  explain  the  term  “discourse”.  Russian  linguist  V.Karassik  describes 
discourse  from  three  viewpoints:  immanent  linguistic,  sociolinguistic  and  pragmatic.  Our  understanding  of  discourse 
can  be  interpreted  by  his  pragmatic  view  on  the  matter.  He  defines  discourse  as  a  tool  which  reflects  the  ways  of 
communication  in  broader  meaning.  G.Burkitbayeva  defines  business  discourse  as  a  concrete  representation  of  a  text 
realized by the definite group of people within the concrete interactive communication situation which is expressed by 
special  genres.  The  definition  given  by  Bargiela-Chiappini  and  Nickerson  is  justly  considered  to  be  classical  among 
world  business  discourse  researchers.  It  interprets  business  discourse  as  the  interaction  which  takes  place  between 
individuals whose main activities are located within business and whose contact is motivated by matters relating to their 
respective  businesses.  The  policy  of  trilingualism  proposed  by  the  President  N.Nazarbayev  makes  us  particularly 
interested  in  studying  business  discourse  of  Kazakh  language.  As  the  leading  role  is  given  to  English  we  find  it 
scientifically  significant  and  valuable  to  make  comparative  research  of  pragmatic  aspect  of  business  discourse  in  two 
languages. 
Key words: discourse, business discourse, research, pragmatic aspect, perspectives 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
83 
Аннотация:  В  статье  рассматриваются  сущность  делового  дискурса,  его  место    в  понятии  «дискурс», 
основополагающие  исследования  в  данной  области  в  Казахстане  и  в  мировой  лингвистике.  Чтобы  понять 
сущность  термина  «деловой  дискурс»  необходимо  углубиться  в  понятие  «дискурс»  вообще.    Российский 
лингвист  Карасик  В.И.  определяет  дискурс  с  трех  позиций:  имманентно-лингвистическая,  социолингвисти-
ческая и прагмалингвистическая. Наш курс исследований дискурса близок к прагмалингвистическому взгляду и 
определению. По данному определению, дискурс – это инструмент, который отражает способы коммуникации 
в ее широком смысле. Казахстанский лингвист Буркитбаева Г.Г. определяет деловой дискурс как «конкретное, 
реализованное  определенной  группой  людей  в  пределах  конкретной  коммуникативной  интеракционной 
ситуации  дискурса  воплощение  в  текстах,  выраженное  в  форме  специальных  жанров.  Классикой  стало 
определение,  данное  учеными  Bargiela-Chiappini  и  Nickerson,  которые  определяют  деловой  дискурс  как 
взаимодействие,  которое  происходит  между  личностями,  чьи  основные  действия  нацелены  на  бизнес  и  чьи 
контакты мотивированы деловыми интересами. Политика триединства языков, предложенная Президентом РК 
Н.А.Назарбаевым, актуализирует вопрос о более глубоком изучении делового дискурса казахского языка. Так 
как  ведущая  роль  в  деловом  дискурсе  отводится  английскому  языку,  мы  подчеркиваем  важность 
сопоставительного изучения прагматического аспекта делового дискурса на материалах данных двух языков.  
Ключевые слова: дискурс, деловой дискурс, исследования, прагматический аспект, перспективы 
Түйіндеме:  Мақалада  іскерлік  дискурстың  мағынасы,  оның  жалпы  дискурс  ұғымы  аясындағы  орны,  осы 
салада  Қазақстанда  және  әлемде  жүргізілген  зерттеу  жұмыстары  қарастырылады.  Іскерлік  дискурс  терминін 
түсіну  үшін  жалпы  дискурс  ұғымын  түсіну  керек.  Ресей  лингвисті  Карасик  В.И.  дискурсты  үш  жақтан 
қарастырады:  имманентті-лингвистикалық,  әлеуметтік  лингвситикалық  және  прагмалингвистикалық.  Біздің 
дискурсты  зерттеу  бағытымыз  Карасиктің  прагмалингвистикалық  анықтамасына  жақын.  Осы  анықтама 
бойынша, дискурс – бұл қарым-қатынастың кең мағынадағы әдістерін айқындайтын құрал. Қазақстан лингвисті 
Бүркітбаева Г.Г. іскерлік дискурсты былай анықтайды: «іскерлік дискурс – бұл арнайы жанрларда көрсетілген 
белгілі бір топ адамдарының жүзеге асыратын дискурстың нақты интерактивті қарым-қатынас жағдайларында 
мәтіндердегі  көрінісі.  Ал  Bargiela-Chiappini  и  Nickerson  ғалымдарының  берген  анықтамасы  іскерлік  дискурс 
зерттеушілері  үшін  классикаға  айналып  кетті.  Олардың  анықтамасы  бойынша,  іскерлік  дискурс  дегеніміз  – 
іскерлік  қызығушылықтарын  басшылыққа  алып  отырған  тұлғалардың  арақатынасы.  Президентіміз 
Н.Ә.Назарбаевтың  ұсынған  үштілдік  саясаты  қазақ  тіліндегі  іскерлік  дискурсты  тереңірек  зерттеуді  өзекті 
мәселе  қылып  отыр.  Іскерлік  дискурста  негізгі  рөл  ағылшын  тілінікі  болғандықтан,  біз  іскерлік  дискурстың 
прагматикалық  мәселелелерін  салғастырмалы  тұрғыда  екі  тіл  негізінде  зерттелуінің  маңыздылығын  және 
өзектілігін ерекше атауды жөн көреміз.  

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: