1920-1940 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЖАСТАР БАСПАСӨЗІ: ТАРИХЫ МЕН

 
53 
Осының  бәрі  халықтың  Кеңес  өкіметінің  не  екенін  түсінуге  көмектесті, 
жұрттың оған деген сенімін арттырды. 
Дегенмен,  «Мухбир»  аты  айтып  тұрғандай,  хабаршы  ғана  болды,  тек 
қаулы-қарар, ережелерді  хабарлап отырды. Ол сол кездегі орысша «Вестник 
Семиреченского  трудового  народа»  газетінің  аудармасы  еді.  Осы  жағынан 
бұл  газет  сол  тұстағы  ұлы  міндеттерге,  өмір  талабына  сай  бола  алмады. 
Сондықтан  ол  1918  жылы  9  желтоқсандағы  41  нөмірімен  өзінің  шығуын 
тоқтатты.  
Облыстық  ұлт  істері  комитеті  1918  жылдың  желтоқсаннан  бастап 
«Мухбирдің»  орнына  «Көмек»  газеті  шыға  бастады.  Ол  негізінен,  татарша 
және  қазақша  материалдармен  шығып  тұрды.  Газет  қаулы-қарарлардан  гөрі 
жергілікті  өмірдегі  өзгерістерді,  ішкі-сыртқы  жаңалықтарды  көбірек  жазып 
отырды.  Саяси-әлеуметтік,  мәдени-шаруашылық  мәселелерді  сөз  етті. 
«Көмек»,  әсіресе  Азамат  соғысындағы  Қызыл  Армияның  әрбір  жеңісін 
халыққа  қуанышпен  хабарлап,  оларды  жаңа  өмірге  ерлік  қимылдарға 
жұмылдырды. 
Облыстық  ұлт  істері жөніндегі  комитет  өзінің  органы  «Көмекке»  үнемі 
қамқорлық  жасап  отырды.  Редакция  жұмысын  жиі  қарап,  оны  жақсартудың 
шараларын белгіледі. Уездердегі шаруашылық жайын баса жазуды талап етіп 
отырды.  Соның  нәтижесінде  газет  оқушылары    да,  тілшілері  де  көп  болды. 
Ол Қапал, Жаркент, Бішпек, Тоқмақ уездеріне дейін таратылды. 
1919 жылдың аяғына қарай Азамат соғысы аяқталып келе жатты. Енді ел 
алдына  жаңа  міндеттер  -  бүлінген  шаруашылықты  қалпына  келтіру,  Кеңес 
өкіметі  органдарын  нығайту,  жергілікті  партия  ұйымдарының  рөлін  көтеру 
міндеті,  т.б.  алда  тұрды.  Осындай  жаңа  дәуірдің  жаңа  міндеттеріне 
байланысты  баспасөз  жұмысын  да  қайта  құру  керек  болды.  Облыстық 
партия,  кеңес  орындары  өз  газетін  жаңа  атпен,  жаңа  жағдайға  лайық  етіп 
шығаруды  ұйғарды.  «Көмектің»  1919  жылдың  29  желтоқсанына  дейін  89 
нөмірі  жарық  көрді  де,  1920  жылы  4  қаңтардан  бастап  ол  «Ұшқын»  деген 
атпен шыға бастады, облыстық мұсылман бюросының газеті атанды. 
«Ұшқын»  шығысымен  Жетісу  еңбекшілерін  аштық  пен  жалаңаштықты 
жою  ұшін  күреске  шақырды,  оларды  еңбек  армиясының  қатарына  тартты. 
Облыстық партия ұйымдарын нығайтуды да ең негізгі міндеттердің бірі етіп 
қойды,  партия  қатарын  революцияға  берілген  адамдармен  толықтыру  ісін 
ұйымдастырды. 
«Ұшқын» 1921 жылдың 13 қаңтарына дейін өмір сүрді, 55 нөмірі жарық 
көрді.  Оның  орнына  сол  жылдың  1  қазаннан  бастап  «Бұқара»  газеті 
шығарыла бастады. 
Қазақ  жастары  басылымдары  жарық  көрген  Орынбордан  кейінгі екінші 
орталық  Ташкент  қаласы  болды.  Мұның  себебі  –  Түркістан  Автономиялық 
республикасында қазақтардың үлес салмағы айтарлықтай еді, негізгі қазақтар 
тұратын Сырдария мен Жетісу облыстары ТАКСР құрамында болатын. Өзге 
жұрттарға  қарағанда  діни  фанатизмі  жоқ  қазақтар  өнер  -  білімге, 
жаңалықтарға жақынырақ тұрды. 

 
54 
Ол  көпұлтты  Түркістан  өлкесінің  жастарын  ұйымдастырып,  комсомол 
ұйымын  құрып,  оны  басқарған  қазақтың  жалынды  ұлы,  сыр  бойындағы 
Қазалының  перзенті  Ғани  Мұратбаев  болатын.  1920-шы  жылдары  Ташкент 
қазақтың  ірі  мәдениет  орталығы  болғандықтан  да,  қазақ  жастары 
баспасөзінің бір бөлігі осы қалада шыға бастады 
[149].
 
Бүкіл  Ресейді  ғана  емес,  қазақ  даласында  дүр  сілкіндірген  қазан 
төңкерісінен  кейін  тарихи  аренада  шыққан  коммунистік  партияның  қатаң 
жүйесі  ұлттық  бағыттағы  басылымдардың  тағдыры  мен  бағытына  тұсау 
болып,  алаш  азаматтарының  тәуелсіздік  жолындағы  күресін  насихаттауға 
кедергі болды. Осылайша газеттердің қазақ өлкесі үшін жаңа «большевиктік» 
кезең басталды. 
ХХ 
ғасырдың 
20-30-шы 
жылдары 
Қазақстанның 
әлеуметтік-
экономикалық және  саяси  өмірінде  барынша  ауыр  зардаптар  ізін  қалдырған 
аумалы-төкпелі  кезең  болды.  Азаматтық  қарсыластықтар,  бірінен  кейін  бірі 
келген  ашаршылық,  ұжымдастыру,  жаппай  отырықшылыққа  көшірудің 
зардаптары,  индустрияландыру  жылдарындағы  қиыншылықтар,  жер-су 
реформалары,  оларды  жүзеге  асыру  барысындағы  әкімшіл-әміршіл  жүйенің 
асыра  сілтеу  шараларының  кең  етек  алуы,  сондай-ақ  олардың  халықтың  әл-
ахуалына  тигізген  қиыншылықтары,  республиканың  ішкі  және  сыртқы 
жағдайы  барынша  қайшылықтарға  толы  болды.  Ал  осы  жағдайлардың 
барлығы  дерлік  сол  жылдардағы  баспасөз  беттерінде  толық  қамтылуы  тиіс-
тін. Бұл бір жағынан – қоғамдағы билік етуші жүйенің талабы болса, екінші 
жағынан заман ағымынан туындаған қағидалар. 
Осындай қоғамдық-саяси заңдылықтардан туындаған жастар баспасөзі  - 
ХХ ғасыр басында рухани бастаулар мен ұлттық құндылықтарымыздың бірі 
болып  табылады.  Өйткені  олардың  құрылуы  мен  ұлт  мүддесі  жолында 
қызмет істеуі сол дәуірдің шынайы рухани қажеттілігіне қарай туындаған еді. 
Сондай-ақ  олар  мүмкіндігінше  мәдени-ағарту  бағытында  халыққа  қызмет 
етті.  Тағы  да  бір  ерекше  басым  айтып  кететін  жағдай  алғашқы  құрылған 
жастар  баспасөзі  ХХ  ғасыр  басындағы  ұлт-азаттық  жолындағы  күрестің 
жаршысы  ғана  емес  оның  құрамдас  бөлігі  ретінде  де  өмір  сүргендігін 
ескеруіміз керек.  
Кеңес  өкіметі  толықтай  орнағаннан  кейін  жастар  баспасөзін 
қалыптастыру мәселесі үкімет пен партия комитетінің мәжіліс, конференция, 
съездерінде  арнайы  түрде  қарастырылды.  Бұл  қабылдаған  қаулы-
қарарларынан  барып,  ең  алдымен,  жалпы  қазақ  баспасөзінің,  содан  кейін 
жастар  басылымдарының  алдына  қойған  мақсат-міндеттері  айқындалып 
отырды.  Қатаң  кеңестік  цензураның  салдарынан  олардың  әрбір  басылымы, 
редакторлары,  авторлары,  олардың  бетінде  жарияланатын  мақалалар  мен 
хабарламалар  сол  кезеңнің  үстемдік  етуші  жүйесінің  бағыт-бағдарынан 
алыстап кете алған жоқ. 
Жергілікті ұйымдарға РК(б)П Қыробкомы шақырған Кеңес жиылыстары 
немесе қазақ орталық атқару комитетінің сессияларына қатысқан делегаттар 
арқылы газет - журналдар, әдебиет жеткізу тәсілі кеңінен қолданылды.  

 
55 
Мерзімді  басылымдар  комсомолдар  арасындағы  саяси  тәрбие 
жұмыстарын жүргізудегі басты құралға айналды. 1920 жылғы 13 қаңтардағы 
БЛКЖО-ның  қазақ  Өлкелік  Комитетінің  Бюро  мәжілісінде  республикалық 
комсомол газеттерінің сол тұстағы оңшылдық ағым және оған қарсы жүргізіп 
отырған  саяси  шаралары  туралы  мәселе  қарайды.  Аталмыш  Бюро  отырысы 
республикалық  «Лениншіл  жас»  пен  «Ленинская  смена»  жастар  газеттері 
жүргізіп  отырған  насихат  жұмыстарының  деңгейі  төмен  екендігін  көрсетті.  
Жастар  басылымдарының  негізгі  мақсаты  қоғамдағы  оңшыл  ағымның 
әлеуметтік  мәнін  ашу,  онымен  күресудің  бағыттарын  анықтауды,  сондай-ақ 
оардың  жұмысына  қатаң  қадағалау  жүргізуді  БЛКЖО  Өлкелік  Комитетінің 
Үгіт-насихат бөліміне тапсырды. 
Бұдан 
байқайтынымыз, 
20-40-жылдардағы 
жастар 
мерзімді 
басылымдарында  көтерілген  саяси  мәселелердің  барлығы  дерлік  тек  партия 
ұйымдары  тарапынан  туындаған  тапсырмалар  бойынша  ғана  жазылып, 
қоғамдағы  жағдай  бір  жақты  ғана  партия  саясаты  аясында  насихатталып 
отырды.  
1917  ж.  Ақпан  төңкерісіне  дейін  және  кейін  Қазақстанда  шығып  тұрған 
газеттерді  кеңес  өкіметі  тұсында  большевиктік  баспасөз  орнықты.  Бұған 
себеп  декрет  баспасөз  бостандығы  туралы  1917  жылы  28  желтоқсанда  В.И. 
Лениннің  қол  қоюымен  қабылданған.  Азамат  соғысы  кезінде  үкімет  пен 
партияның  1919  жылдың  21  мамырында  Мемлекеттік  Баспа  ісін  құру 
жөнінде шешімі қабылданып, кеңестік  мерзімді баспасөзді қалыптастыру  ісі 
қолға алына бастады 

150, 12-б.].  
Жастардың  тұңғыш  газеті  «Жас  алаш»  1921  жылдың    22  наурызда 
Ташкентте  шыға  бастады.  Оның  тұңғыш  редакторлығын  Ғани  Мұратбаев 
атқара бастады.  
РК(б)П  ОК-нің  1921  ж.  4  сәуірдегі  «Жергілікті  газет  бағдарламасы» 
жөніндегі  қарары  қабылданып,  онда  барлық баспасөз  басылымдары  арқылы 
ауылшаруашылығына  байланысты  шыққан  бұйрық,  жарлықтарды  халыққа 
түсіндіру  жұмыстарын  жүргізу  керектігі,  сондай-ақ  өндіріс  саласындағы 
жұмысшылардың  жағдайы,  еңбек  тәртібі  және  т.б.  мәселелер  жайында 
материалдарды тұрақты беру қажеттігі көрсетілді.  
Баспасөз ең бастысы барлық кеңестік мекемелер мен партияның бұйрық-
жарлықтарының  орындалу  мен  үгіт-насихат  ісінің  барысын,  халық  ағарту 
саласында  сауатсыздықты  жою  барысы,  денсаулық,  спорт  мәселелері, 
еңбекшілердің тұрмыс жағдайын жеткізуге тиісті болды 

151].  
1921  жылы  көктемде  партияның  Х  съезі  өтті.  Оның  қабылдаған 
қаулысында патшалық Ресейдің отары болып артта қалған ұлттарда өздерінің 
ана  тілдерінде  баспасөз,  мектеп,  театр,  клуб  -  жалпы  мәдени-ағарту 
мекемелері көбейтілсін деп атап көрсетілді. Осыған байланысты Қазақстанда 
газет, журналдар шығаратын баспа орындары жұмыс істей бастады.  
Партияның Х съезі нақты шараларды жүзеге асыру көзделді: біріншіден, 
олардың  ұлттық өзгешеліктеріне сәйкес келетін мемлекеттілік дамытылсын; 
екіншіден,  олардың  тұрмысын,  психологиясын  біліп,  ана  тілдерінде  іс 
жүргізетін  сот,  әкімшілік,  шаруашылық  орындары,  кеңестік  мекемелер 

 
56 
жұмысы  жолға  қойылсын;  үшіншіден,  олардың  ана  тілдерінде  баспасөз, 
мектеп, театр, клуб, жалпы мәдени - ағарту мекемелері көбейтілетін болды. 
1921  жылдың  11-18  маусым  аралығында  өткен  РКП(б)  Қазақстан 
облыстық  бірінші  конференциясында  РКП(б)-ның  Х  съезінде  қабылданған 
жаңа экономикалық саясатқа көшу мәселесіне орай оны дәйекті түрде жүзеге 
асыруда және жаңа экономикалық саясаттың негізінде халық шаруашылығын 
өрге  бастыруда  баспасөзді  қолдану  мәселесі  айтылып,  ол  үшін  ана  тілінде 
баспасөзді дамыту мәселесін көтерді 

152, 10,14-бб.].  
Қазақ  даласының  кеңдігі,  орталықтан  тыс  орналасқан  аймақтарымен 
көлік  және  басқа  байланыстың  дамымағаны  көп  қиындық  тудырды,  әсіресе 
баспаханадан  шыққан  басылымдарды  өз  оқырмандарына  уақытылы 
жеткізіліп  тұрмады.  Осы  кезгі  қиыншылықтарды  жеңу  жөнінде  басшы 
органдар қанша әрекет жасап көрді - күштерін біріктірді әр қайсысы қаншама 
қаулы  -  қарар  қабылдады,  бәрібір  нәтиже  шамалы  болды.  Дегенмен,  қазақ 
елінің  орталықтары  Орынбор  мен  Ташкентте  шыққан  газет-журналдар  жер-
жерге, әсіресе шалғайдағы ауыл еңбкешілеріне тұрақты болмаса да жеткізіліп 
тұрды.  Басшы  органдар  қабылдаған  қаулы  -  қарарларды  солардың 
жиналыстарына,  Қазақ  АКСР  Орталық  Атқару  Комитетінің  сессияларына 
қатысқан делегаттар алып кететін. Мысалы, 1921 ж. сәуірінде Қызылжар уезі 
жастарына  тиесілі  газет-журналдарды  Орынборда  өткен  бір  жиналысқа 
қатысқан Әбдірахман Айсарин алып келген [153].  
Көп жағдайда газеттер жиналып қойып бір мезгілде әкелінетін. Мысалы, 
«Жас  алаш»  газетінің  бірінші  айдағы  сандары  топталып  бір-ақ  жіберілген  
[153, 5-п.].  
Солтүстік  Қазақстан  өңірінің  перзенті  ретінде  осы  аймақта  шыққан 
кейбір басылымдарға тоқталып, онда көтерілген мәселелерге тоқтала кетсек.
 
1921 жылы РКП(б) Ақмола губерниялық комитеті мен губатқару комитетінің 
ұйымдастыруымен  «Бостандық  туы»,  ал  1926  жылдан  бастап  Петропавл 
округтік комитетінің басылымына айналған. Бастапқыда оның редакторлары 
Сұлтанбеков, Жаныбековтер болса, 1926-1927 жылдары Петропавлда шығып 
тұрған  «Бостандық  туы»  газетінің  редакторы  жазушы  Жиенғали 
Тілепбергенов болды. Газетке қосымша ретінде 1927 жылдан бастап Ақмола 
губерниялық  Лениншіл  жастар  комсомолдарының  екі  жетіде  бір  рет 
«Жеткіншек»  шығып  тұрды  [154].  Бұл  басылымның  Солтүстік  Қазақстан 
облыстық  мұрағатында  сақталған  басылымдарында  негізінен  1916  жылғы 
қазақтар  көтерілісіне  арналған  корреспонденциялық  материалдар,  өлеңдер 
жинағы, сондай-ақ Қызылжар тарихына қатысты көптеген мәліметтер бар.  
Мысалға,  сол  бір  қиын-қыстау  жылдардың  өзінде-ақ  қаланың  атауын 
«Қызылжар»  деп  өзгерту  туралы  газет  бетінде  көптеген  мақалалар 
жарияланады.  Соның  бірінде  Ә.  Бекешовтың  еркіндік  сүйген  қазақ 
баласының  жауынгершілігіне  қарсы  тұру  үшін  патша  үкіметі  Ақмола, 
Атбасар, Көкшетау, Қызылжар қалаларын салғызғандығын айта келіп «Әрбір 
қалаға әулиелерінің аттарын қоюды әдет қылған орыс, Қызылжарға Петр һәм 
Павл  деген  екі  әулиесінің  атынан  құрап  Петрпавл  деп  ат  қосқан.  Ақ 
патшалардың желкесін қиып кеңес үкіметінің орныққанына 7 жыл толғанда, 

 
57 
һәм  қазақ  халқы  өз  алдына  автономиялы  ел  болып  кеңестер  үкіметінің  бір 
қанаты болып отырғанда ... Газет арқылы ел ішінде ұран салып, Петрпавлдың 
атын Қызылжарға өзгертуге шақырамын» деген қала атауын өзгерту  туралы 
ұсыныс жариялаған мақаласы шықты [155].  
Осы пікірді қолдаушылар өте көп болды. Тағы бір мақалада  көтерілген 
ойды  «кеңес  үкіметінің  тұтынған  бағытында  көрініп  отырғандығы»  айтыла 
келіп,  «табиғат  еркесі  қазақ  баласының  бұрынғыдан  бері  сүйіп  қойған  аты 
«Қызылжар» ... қызыл деген сөзінің бір өзі де ұран бағытына қабысады» деп 
жазды [156].  
Міне  осылайша  жергілікті  басылым  беттерінде  көтеріліп,  қызу 
талдаудан өткеннен кейін Ақмола губерниялық атқару комитетінің қаулысы 
Қазақстан  Орталық  комитетінде  де  бекітіліп,  енді  Ресей  атқару  комитетіне 
жіберіледі    [157].    Мұндағы  баяндалған  жайттан  байқағанымыз  өз 
республикамыздағы  жер-су  аттарын  өзгертуде  оның  байырғы  атауын 
қайтарып  берудің  өзін  Орталық  қана  шешіп  отырған.  Орталықтың  солақай 
шешімдері  болмағанда  «Қызылжар»  атауы  1925  жылы-ақ  қайта  қайтарылар 
еді. 
Өзге аймақтық басылымдарда да ел, жер тарихына қатысты материалдар 
көптеп  жарияланып  отырған.  Бір  жұмыстың  көлемінде  оларды  толық  қамту 
мүмкін еместігі анық. 
        
1922 жылдың 27 наурызы мен 2 сәуірі аралығында болған РКП (б)-ның 
ХІ съезінде «Баспа және насихат» жайында қарар қабылданып, онда мерзімді 
басылымдарды  шығаруда  партиялық  басшылықты  күшейту,  газет-
журналдардың  бұқарамен  тығыз  байланыста  болуын  қадағалау  керктігі 
айтылды.  Сонымен  қатар  комсомолдардың  баспа  органдары  да  жоғары 
жақтан  қолдауға  ие  болып,  барлық  губерниялық  газеттерде  «Жастар  беті» 
ашылуға тиіс болды [158, с.360].  
«Жас  алаш»  газеті  газет  тапшылығы  және  қағаз  тапшылығынан 
жабылып,  біраз  уақыттан  кейін  оның  орнын  1922  жылдың  1  қыркүйегінен 
бастап Орта Азия бюросының және Түркістан Ортақшыл Жастар ұйымының 
органы ретінде он күнде бір рет шығатын «Жас қайрат» газеті басты.     
1922 жылдың 2-5 қазанда  болған Қазақстан ұйымы губерниялық партия 
комитетері  хатшыларының  бірінші  кеңесінде  үгіт-насихат  жұмысында 
газеттердің  рөлін  күшейту  мәселесі  қарастырылып,  «Қазақ  АКСР-інде 
баспасөз  ісі  тиісті  дәрежеде  деуге  мүлдем  келмейді.  Барлық  газеттер 
жергілікті  өмірді  жеткіліксіз  көрсетеді,  қазақ  баспасөзінің  жолға  қойылуы 
нашар»  деліне  отырып,  баспасөзді  дамытуда  партия  комитеттері  идеялық 
басшылықты  күшейту,  газеттерді  оқушы  бұқараға  жақындату  мәселесін 
көтеру,  әйелдер  мен  жастар  үшін  арнаулы  бет  ашу  туралы  мәселені  қарау 
қажеттігі турасында қаулы қабылданды [152, 61,64-бб.].  
1923  жылдың  көктемінде  Қазақстанда  баспасөз  саласын  дамыту 
шараларын  жүргізу  мәселесі  бойынша  компания  өткізіліп,  комиссия 
құрылып,  оның  құрамында  партия,  баспасөз  және  жастар  ұйымдарының 
өкілдері  енгізілді.  Компания  баспасөз  ісін  өрістетуді,  шығып  жатқан  газет-
журналдардың бағытын анықтап, олардың кемшіліктерін жою,  үгіт-насихат 

 
58 
жұмыстарын өрістету, газеттердің қатарын көбейту, оған білікті мамандарды 
тарту мәселесін қолға алды.   
1924  жылы  11-16  мамырда  өткен  РКП(б)  Қазақстан  облыстық  төртінші 
конференциясында  жастар  баспасөзінің  өсуі  партия  ұйымдарының  жүйелі 
басшылық  жасауын  талап  ететіні  айтылып,  оны  ең  алдымен  баспасөз 
бөлімдері жүзеге асыруы тиістігі, өз алдына жастар органдары жоқ жерлерде 
газеттер өз бетттерінің бір бөлігін жастарға арнау керектігі  айтылып, қаулы 
қабылданды [152, 151-б.].  
«Баспасөз  туралы»  партияның  ХІІІ  съезі  қабылдаған  қарарда 
жасөспірімдер  баспасөзіне,  оларды  қайта  құру  жолдарына  баса  назар 
аударылды.  Қарардың  шешімі  бойынша  балалар  басылымдарын  шығару 
ісіне, пионерлер әдебиетін жасауға партия, комсомол, кеңестік және кәсіптік 
ұйымдарды  кеңінен  тарту  тапсырылды.  Бұл  шешім  орталықта,  яғни Мәскеу 
өте шұғыл түрде қолға алынды.  
1924  жылы  8  ақпанда  «Еңбекші  қазақ»  газеті  өзінің  бір  бетін  жастарға 
арнап,  «Лениншіл  жас»  деген  атпен  жастар  мәселесіне  қатысты 
материалдарды  жариялады.  30  маусымда  шыққан  санында  газеттің  көркеюі 
жастардың  өз  қолдарында  екендігі  айтылып:  «Қолдарыңыздағы  «Лениншіл 
жас»  газетінің аумағы  кішкентай,  саласы  қысқа.  Жастардың  мұң-мұқтажын, 
керегін  өзінің  бетіне  тегіс  сыйғыза  алмайды.  «Лениншіл  жас»  деген  атын 
ардақтап,  көлемді  жастардың  газеті  шықсын  десе,  жер-жердегі  жастар 
жәрдем беріп, көркейтер», - деген сенім білдірді [159].  
1922 жылдан бері шығып тұрған «Жас қайрат» газеті 1924 жылы журнал 
болып,  бір  жылдан  соң  қайтадан  «Жас  қайрат»  газеті  болып  шыға  бастады. 
«Жас  қайрат»  газетінің  неліктен  журналға  айналуының  себебі  журналдың 
бірінші  нөмірінде  жарияланған  «Қадірлі  жастар  жадында»  деп  аталған 
мақалада  айқын  көрсетілді.  «Жас  қайрат»  газеті  қолынан  келгенше  қызмет 
қылып, жастар арасында ұйымдасу жолын көрсетіп, жөн сілтеп келсе де шын 
өзінің  көздеген  ниетіне  жете  алмады  дейміз.  Газет  уақытымен  шығып, 
уақытымен  тарап,  қызықты  тұруы  еді.  Ол  болмады.  Мұның  бас  себебі: 
шаруашылығымыздың 
күйзелуі, 
мемлекетіміздің 
жарлылығы, 
жастарымыздың  жұртшылық,  әлеумет  ісіне  даярлығының  кемдігіне,  іске 
шорқақ, тілге бай болғандығынан болды», - деп келтірілді [160, 3-4-бб.].   
«Жас  қайрат»  журналы  бірінші  нөмірінен-ақ  жастар  баспасөзін  көтеру 
жайында  сөз  қозғады.  «Газет  жайынан»  деген  мақалада  газет  шығару  ісінің 
бірден-бір  ақсап  отыруының  себебі  қаражатта  екендігін  айқын  көрсетіп 
берді. «Жас қайрат» газеті ендігі жерде журналға айналғандықтан күнделікті 
тіршілік хабарын жаза алмайтындығын ескертті [161].  
Қазақ жастар басылымдарын көбейту мәселесі 1925 жылғы 4 мамырдағы 
РЛКСМ  Орталық  Комитетінің  «Пионерлер  газеті  туралы»  нұсқау  хатында 
айқын  көрсетілді.  Онда  жастар  және  балалар  басылымдарындағы 
идеологиялық  және  коммунистік  тәрбие  ықпалын  жас  оқырмандарға 
баспасөз арқылы тарату, соған бейімдеу керектігі баса көрсетілді. Алайда бұл 
қабылданған  қаулы-қарарларда  жүктеген  міндеттеріне  сай  жастар 
басылымдарының  негізгі  әрі  басты  тақырыптары  –  көсем  өсиеттеріне 

 
59 
адалдық,  оны  үнемі  басшылыққа  алу,  көсемнің  өмірбаянынмен  жетік  таныс 
болу,  сол  арқылы  тәрбиелеу,  анық  айтқанда  В.И.  Лениннің  өмірі  мен 
қызметін  жастар  үшін  үлкен  тәрбие  мектебіне  айналдыру  керектігі  айқын 
көрсетілді.  Жастар  басылымдары  Орталық  және  республикалық  кеңестік 
баспасөздің  ажырамас  құрамды  бөлімі  ретінде  саналды  және  бұл 
басылымдарда  да  партия  мен  кеңестік  органдардың  жалпы  бұқаралық, 
патриотизм мен интернационалдық қағидалары басшылыққа алынып отырды 
[152, 187-188].   
1925 ж. наурыз айында Партия Орталық комитетінің «Қазақ баспасөзінің 
жайы және оны жақсартудың шаралары туралы» қаулысы шығып, онда қазақ 
баспасөзінің  жағдайын  көтеру  мәселесі  қойылды.  Бұл  қаулыдан  кейін 
республикада жастардың арнаулы газет-журналдары шығарыла бастады. Осы 
жылдың 30 мамырында Баспа бөлімінің мерзімді баспасөз саласына қажетті 
маман  қызметкерлерді  даярлау  турасындағы  қаулысы  қабылданып,  әр 
республика  өзінде  журналистер  даярлайтын  курстар  ашу  ісіне  кірісуі  қажет 
санады  [162].  Журналистерді  даярлауға  әр  басылым  өздері  шамаларына 
қарай кірісіп, кем дегенде 2-5 адамды тәрбиелеп шығулары тиіс болды [163].  
Осы  жылдың  26  маусымында  болған  Қазақ  өлкелік  комитетінің 
мәжілісінде  өлкелік  комитетінің  Баспа  бөлімінің  басшылығы  арқылы 
комсомол жастар органы ретінде  «Жас  қайрат»  пен  «Лениншіл  жас» газетін 
күшейту  мәселесі  қойылды.  «Пионер»  журналын  жауып,  оның  есебінен 
«Лениншіл  жас»  және  «Жас  қайрат»  газеттерін  көтеру,  «Жас  қайрат» 
газетінде  «Пионерге»  бір  бет  арнау  жөнінде  шешім  қабылданды.  Сонымен 
қатар губерниялық  газеттерде жастарға арнап бет ашу мәселесі де қозғалды 
[164].  
Партия  Орталық    Комитетінің  1925  ж.  30  тамызда  қабылдаған  «Совет 
баспасөзінің  жұмысшы  және  село  тілшілерінің  бұқаралық  қозғалысына 
басшылықты  жақсарту  туралы»  қаулысында  да  жастар  тәрбиесін  жақсартуда  
аса  көңіл  бөлу  қажеттігі  айтылып,  осы  істе  партия  мен  комсомол  ұйымдары 
бірлесе кірісетіндігі келтірлді.  
РК(б)П Орталық Комитетінің осы  жылғы 23 қазанда өткен мәжілісінде  
«Қазақ  баспасөзі  туралы»  арнайы  мәселе  қаралып,  қазақ  тілінде  шығатын 
барлық  баспасөз  ұйымдарының  саяси  ұстанымы  және  мазмұнына  баға 
беріліп, олардың алдағы атқарар міндеттері айқындалған болатын. Сондай-ақ 
кейбір  қазақ  тілінде  шығатын  басылымдардың  ұстанымдық  бағыты  айқын 
еместігі, халық арасына таралуы нашар, баспа қызметкерлерімен қамтамасыз 
етілмегендігі және материалдық жағы да төмендігі жөнінде сындар айтылып, 
біраз  ескертулер  жасалынып,  аталған  кемшіліктерді  партия  комитеті 
белгілеген мерзімде жою мәселесі қойылды  [165, 24-п.].  
Осы  мәжіліс  «Қазақ  баспасөзі  туралы»  арнайы  қаулы  қабылдады. 
Қаулыға сәйкес С. Сәдуақасов редакция қызметінен алынып,  Ғ. Тоғжановты 
бекітілді.  Сондай-ақ  газеттің  саяси  бағытын,  онда  тек  таза  идеялық 
материалдарды  басып  отыруын  қадағалау  айтылып,  партия  тұрмысы, 
шаруашылық,  кеңес  құрылысы,  комсомол  және  ағарту  саласына  қатысты 
саяси жағынан ұстанымы мен тұжырымдары айқын емес, партиялық бағытты 

 
60 
бұрмалауға  тырысқан мақалалардың авторларын қудалау  көзделді.  Олардың 
қатарына бірінші болып С. Сәдуақасов, Ә. Бөкейхановтар ілінді [165, 33-п.].  
Жастар  тәрбиесін  жақсартуда  «Совет  баспасөзінің  жұмысшы  және  село 
тілшілерінің  бұқаралық  қозғалысына  басшылықты  жақсарту  туралы»  партия 
Орталық    Комитетінің  1925  ж.  30  тамызда  қабылдаған  қаулысының  маңызы 
ерекше зор болды. 
Қазақстан  астанасының  Қызылорда  қаласына  көшуіне  орай  өлкелік 
комитет  баспасөз  саласын  көшіруге  93000  сом  көлемінде  қаржы  бөлінді.  Әр 
газеттің  көшу  шығыны    мен  кірісі  есептеліп,  қанша  мөлшерде  ақша 
жетіспейтіндігі анықталды.  
Кесте1  – 1925-26 жж. газеттердің жалпы қаражат жағдайы [166, 1,3-пп.]. 
Газет-журналдардың 
аты 
 
Кірісі 
 
Шығысы 
 
Жетіспеуі 
Советская степь 
Еңбекшіл қазақ 
Әйел теңдігі 
Біріктірілген  комсомол 
басылымдары 
Қызыл Қазақстан 
Известия Крайкома 
296 р. 
2270 
4 
380 
 
600 
200 
10427- 40 
7612 
1856-03 
 
1740-60 
1200 
820 
7467 -40 
5342 
1852-03 
 
1360-60 
600 
620 
Барлығы 
6414 р. 
23656-03 
17242-03 
 
Аса  қажетті  қаражаттың  сомасы  206724  рубль  36  тиынға,  оның  үстіне 
былтырғы  жылға  53000  р.,  жалпы  екеуін  қосқанда  259724  рубль  36  тиын 
болды. Бұл қаржының 16%-і газет аппаратына,  69% -і қағаз бен басуға, 10% -і 
қаламақыға,  5%-і  әр  түрлі  шығындарға  қажет  еді.  Комсомол  органы  ретінде 
жастардың  басылымы  аптасына  бір  баспа  табақ  көлемінде  бір  рет  шығып 
тұрды 

166, 1, 3-пп.].  
Жоғарыда  көрсетілген  қаражат  мәселесіне  байланысты  Баспа  бөлімі 
ҚКСР-да  шығатын  барлық  мерзімді  басылымдарына  хат  жолдап,  қандай  да 
бір  жолмен  шығынды  азайту  керектігін  ескертті 

166,25-п.].  Осындай 
нұсқаулардан кейін әр газеттің жалпы жағдай туралы мәліметтер талап етіліп, 
басылым  редакторлары  өлкелік  комитеттің  Баспа  бөлімінде  арнайы  есеп 
берулері тиіс болды 

167, 1-3-пп.].  
Барлық халық комитетері мен редакцияларға Баспа бөлімінің меңгерушісі 
Ә.  Байділдиннің  қол  қоюымен  жіберілген  №32455  хатта  әр  басылым  өзінің 
бағытын,  алдағы  мақсатын,  тиражын,  айына  қанша  рет  шығатындығын, 
бастырушысы мен редакторы туралы алдын-ала арнай жасалған анкеталарды 
толтырып  жіберулері  керектігі  айтылды 

167,  24-п.].  Осы  хатқа  орай  өлкелік 
комитетке  жіберілген  «Жас  қайрат»  газетінің  анкетасында  газеттің  ауыл 
жастарына арналып айына 4 реттен шығатындығы, жалпы газет 1925 жылдың 
15  наурызынан  бастап  шыға  бастағандығы,  оның тиражы 1200  данаға  жетіп, 
90-дай  жас  тілшілері,  30-дай  ауылдық  тілшілерінің  барлығы  айтылды.  Ал 
«Лениншіл  жас»  журналы  1923  жылдың  қазанынан  1924  жылдың 

 
61 
желтоқсанына  дейін  «Жас  қазақ»  деген  атпен  шыққандығы,  ал  «Лениншіл 
жас» деген атпен осы (1925 ж.  - Б.З.) жылдың қаңтарынан келе жатқандығы, 
таралымы  1300  данаға  жеткендігі,  41-  дей  жас  тілші-корреспонденттерінің 
барлығы келтірілді. Бұл екі басылымның да редакторлық қызметін И. Игенов 
атқарған 

168, 42-п.].   
 Қызылордаға  көшіру  барысында  газет-журналдардың  тоқтап  қалмауы 
қадағаланып,  жастардың  «Жас  қайрат»  газетін  аптасына  1  рет,  сенбі  күні 
шығару көзделінді 

169, 2-5-пп.].  
«Жас  қайраттың»  жалпы  жағдайы  өлкелік  комитетке  жіберілген  есепті 
жазбада  да  айқын  айтылды.  Онда  15  наурыздан  1  қыркүйекке  дейін газеттің 
бар-жоғы 15-ақ нөмірі шыққандығы, газет мемлекет тарапынан тұрақты түрде 
қаржыландырыла  алмайтындықтан    ақылы  жүйеге  көшкендігі  айтылды.  Осы 
жазбада газеттің таралымы былайша берілді: Орал-Бөкейге 41 %, Ақмолаға – 
20 %, Семейге – 13 %, Сырдарияға – 11 %, Ақтөбеге – 9 %, Қостанайға – 7 % 
мөлшерінде  тараған.  Сонымен  қатар  газеттің  соңғы  нөмірлерінің  қандай 
айдарлармен шыққандығы да көрсетілді. Газеттің мынадай айдарлары болған: 
1) Ішкі және сыртқы хабарлар; 2) Ауылшаруашылығы бөлімі; 3)Пионерлердің 
өмірі;  4)  Қазақстан  комсомолы;  5)  Әдеби;  6)  Жаңа  тұрмыс;  7)  Күрес  және 
спорт; 8) Жаңа тілшілермен әңгіме; 9) Библиография; 10)  Батырақ жастарың 
өмірі;  11)  Оқу-ағарту  майданы;  12)  Өлкелік  комитетте;13)  Ғылым  мен 
техника;  14)  Сұрақтар  мен  жауаптар;  15)  Қамқорлық  және  16)  Латын  әріпі 

168, 60-п.].  
Газеттердің  сапасы  мен  мазмұнын  жасқсарту  мәселесіне  орай 
қабылданатын  қаулының  жобасында  «Жас  қайрат»  пен  «Лениншіл  жас» 
газеттерінің ретсіз  шығатындығы,  басшылығының  әлсіздігі  айтылып,  бұл  екі 
газетті де жабып, «Еңбекші қазақ» газетінің бір бетін жастарға арнау мәселесі 
ұсынылды.  Мазмұны  бойынша  бұл  газеттерде  тек  қаланың  оқушы  жастары 
мәселесіне  қатысты  ғана  материалдарға  орын  беріліп,  комсомол  ұйымдары 
жайында  аз  жазлатындығы  айтылды.  Әсіресе  «Жас  қайрат»  газеті  он  күнде 
бір-ақ  рет  шығатындығы  айтылып,  оның  орнына  немесе  «Лениншіл  жас» 
деген журнал шығару, бұл журналдың тұрақты шығуын қамтамасыз ету және 
мазмұнын жақсарту,  журналды  білікті  мамандармен  толықтыру  және  партия 
басшылығын  күшейту  керектігі  баса  көрсетілді.  Журналдың  мезгілімен  әрі  
жастар  басылымына  сай  шығуын  өлкелік  комитеттің  бір  өкіліне  жүктеу 
мәселесі де қарастырылды 

168, 20-п.].  
26  қазанда  Қазақ  өлкелік  комитеті  бюросының  мәжілісінде  Баспасөз 
бөлімінің  меңгерушісі  Ә.  Байділдиннің  «Қазақ  тіліндегі  мерзімді  баспасөз» 
атты баяндамасы тыңдалып, барлық қазақ тіліндегі губерниялар мен уездерде 
шығатын мерзімді баспасөздің жағдай егжей-тегжей айтылды.  Ол жастардың 
басылымдарының  саяси  бағытының  әлсіздігін  айтып,  күшейтуді  ұсынды,  
«Жас  қайрат»  пен  «Лениншіл  жас»  газеттерінің сапасын  көтеру  қажеттегіне 
үндесе 

168,  38-п.],  ал  4  қарашадағы    қаулысында  тұрақты  шықпайтынына 
байланысты «Лениншіл жас» журналын жауып, оның орнына  апталық «Жас 

 
62 
қайрат»  газетін күшейту  қажет  деген  шешім  қабылданған  болатын 

170,  45-
п.].  
«Жас  қайрат»  газетін  үндеуде:  «Біз  партия  ұранын  елге  газет  арқылы 
ғана  жеткізіп  отыра  аламыз.  Сондықтан  «Жас  қайрат»  газеті  –  біздің  қалың 
жаспен  қатынас  жасамақ  болғанда  өтетін  көпіріміз,  үгіт-насихат  тартпақ 
болсақ  үгітшіміз,  ұйымдастыру  жолында  күшті  ұйымдастырушымыз.  Біздің 
санамыз  өсумен  қатар,  саяси  тілегіміз  де  артып,  сана-сезіміміздің  де  бойы 
өспек.  Құр  тек  ұйымдастырумен  жұмыс  бітпейді.  Сол  көптің тілегіне  жауап 
беретін,  сол  көппен  кеңесіп,  пікір  алысатын,  сол  көпке  нұсқа  беретін 
құралымыз,  майданымыз,  «гүл  төбеміз»  -  осы  «Жас  қайрат».  Сондықтан  біз 
«әрбір губкомолға – бір мың «Жас қайрат» деген ұран тастап отырмыз. Мұны 
орындау  қиын  емес,  жалғыз-ақ  губерниялық,  уездік  жастар  комитетінің 
ынталығы керек» делініп, алда күшейту мәселесі қолға алынатыны айтылды 

171].  
Өлкелік  комитеттің  жоғарыдағы  жіберілген  осы  шешімге  орай  1926 
жылдың 20 қаңтарында комитетке «Жас қайрат» газеті мен «Лениншіл жас» 
журналының  редакторы  И.  Игеновтің  есепті  жазбасы  түсіп,  онда  газет  пен 
журналдың  жалпы  жағдайы  мәлімделді.  Редактордың  көрсетуінше, 
журналдың  уақытылы  шықпауының  басты  себебі,  қазақ  мемлекеттік 
баспаханасының  нашар  жұмыс  істеуінен  делініп,  журналдың  осы  уақытқа 
дейінгі  қалай таралғаны және қандай айдарларды қамтылғандығын қысқаша 
түрде  түсіндіріп  өтті.  Ал  «Жас  қайрат»  газетінің  тұрақты  жаздырып  алатын 
1126  оқырманының  барлығы  айтылып,  жалпы  газетті  алатындардың  санын 
2300 деп көрсетті.   
И. Игенов «Лениншіл жас» газетіне қатысты қабылданған 4 қарашадағы  
қаулыны  қайта  қарап,  ЛКЖО  мен  оқушыларға  аса  қажетті  басылым 
болғандықтан  қалдыруды  өтінді 

170,  46-48  пп.].  «Жас  қазақ»  журналына 
жариялаған  мақаласында  да  ол  баспасөз  саласын  көтеру  турасында  ұсыныс 
айтқанда  әсіресе  жастардың  басылымдарын  көптеп  шығару,  оған  партия 
тарапынан басшылық жасау  ісін  қолға  алу керектігін де атап өтеді 

172,  59-
60-бб.].  
Жастар  баспасөзінің  буынын  қатырып,  «төрт  аяғынан  тік  тұрғызуға» 
ұран  көтеріп,  сол  тұста  жетекшілер  жаппай  жұмылды,  жастар  әдебиетін 
көркейтуді,  соны  жасауға  бірін-бірі  жарысқа  шақырып  жатты.  Ибат  Әуеш 
Қошмұхабетовтың  осындай  шақыруына    «Қол  бұлғаушыға    қол  жалғадық» 
деп үн қосты 

173]. Ол: «Әдебиетті көркейту деген негізгі ұранды естіп, соған 
шақырылғандардың  бірі  болғандықтан  азаматшылық  міндетімді  өтеу  үшін 
Екібастұз,  Спасск,  Тұзсорған  қазақ  ұяларына    үш  айдан  «Жас  қазақ» 
журналын алдырып қайтамын» деп уәде берді 

174].  
Редактордың бұл есебінен кейін арнайы комиссия газет  пен журналдың 
жағдайын  тексеріп  Баспа    бөлімінде  Халел  Ізмұхамедовтың  баяндамасы 
тыңдалды.  Онда  «Жас  қайрат»  газеті  газетінің  мазмұны  мен  сапасы, 
оқырмандары,  таралымы  жайында  айтылып,  газетке  негізсіз  фактілер 
жазылатындығы және кейбір мақалалардың мазмұнының түсініксіздігі сынға 

 
63 
алынды. Оның «Жас қайрат» пен «Лениншіл жас» басылымдарын шығаруда 
қаражат  қиыншылықтары  барлығы,  осыған  орай  «Лениншіл  жас» 
журналының  кейбір  нөмірлерін  біріктіріп  шығаруға  мәжбүр  болғандығын 
келтірді.   
1925  ж.  желтоқсан  айында  «Жас  қазақ»  пен  «Жас  қайрат»  журналдары 
біріктіріліп, «Лениншіл жас» деген атпен шығатын болды. Жаңа журналдың 
тақырып  аясы  кеңейіп  «Ауыл  тұрмысы»,  «Комсомолдар  бөлімі»,  «Жаңа 
дәстүр», «Сын бөлімі» секілді бөлімдер ашылады, ал бұрынғы «Ресми бөлім» 
қоғамдық  -  саяси  бөліммен  біріктірілді.  Оқу  -  ағарту,  өнер,  әдебиет  және 
«Ескі  сөздер»  бөлімдері  қызмет  етті.  Журналға  жазылу  ісіне  губерниялық, 
уездік комсомол комитеттері жауап беретін болды. Журналды ауылға жеткізу 
- өткір мәселе болып, күн тәртібінде тұрды. Бұл және басқа өмір талап еткен 
мәселелер  жайлы  құжаттарға  сөз  берейік.  Түп  нұсқа  бойынша:  «Еще  в 
августе  1924  г.  Казахский  обком  РТКСМ  обсудил  возможности  ускорения 
перевода  журнала  «Жас  қазақ»  в  массовую  газету  «журнал».  «В  кратком 
обзоре  о  состоянии  политико  -  просветительной  работы  с  июля  1924  г.  по 
январь 1925 г. Казахский обком РТКСМ писал: Имеется журнал «Жас қазақ», 
журнал  «Пионер».  В  пяти  губернских  газетах  есть  странички  молодежи. 
Обком приступает к изданию киргизской газеты аульной молодежи. Издание 
казахской  газеты  для  молодежи  было  поручено  только  что  созданному 
юношескому  сектору  Госиздата  республики.  Предпологалось  в  нем 
сосредоточить  всю  издательскую  деятельность  обкома  РТКСМ  на 
киргизском  языке».  После  подготовительной    работы  (т.е.  решения 
финансовых и других орг.вопросов) заседание коллегии политпросветотдела 
Казобкома  РТКСМ  (17  февраля  1925  г.)  константировала  возможность 
издания газеты для аульной молодежи «Жас қайрат» [175]. 
Қазақ  жастары  саяси  жағынан  сауатсыз  немесе  шала  сауатты 
болғандықтан  журналдың  саны  көбейгенімен  сапа  көрсеткіші  нашар  болды. 
Бұл  жайында:  «В  резолюции  ІІІ  пленума  Казкрайкома  РТКСМ 
константировал,  что:  «Журнал  Крайкома  РТКСМ  «Лениншіл  жас»  должен 
быть  превращен  в  орган  киргизского  актива  и  киргизской  учащейся 
молодежи  и  иметь  значение  доступного  руководящего  журнала  для  нового 
Кирактива /1925 ж. 30 наурыз/ [176]. 
Осы  мәселе  баспасөздің  саяси  бөлімі  коллегиясында  да  қаралып, 
Қайыпназаровтың  комсомолдың  мерзімді  және  мерзімді  емес  басылымдары 
бойынша  жасаған  баяндамасына  сәйкес  «Журналды  шығару  туралы»  қарар 
қабылданды.  Қарарда  былай  делінген:  «1.  На  основании  постановление 
Крайкома ВКП(б) газету «Жас кайрат» превратить в двухнедельный журнал. 
2.  Дать  старое  название  «Лениншил  жас»  органа  Крайкома  и  Сыр-
Дарьинский Губкома ВЛКСМ. 3. Период выхода установить двухнедельных 
за  один  ½.  4.  Печатные  листы,  тираж  2 000  экз.,  цену  установить  по  15 
копеек. 
О содержании 
1. Основной задачей журнала должно быть классово-интернациональное 
воспитание широких слоев аульной молодежи. 

 
64 
2. Иметь следующих постоянных отделов: 
а.  обще-политический  отдел  (методической  разработки  основных 
решении партийных, профессиональных и союзных организаций); б. научно-
популярный  отдел;  в.  быт  и  работа  молодежи в  Казахстане; г.  литературно-
художественный  отдел;  д.  вопросы  и  ответы;    е.  пионерский  отдел;  ж. 
библиография;  з. Юмор и загадки» [170, 80-84 - пп.].  
Қаулы  мазмұнынан  байқағанымыздай  осы  жылдардағы  жастар 
басылымдарының  ішінде  партия  «Лениншіл  жас»  журналына  баса  назар 
аударған. Оның жұмысын жіті бақылауға алғандығында көруге болады.  
1926  ж.  Оралда  «Қызыл  ту»  газеті  шығарылып,  оған  қосымша  ретінде 
«Жастар дауысы» газеті де қоса жарық көрді. Газеттің редакторлық қызметін 
К. Өтеғалиев атқарды 

177].  
«Лениншіл  жас»  журналының  жақсы  қағазға  шығарылғандығы,  тек 
кейбір жарияланған мақалалары оқырмандарға түсініксіз мазмұнда жазылып 
кеткендігін  мысал  ретінде  көрсетілді.  Х.  Ізмұхамедов  те  бұл  екі  басылымға 
партиялық басшылық жасау қажеттігін және жастар мәселесіне ғана арналған 
материалдарды  жариялауды  ұсынды 

177,  212-п.].  Бұдан  кейінгі  Баспа 
бөлімінің  мәжілістерінде  газет  пен  журналдың  сапасын  жақсарту  мәселесі 
қаралды. Қазақ өлкелік комитеттің 1926 жылғы 23 маусымда өлкелік комитет 
хатшысы  Ф.И.  Голощекиннің  қатысуымен  өткен  мәжілісінде  жаңа  шыққан  
комсомолдардың  «Жас  қайрат»  газеті  мәселесі  қарастырылып,  газетті 
тұрақты шығару мәселесін шешуді өлкелік комитеттің баспа бөліміне жүктеу 
жөнінде шешім қабылданды 

170, 339-п.].  
1926 ж. 14 қаңтарында  Баспа бөлімінің  орнына  жаңадан баспасөз бөлімі 
құрылып,  оның  басшылық  қызметіне  Т.  Рысқұлов  тағайындалды.  Оның  бұл 
қызметке  келуі  қазақ  тіліндегі  газет-журналдардың  қызметіне  жандану  алып 
келді.  5  мамырдағы  баспасөз  күніне  арналған  жиылыста  жасаған 
баяндамасында  оның алда жасалатын  міндеттерін айқындап берді.   
1926  ж.  23  маусымда  болған  мәжілісте  «Жас  қайрат»  газетінің  үзіліссіз 
шығып  тұруын  қамтамасыз  ету  ісі  өлкелік  комсомол  комитетіне  тапсырып, 
оған  бақылау  орнату  жөнінде  шешім  қабылданды.  Сонымен  қатар  газетке 
шығатын  материалдардың  мазмұнында  саяси  қателіктердің  кетіп  қалмауын  
баспасөз бөлімінде үнемі қадағалау қажеттігі де айтылды 

178, 2-п.].  
1926 жылдың соңындағы есепте «Жас қайраттың» редакторлық қызметін 
М. Қайыпназаров басқарып, ал оның орынбасарлығын Б. Кенжебаев атқарып,  
Б. Майлин газет қызметінде жүргендігі келтіріліп, бұл қызметкерлердің баспа 
ісі саласында қанша жыл еңбек еткендігі анықталды 

179].  
Б.  Кенжебаев  1921  жылдан  комсомол  қатарында  болып,  1925  жылдан 
партияға  кандидаттыққа  қабылданған.  Газет  редакциясында  1925  жылдың 
тамыз  айынан  бастап  қызмет  етіп,  үш  айдай  Мәскеудегі  журналистика 
курсын оқып келген 

180].  
Қазақ  жастары  баспасөзі  мектеп  оқушыларын  еңбек  тәрбиесіне  баулу 
мәселесіне  көп  көңіл  бөлініп  отырды.  1925  жылы  «Пионер»  журналы 

 
65 
шығарылып,  Кеңес  балаларын  еңбекпен  баулып  тәрбиелеудің  алуан  -  алуан 
мәселелері осы басылымдардан табылды.  
«Пионер»  журналы  оның  алғашқы  нөмірі  1925  жылдың  қаңтарында 
шықты.  «Ақ  жол»  газетінде  оның  редакторы  С.Баймаханұлының  ел 
болашағы, жастар жеткіншегі – пионерлерге арнап жазған «Оларды ұмытуға 
болмайды»  деген  мақаласында  балалар  үйіндегі,  интернаттардағы  жас 
сәбилер  өміріне,  тәрбиесіне  жеткілікті  көңіл  бөлінбей  отырғанын,  оларға  
қамқорлықтың  кемдігін,  зер  салып,  оларды  ертеңгі  күнге  даярлаудың 
жоқтығын  сынай:  «Пионер  –  ортақшыл  жастардың  жеткіншегі,  пионер  – 
алысты  жақындатып,  ауырды  жеңілдететін,  қиынды  оңайлататың  жас  күш. 
Пионер  –  «мінсең»,  шаршамайтын  тай,  жұмсасаң  ерінбейтін  балдырған. 
Пионерге  «бер»  десең,  «мә»  дейді.  Бол  десең,  «тақ»  дейді.  Кісі  сүймейтін 
оларда  қылық  жоқ.  Сондықтан  оларды  ұмытуға  болмайды»,  –    деп  осы 
жастардың баспасөзін көтеруді бір биік талап  ретінде қояды [181]. 
Билеуші  коммунистік  партия  жастар  тәрбиесіне  баса  назар  аударып 
отырды, қабылданған қаулы-қарарларда бұл жұмыстың идеялық дәрежесі мен 
тиімділігін  арттыру  жолдары  нақтыланды.  Атап  айтқанда,  жеткіншек 
ұрпақтың  идеялық,  саяси,  еңбек  және  адамгершілік  жағынан  өсуінің  аса 
маңызды құралы ретінде жастар баспасөзіне ұдайы көңіл аударылды. БК(б)П  
Орталық Комитеті сонау 1928 ж. 23 шілдесінде  «Жасөспірімдер мен балалар 
баспасөзін  жақсарту  шаралары  туралы»  қабылдаған  арнайы  қаулысында, 
балаларды,  жұмысшы  және  шаруа  жастарын  коммунистік  рухта  тәрбиелеу, 
оларды  социалистік  құрылысқа  тарту,  сондай-ақ  жігіттер  мен  қыздардың 
мәдени  дәрежесі  мен  кәсіптік  -  техникалық  әзірлігін  көтеруге  барынша 
жәрдемдесу ісі жасөспірім және балалар баспасөзінің негізгі міндеті деп атап 
көрсетті [182]. 
Республика  көлемінде  жұртшылыққа  танымал  бола  бастаған  20-шы 
жылдардың  бірінші  жартысында  Республикада  шыққан  газет  -  журналдар, 
оларды  шығарған  ұйымдардың  кейбіреулерін  кесте  түрінде  көрсетуге 
болады.  
     Кесте  2  -  ХХ  ғ.  20-шы  жылдарында  шыққан  жастардың  басылымдары 
[183]. 
Р
/с 
Басылым атауы 
Қай 
жылдары 
шықты 
Шығарушы ұйым 
1 
Красная молодежь 
1920 
 Түрк ОАК   
2 
Жас алаш 
1921-22. 
ЦК 
КСМТ 
және 
Қырбюро РКЖО 
3 
Авангард  Красного 
Востока 
1921 
Қырбюро РКЖО 
4 
Жас қайрат 
1922-23 
ЦК КСМТ 
5 
Яш шарк 
1921 
ЦК КСМТ 
6 
Юношеская правда. 
1922 
Қазбюро 
7 
Өртең 
1922. 
Қазбюро РКЖО 

 
66 
8 
Жас қазақ 
1923-25. 
Қазбюро РКЖО 
9 
Смена 
1924 
Семей РКЖО губкомы 
1
0 
Комсомолец 
1924-25. 
Қазобком РЛКСМ. 
1
1 
Жас қайрат 
1925-26 
Қазбюро РКСМ 
1
2 
Лениншіл жас 
1925 
Қазкрайком ЛКЖО 
1
3 
Ленинская смена 
 
 
1
4 
Юный большевик 
1925-27. 
Орал губком ЛКЖО 
 
Айта  кету,  бұл  кестеге  енетін  басылымдар  тізімін  жалғастыра  беруге 
болар  еді,  бірақ  ондай  мәлімет  қазақ  мерзімді  басылымдарының  тарихын 
толық зерттеп жүрген деректанушы Қ. Атабаевтың монографиялық еңбектері 
мен мақаласында берілгендіктен, ондай қайталаудан бас тарттық [183, – 173-
176-бб.].  Дегенмен  «Жас  алаш»  болып  басталған  жастардың  басылымының 
ғұмыры  ұзаққа  бармай,  бірде  газет  болып,  бірде  журналға  айналу  себебін 
белгілі  ғалым,  жастар  баспасөзінің  негізін  қалаушылардың  бірі  Бейсенбай 
Кенжебаевтың  1928  жылы  жастар  баспасөзінің  шыққанына  жеті  жыл 
толуына  орай  «Лениншіл  жас»  газетінің  22  наурыздағы  12  санында 
жариялаған  мақаласында:  «Мұның  себебі  –  бірінші  –  қаржы  болмады: 
комсомолдың комитеті қолына түскен қаржымен газет шығара қойса,  ол көп 
өмір  сүре  алмады.  Комсомолдың  төменгі    жердегі  комитеттері,  ұялар,  газет 
тарату  жұмысына  көңіл  бөлмеді,  бересі  қаржыларын  төлемеді.  Бұл  осы 
бүгінге  шейін  бар.  Екінші  –  жазылушылары  аз  болды.  Ауылдағы  жастар 
газетке жазылуды білмегендіктен жазбаса, комсомолдың гүбернелік, үйездік 
желілердегі  белсенділері  салақтықтан  жазбады,  ұйым  жұмысына  баспасөз 
арқылы басшылық етудің қадірін білмеді. Бірқатар жастардың қай уақыттан, 
қай  газеттен  бастап  санап  жеті  жылға  толтырасыңдар  деп  жүруі  де 
комсомолдар  баспасөзінің  аз  тармағынан,  комсомолдардың  өз  баспасөзіне 
көп көңіл бөлмегендігінен болып отырған нәрсе», – деп түсіндірген болатын 

180].  
 Ішкі  қоғамдық-саяси  ағымы  қайшылықтарға  толы  болған  ХХ  ғасырдың 
20-30-шы жылдарында БК(б)П дін мәселесіне, жастар арасындағы дінге қарсы 
жұмыстарға баса көңіл бөлгендіктен мерзімді басылымдарды да осы бағытта 
жұмыс  істете  отырып,  соған  қарай  жұмылдырды.  Сондықтан  жастар 
арасындағы  дінге  қарсы  идеологиялық  жұмыстарды  жүргізетін  комсомол 
активтерін  дайындайтын  арнайы  курстар  және  семинарлар  ашу  қажеттігін 
көздеген  Қазақ  Өлкелік  Комитетінің  Хатшылығы  1928  жылы  23  қаңтарда 
«Жастар  арасындағы  дінге  қарсы  жұмыстарды  жандандыру  шаралары 
туралы»  қарар  қабылдады  [184].  Барлық  газет-журналдарда  жастардың 
арасында  осы  мәселе  төңірегінде  насихат  жұмыстарын  жүргізу  керектігі 

 
67 
көтерілді. Тіпті 1926 жылдан бастап мұсылмандарының арасында дінге қарсы 
үгіт-насихат  іс-шараларын  жүргізіліп,  «Жас  қайрат»  журналының  бетінде 
арнайы бөлім ашылған 

185].  
Елде  ірі  байларды  тәркілеу,  ұжымдастыру  және  индустрияландыру 
науқандарының басталуына байланысты жастарды осы іске тартуға мерзімді 
баспасөз белсене кірісті. 1928 жылдың 12 қыркүйегінде қабылданған қаулыға 
орай  өлкелік  комитет  баспасөз  арқылы  бай-билерді  тәркілеудің  қандай 
жолдармен  жүргізілетіндігі  жөнінде  және  мал-мүліктерін  жасырып 
қалғандарды әшкерелеуге жұмыла кірісуге  шақырды 

186].  
Барлық газет пен журналдың бас редакторларына осы мәселе төңірегінде 
материалдарды  үзбей  жариялау  жөнінде  нұсқау  берілді.  Бұл  науқандарды 
жүргізуге кедергі келтірерлік жәйттерді жою, атап айтқанда алашордашылар, 
жікшілдердің  ықпалында  болғандарды  әшкерелеу  мәселесі  де  қолға  алу 
қажеттігі  көтерілді.  Тіпті  басылым  редакторлары  жөнінде  арнаулы  сұрау 
қағаздарын  жүргізіп,  олардың  әлеуметтік  тегі,  партия  қатарына  қашан 
қабылданғандығы  жөнінде  шағын  мәліметтер  жиналды.  Мәселен,  «Жас 
қайрат»,  «Ақ  жол»,  «Кеңес  ауылы»  газеттерінің редакторы  болған  Сәдуақас 
Баймаханов қызмет барысы осындай жолдармен тексерілген 

187].  
ЛКЖО  органы  болған  «Лениншіл  жас»  газетінің  жағдай  да  толықтай 
тексеріліп,  оның  кемішіліктері  анықталды.  Оның  басты  кемшілігіне  газетті 
көркемдеудегі  нашарлық,  мазмұнын  ақсауы,  ауыл  комсомолдары  жайында 
және жастарды тәрбиелеу мәселелерінің аз көтерілуі жатқызылып, осы сынға 
байланысты мынадай іс-шаралар жүргізу жөнінде қаулы қабылданды: 
1)
 
«Лениншіл  жас»  газетін  толықтай  ауыл  жастарына  арналуы  тиіс. 
Әсіресе  басты  назарды  ауыл  жастырының  өмірі  мен  жұмысына  қатысты 
материалдарға аудару; 
2)
 
Бас мақалалардың саяси маңызды болуына көңіл аудару; 
3)
 
Ауыл  жастары  арасындағы  ағарту  жұмыстарына  басты  назарды 
аудару. 
«Лениншіл 
жас» 
газетінің 
«Комсомол 
Қазақстанның 
мәдени 
құрылысында»,  «Комсомол  шаруашылық  құрылысында»,  «Комсомол 
қоғамдық  жұмыста»,  «Қыздар  арасында»,  «Пионерлер  мен  ауыл  жастары» 
айдарларын  тұрақты,  ал  «Ауыл  жастарының  тұрмысы  мен  өмірі», 
«Латындандыру үшін», «Ауыл ұяларының саяси-ағарту жұмыстары», «Дінге 
қарсы насихат» сияқты уақытша айдарлары болды 

188].  
1928  жылы  жазуды  латын  әліпбиін  көшіру  жөнінде  қаулы 
қабылданғаннан  кейін    бірнеше  мерзімді  басылымдар  жаңа  әліпби  негізінде 
шығарыла бастады. Балаларға арналған 4000 данамен «Екпінді жас» журналы 
толықтай латын әліпбиіне көшті. «Қызыл әскер» газеті жаңа әліпби негізінде 
шығарылды.  
1931  ж.  18  қаңтарда  БК(б)П  ОК  «Селолық  жердегі  аудандық  және 
төменгі  баспасөз  туралы»  қаулысы  шықты.  Онда  аудандық  газеттердің 
жұмысында  әлі  де  бірқатар  күрделі  кемшіліктердің  бар  екені  айтылды. 
Солардың  ішіндегі  негізгілері  лениндік  жол  идеясын  одан  әрі  үнемі 

 
68 
тереңдету,  Кеңестерді  қайта  құру,  астық  дайындау,  ұжымдастыру, 
кулактарды  тап  ретінде  жою  жолындағы  күрес  барысындағы  мәселелер 
партияның  жүргізіп  отырған  саясатымен  байланыстырылмайды  т.с.с.  сын 
айтылған [150]. 
Қаулыда  аудандық  және  селолық  баспасөз  жұмысын  жақсартуға 
бағытталған  іс-шаралар  белгіленген,  солардың  ішінде  өндіріс  саласындағы 
жұмысшылар  мен  қызметшілер  арасынан  тілші  кадрларын  даярлауды  жолға 
қою көзделген. 
Коммунистік  партия  ұлтшылдыққа,  жікшілдікке,  оңшылдыққа  қарсы 
күресуде  жастарды  тартуды  оң  санады.  Тіпті  жастардың  арасында  осындай 
бағыттағыларды  айқындап,  олардың  іс-әрекеттерін  мерзімді  басылымдар 
арқылы  әшкерелеу  мәселесін  қойды  және  осы  жолда  оларға  басшы  болды. 
Жастар  арасында  «оңшыл»  және  «солшыл»  ұлтшыл  бағыттың  әрекет 
ететіндігін  «Лениншіл  жас»  өзі  де  жасырмай,  беттерінде  түрлі  мақалалар 
жарияланып  жатқандығын,  алайда  олармен  қалай  күресу  керектігін  айтып 
жол  сілтемей  отырғандығы    Баспа  бөлімінің шолуында  атап  өтілді 

189,  12-
п.].  Сонымен қатар 1932 жылға мәдениет пен ғылымға арналған жоспарда да 
«алашордашылар  жастар  мен  баспасөзді  өздеріне  қаратуды  міндеттеріне 
қойды» деп келтірген болатын 

189, 14-15-пп.].  
1931  жылы  «Лениншіл  жас»  газетінің  тиражы 14100  данаға  жеткен.  Ал 
елде  шығатын  12  журналдың  7-уі  қазақ  тілінде,  оның  ішінде  жастардың 
органы «Екпінді жас» журналы шығып тұрған 

190].  
1932 ж. қаңтарда БК(б)П Қазақстан өлкелік комитеті «Сталиннің хатына» 
байланысты,  «Қазақстандағы  теориялық  майдандағы  күрестің  міндеттері 
туралы» қаулы алды. Қазақ халқының бүкіл тарихының, оның ішінде, әсіресе 
партиялық,  азаматтық,  әдеби-мәдени  құндылықтардың  бұрмалануы  осы 
залалды  құжаттан  басталды.  Әрине,  бұған  дейін    де    осы  тақілеттес 
талпыныстар  болған, ал мынау ресми заңды нұсқау.  
1931 жылы «Пионер» газеті шығарыла бастады. Комсомолдардың сенімді 
ізбасарлары саналған бұл газет жас жеткіншектердің лениндік тәрбие алуына 
барлық  жағдай  жасауды  өз  алдына  міндет  етіп  қойды.  1935  жылы  газеттің 
жалпы  жұмысы  жайында  Баспа  бөлімінде  редакторы  Шаяхметов    баяндама 
жасап,  осы  баяндамаға  орай  жарыссөзге  шыққан  10-дай  қазақ  пионерлері 
(Әлиманов,  Шалабаев,  Егембердин)  газеттің  көлемінің  (форматының) 
кішкентайлығын, әріпінің нашарлығын, суреттерінің аздығын айтты.  
«Пионер»  газетіне  балаларды  партия  көсемдері  мен  батырларымен 
таныстырып,  ғылым  мен  техника,  балалар  ойыны,  октябряттармен  жұмыс 
барысы  және  пионерлердің  жорықтық  әндері,  әңгімелері  жайында  жазып 
тұру міндеттелді 

191].  
 Ересектер  арасындағы  сауатсыздықты  жою  жөніндегі  бағдарлама 
табысты  жүзеге  асырылып  жатты.  1930  жылы  2  қаңтарда  Қазақ  АКСР  ОАК 
сауатсыздықты  міндетті  түрде  жою  туралы  қаулы  қабылданды,  содан  кейін 
оқу  пунктерінің  желісі  кеңейе  түсті.  Нақты    шараларды  іске  асырудың 
нәтижесінде  1940  жылы  –  республиканың  20  –  жылдығы  қарсаңында  патша 

 
69 
өкіметінің осы бір масқара мұрасынан арылу негізінен аяқталды. Бұл жөнінде 
Қазақстан  елдің  басқа  шет  аймақтарынан  артта  қалып  қойды,  оның  себебі  -  
күштеп  жүргізілген  ұжымдастырудың  салдарынан  жаппай  аштықтың 
зардаптары.  1939  жылдың  аяқ    кезінде  халықтың  жалпы  сауаттылығы  79,8 
пайызға дейін, ал қазақтар арасында 40 – қа жетті  [192]. 
Экономиканың  дамуындағы  жетістіктер  мектеп  ісінен  айқын  көрінеді. 
Алайда,  білім  беру  ісінің  одан  әрі  кең  өріс  алуына  және  ұлт  мәдениетінің 
гүлденуі  тағы  бір  тосқауылға  кезікті.  30-жылдардың  аяғына  таман 
халқымыздың  мұрасы  –  тілін  ақсатуға  бағытталған  озбыр  орталықтың  тағы 
бір  кезекті  сұрқия  қадамы  жасалынды.  Бұл  жолы  жастардың  енді  ғана 
үйренген,  әлемнің  өркениетті  елдерінде  қолданылып  жүрген  латын 
алфавитімен  қоштасуына  тура  келді.  Мәскеудің  ықпалымен  Қазақ  КСР 
Жоғары  Кеңесінің  V  сессиясы  «Қазақ  жазбасын  латын  алфавитінен  жаңа, 
орыс  графикасына  негізделген  алфавитке  көшіру  туралы»  Заң  қабылдады. 
Республикада  педагогикалық  кадрлар  жетіспей  жатты.  Осы  тұста  жоғары 
және арнаулы оқу орындарының жүйесін жетілдіру жөнінде біраз жұмыстар 
атқарылғанын  айтуымыз  керек.  Бұл  жайында  жастар  баспасөзінде  кеңінен 
жазылып тұрды. Мәселен, жоғары мектепті дамыту үшін оқушылардың жаңа 
құрамын  талап  етті,  ал  бұл  кезегінде  орта  мектепке  байланысты  еді.  Толық 
орта  білімі  барлар  тым  аз  болғандықтан  7  жылдық,  тіпті  кейде  бастауыш 
білімі  барларды  жоғары  оқу  орындарына  қабылданды.  Басқа  амал  болмады, 
өмір  жоғары  білімді  кадрларды  талап  етті.  Республикада  ең  алдымен 
педагогтар  жетіспеді.  Мәселен  1936  жылы  бастауыш  мектептерде  1275 
мұғалім  жетіспеді,  соның  ішінде  832  қазақ,  ал  орта  мектептерде  –  1725, 
олардың  жалпы  санының  60  пайыздан  астамының  тіпті  жеті  жылдық  білімі 
де болмады . 
1937  жылы  26  қарашада  Қазақ  КСР  Халық  Комиссарлары  Кеңесінің 
қаулысымен  Баспа    және  басылым  әкімшілігі  -  Министрлер  Кеңесі 
жанындағы баспасөз жөніндегі Мемлекеттік Комитет құрылды. Осы арнаулы 
мемлекеттік  орган  Республикада  баспасөз  бен  баспа  ісінің  дамуына  елеулі 
ықпал  жасады.  Мұны  «Пионер»  журналының  жұмысынан  айқын  көруге 
болады. Содан бері ол жастардың сенімді серігі, жақын досына айналды. Бұл 
журналдың  өзінің  жас  оқушыларына  ғана  емес,  сондай-ақ  барша 
оқырмандарға үлгі-өнеге боларлықтай болып қалыптасты. Сөйтіп, оның игі-
жақын достары көбейе берді. 
Жастарға арналған газет-журналдардың тігінділері 1937 жылы құрылған 
арнаулы мекеме - Қазақ КСР Мемлекеттік кітап палатасында жиналды. Кітап 
палатасының  директоры  Әбілмәжін  Жұмабаев  қазақтың  мерзімді  баспасөз 
нұсқаларын  бүкіл  әлемнен  жинау  жұмысы  жүргізілетіндігін,  әзірше  кейбір 
басылымдардың 
толық 
(мәселен 
«Лениншіл 
жас» 
журналы) 
жиналмағандығын айтты [192, 227-232 - бб.]. 
1933-1937 жж. Қазақстанның халық шаруашылығын социалистік жолмен 
қайта  құруды  аяқтау  және  социализмнің жеңіп  шығуы  үшін  күрес  дәуірінде  
баспасөзге  зор  міндет  жүктелді.  Сол  кездегі  өмір  талабына  сай,  жастар 
баспасөзі - партия ұйымдарының сенімді көмекшісі бола білді. 

 
70 
Қазақстан баспасөзі елдің негізгі газеті  – «Правдадан» үлгі ала отырып, 
«Бесжылдықты  –  4  жылда!»  орындайық  деген  ұранды  қызу  қуаттады. 
«Социалистік жарыстағы» жаңа кезең – стахановшылар қозғалысы өнеркәсіп 
пен  ауыл  шаруашылығында  кең  өріс  алды.  Стахановшылар  қозғалысын 
асыра дәріптеу сол тұстағы барлық қазақ басылымдарына тән болды. 
Қазақ  мерзімді  баспасөзі  1937-1941  жж.  социалистік  қоғамды  нығайту, 
өркендету  жолындағы  дәуірінде  сол  кездің  талабына  сай,  өзінің  алдына 
қойылған  міндеттер  деңгейінде  болуға  тырысты.  Газет-журналдар 
Коммунистік  партияның  басшылығымен  Қазақстанда  социалистік  қоғам 
құрылысын  нығайту  жөнінде  жұмыстар  жүргізді.  Баспасөз  бетінде  заман 
талабына  байланысты  бағалы  ұсыныстар  мен  еңбекшілердің  белсенділігін 
арттыратын  мақалалар  шығарылып  отырды.  Соған  мысал  ретінде 
Республиканың  бас  газеті  –  «Социалистік  Қазақстан»  өнеркәсіпте  айлық, 
тоқсандық жоспарлардың орындалуы, жаңа өндірістің іске қосылуы, озаттар 
тәжірибесі  туралы  жазып  отырды.  «Қарағанды  қаңтар  айының  жоспарын 
орындады»,  «Балқаш  мыс  бере  бастады»  деп  хабарлады  1938  жылғы  2 
ақпандағы  нөмірінде,  сол  жылғы  3  желтоқсан  нөмірі  осы  алып  өндіріс 
орнына арналды  [193]. 
Осы  жылдардағы  саяси  ахуалдың  ушығуы  мен  елдегі  жаппай  саяси-
қуғын  сүргін  науқанының  кең  етек  жаю  Орталық  Комитеттің  насихат 
жұмысыныдағы қырағылығын күшейті. Атап айтар болсақ, Орталық Комитет 
тек  мерзімді  басылымдарды  ғана  емес,  мектеп  және  оқу  орындарының 
жұмыстарына,  ондағы  оқу  құралдарының  мамзмұнына  да  баса  назар 
аударды.  Олар  ең  алдымен,  партия  тарихының  жоғарғы  оқу  орындарында 
жүргізілуін  қадағалады.  Соған  орай  1938  ж.  14  қарашада  БК(б)П  Орталық 
Комитет  «БК(б)П  тарихы  қысқаша  курсының»  шығуына  орай  «партиялық 
насихатты  жолға  қою  туралы»  арнайы  қаулы  қабылдады.  Қаулыда  атап 
көрсетілгендей  марксизм-ленинизм  идеяларын  насихаттауда  газеттер  мен 
журналдар басты шешуші құрал болып табылды.  
Ең  бастысы  осы  қаулыны  жүзеге  асыру  және  орындау  барысында 
барлық  республикалық  басылымдар,  яғни  орталық  және  облыстық  газет 
редакцияларында  жаңадан  -  Насихат  бөлімдері  құрылды.  Оған  жүктелген 
негізгі міндеттер:  
-
 
БК(б)П  тәжірибесіндегі  ерекше  орны  бар  ленинизм-марксизмнің 
маңызы мен мәнін нақты ашып көрсету; 
-
 
Большевиктер партиясының тарихымен толық таныстыру; 
-
 
Большевиктер  партиясының  теориясын,  жүргізіп  отырған  саясатының 
бағыты мен идеологиялық жағын түсіндіру; 
-
 
Партия  қатарында  жоқтарды  ұйымға  тарта  отырып,  оларды  тәрбиелеу 
ісіне көмек беру; 
-
 
Қоғамның даму заңдылықтарын меңгерулеріне мүмкіндік ашу; 
-
 
Сонымен  қатар  барлық  кеңес  азаматтарын  теориялық  және  саяси 
жағынан қалыптасып, өсуін қамтамасыз ету болды [194]. 
Соғыс  алдындағы  жылдары  КОКП  Оралық  Комитетінің  нұсқауымен 
баспасөзді  нығайту  жөнінде  көптеген  шаралар  жүзеге    асырылды.  Сөйтіп, 

 
71 
партияның  қамқорлығында  болған  баспасөз    оның  алдына  қойған 
міндеттерді,  талаптарын  бұлжытпай  орындайтын  айбынды  бұқаралық 
ақпарат құралына айналды. Мұның айқын көрінісі - соғыс алдында Мәскеуде 
«Правда  комбинаты»  салынып,  онда  газет  шығару  жаңа  техникамен 
жабдықталды. 
Жастар  газеттерінің  редакциялары  өз  жұмысын  жақсарту  үшін, 
авторлармен,  жұмысшы  және  ауыл  -  селоның  тілшілерімен  байланысын 
нығайтуға көп көңіл бөліп отырды, штаттан тыс авторлармен жұмыс жүргізу 
ісі  жолға  қойылды.  1940  жылы  25  шілдеде  БК(б)П  Орталық  Комитеті 
«Облыстық,  өлкелік  және  республикалық  газеттердің  штаттары  туралы» 
қаулы қабылдады. Қаулыда редакциялар штатының  ұлғайтылуы және жер  - 
жерде  меншікті  тілшілер  желісінің  жоқтығы  газеттердің  жергілікті 
ұйымдарымен  байланысының  нашарлауына,  олардың  партия,  кеңес, 
шаруашылық  активтерінен  қол  үзуіне  әкеліп  соғатыны  атап  көрсетілді. 
Газеттердің  беттері  көбінесе  штаттағы  қызметкерлердің  материалдарымен 
толтырылады,  ал  редакциядан  тысқары  активтердің,  әсіресе  жұмысшы  және 
селолық  тілшілердің  корреспонденциялары  ығыстырылып  қалатыны  баса 
айтылды  [181]. 
Қазақстан Компартиясының 1940 жылғы наурызда болып өткен ІІІ съезі 
жергілікті  баспасөзді  дамыту  онан  әрі,  республикамыздың  баспасөзі  партия 
нұсқауларын басшылыққа ала отырып, оқушылармен байланысын нығайтты. 
Түрлі  саяси  науқандарға  қатысу,  насихаттау,  съездер  мен  пленумдар 
қаулы  -  қарарларын  көптеп  басу,  т.б.  1920  жылдары  жарық  көрген  орыс 
тіліндегі жастар баспасөзіне тән еді. 
1930  жылы  14  наурызда  балаларға  арналған  қазақ  тіліндегі  алғашқы 
басылым  –  «Пионер»  газеті  жарық  көрді.  Ол  алғашқы  кезде  «Лениншіл 
жастың» қазақ тіліндегі қосымшасы ретінде шығып тұрды. Сегіз айдан соң, 5 
қарашада  одан  бөлініп,  жеке  басылым  болып  шыға  бастады.  Өскелең 
ұрпақты  кеңестік  патриотизм,  пролетарлық интернационализм,  коммунистік 
идеалдарға  берілу  рухында  тәрбиелеу  -  газеттің  негізгі  мақсаты  болды. 
Осыған орай өзінің күнделікті жұмысында республикадағы басты басылым – 
«Еңбекші  қазақ»,  комсомолдық  «Лениншіл  жас»  газеттерінің  бағыт  - 
бағдарларынан  айнымауға  тырысты.  Сонымен  бірге  ол  мәскеулік 
«Правдадан»  бастап,  комсомол  және  пионер  газеттерін  басшылыққа  алып, 
олардың  жұмысын  үлгі  етті.  Қазақстан  ЛКЖО  Өлкелік  Комитеті  мен 
Бүкілодақтық  пионерлер  ұйымының  Қазақ  Өлкелік  бюросы  тікелей 
басшылық  пен  бақылау  жүргізді.  Ол  осы  екі  басшы  мекеменің  үні  болды. 
Олардың  нұсқаулары,  ережелері  сияқты  құжаттарын  және  өткізіліп  тұратын 
пленум, кеңестерінің қаулы - қарарларын, жетекшілерінің баяндамалары мен 
сөздерін жариялап отырды. 
1931  жылдың    ақпанында  жастарға  арналған  тағы  бір  басылым  - 
«Екпінді  жас»  журналының  бірінші  саны  жарық  көрді.  Ол  Қазақ  АКСР 
Халық  ағарту  комиссариаты  мен  пионерлердің  Өлкелік  бюросының 
шешімімен  ай  сайын  шығарылып  тұрды,  барлығы  7  саны  шығып  үлгерді, 
тарлымы 5000 данаға дейін жетті. 

 
72 
Партия тарапынан жүргізілген іс-шаралар нәтижесінде 1924 жылға дейін 
комсомол  баспасөзінің  іргетасы  қаланды.  Түрі  мен  мазмұны  айқындалып, 
тақырып  аясы  белгілі  болды.  Бірталай  оңды  тәжірибелер  жинақталды.  Ең 
бастысы  –  газет-журнал  жұмысының  қыр-сырына  біршама  қанық  ұлттық 
журналист  кадрлар  өсіп  шықты.  Газеттерге  жазылу  болмашы  бөлігі  ғана, 
негізінен орталықтан губерниялар мен уездерге үлестіру әдісімен таратылды. 
1930  жылдары  Қазақстан  индустриясы  мен  ауыл  шаруашылығы, 
мәдениеті  өркендеген  алдыңғы  қатарлы  республикалар  қатарына  қосылды. 
Осындай ірі өзгерістердің маңызын, оған қалай қол жеткенін халыққа кеңінен 
түсіндіру,  жұртты  жаңа  табыстарға  жетуге  жұмылдыру  үшін  баспасөздің 
санын  да,  сапасын  да  арттыру  міндеттері  алда  тұрды.  Аудандарда,  өндіріс 
орындары мен колхоз, совхоздарда жаңа газеттер шыға бастады. 
Коммунистік партия жүйесінің ықпалымен шыққан басылымдарда асыра 
мақтау,  қоғамдағы  жағдайды  бұрмалап  айту  мәселелері,  бұлар  әсіресе, 
аймақтық  басылымдарға  тән  болды.  Мысалға,  республикада  шыққан 
басылымдардың  бірі  -  Ақтөбедегі  «Алға»  газеті  «аудан  партия  ұйымдарына 
Лениндік Орталық Комитет алға қойған аса маңызды міндеттерді орындауға 
жұртшылықты  жұмылдыру,  қалың  бұқараға,  оның  ішінде,  әсіресе  әйелдер 
мен  жастарға  коммунистік  тәрбие  беру  ісінде  үлкен  көмек  көрсетті»  [182]  - 
деп жазды қарт журналист Қарағұлов Ә. 
Осы  айтылғандармен  қатар  мына  бір  сол  кеңестік  жүйе  тұсындағы 
баспасөзге  қатысты  кейбір  келеңсіз  тұстарға  тоқтала  кетсек.  Қоғамның 
барлық  саласында  жеке-дара  үстемдiк  құрған  Компартияның  цензуралық 
бақылауы  орталық  басылымдарға  -  «Искра»,  «Правда»,  «Известия» 
жанашырлық таратып, өзгелеріне, әсіресе, ұлттық республикалардағы барлық 
баспасөз  орындарына    «ұлтшыл-буржуазиялық  басылымдар»  деп  күйе 
жағылды.  Олардың  редакторлары  мен  авторлары  қуғындалуға  ұшырап,  ал 
революциядан бұрынғы қазақ баспасөзiнiң бәрi дерлiк реакцияшыл, байшыл-
ұлтшыл  бағыттағылар  деп  бағаланды.  Сондықтан  ұзақ  жылдар  бойы  ХІХ 
ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ басылымдарын зерттеудiң қажетi 
жоқ  деген  сыңаржақ  пiкiр  қалыптасты.  Шығарған  шешімінің  қорытындысы 
өктемдеу келгендіктен ұзақ жылдар бойы «қараңғы қазақ халқының» бағына 
Қазан төңкерiсi болмағанда сол сормаңдай қалыпта қалар едi деген қоғамдық 
пiкiр орын алды. Осындай мақсатта, «Социалистiк Қазақстан» газетiнiң 1951 
жылғы  17  қарашадағы  санында  «Қазақ  баспасөзiнiң  тарихын  зерттеудегi 
өрескел  қателер»  атты  мақалада  тарих  ғылымының  кандидаты  Х. 
Бекхожинның «Дала уалаяты» – қазақтың тұңғыш газетi» деген кандидаттық 
диссертациясын  және  Б.  Кенжебаевтың  «Қазақ  баспасөзiнiң  тарихынан» 
кiтапшасын  талқылап,  «бұл  еңбектер  халқымыздың  таңдау-талғауына  сай 
емес,  тарихи  шындықты  бұрмалаған,  бұқпа-жалтағы  көп,  маркстiк-лениндiк 
тұрғыдан  баяндалып  жазылмаған  құнсыз  еңбектер»  деп  бағаланды  [11].  Бұл 
өзінің  бас  пайдасы  жолында  халқын  өзгенің  табанына  салып  беруге  дайын, 
ұлтының  өткенiн  өзектен  тебетiн  мәңгүрттердiң  қолындағы  шоқпарына 
айналғандығын бүгінгі күнде көз жеткізіп отырмыз. Ол туралы ашық жазуға 
тек  тәуелсіздік  жылдарында  ғана  мүмкіндік  алдық.  Сөйтіп,  Компартияның 

 
73 
сөзін  сөйлейтін  тоталитарлы  әміршіл-әкімшіл  жүйе  идеологиясының  өрісі 
шектеулі мерзімді баспасөз қалыптасты. 
Соныменен,  партия  жастар  баспасөзін  дамыту  үшін  ең  алдымен  жастар 
арасындағы  жұмысты  жақсарту  қажеттігіне  көңіл  аударды.  Бұған  «Жастар 
арасындағы  жұмыс  туралы»  қарары  нақты  дәлел  бола  алады.  Мұнда  мына 
мәселелер  қаралып,  нақты  міндеттер  жүктелген.  Ең  бастысы  губкомдардың 
жастар  арасындағы  партиялық  жұмысының  осалдығы,  өлкелік  комсомол 
ұйымдарына  жете  көңіл  бөлінбей  отырғандығы  айтыла  келіп,  «партия 
шешімдерін  жүзеге  асыру  мақсатында  комсомолдың  жұмысын  партия 
қызметінің  негізгі  салаларының  қатарына  қосу  қажет  деп  табады». 
Екіншіден,  комсомолдың  жалпы  бағыты  мен  міндеттерін  қолдай  отырып, 
оны  моральдық  және  материалдық  жағынан  қолдау  шаралары  қатарында 
мыналарды  көрсетеді:  «...  ә)ағарту  халық  комиссариаты  мен  оның 
органдарын  комсомолдың  мәдени-ағарту  саласындағы  мұқтаждарына 
(әсіресе  мынадай  жағдайлар:  техникалық  сауатсыздықты  жою,  ұялар 
секретарьлары  курсының,  баспасөздің,  Орынбордағы  қазақ  жастары 
клубының [жұмысы] және т.с.с.) қызмет көрсетуге тарту ...» [128]. 
Комсомол комитеттері мен ұйымдарының жұмысы негізінен қалалар мен 
ірі поселкаларда, еуропалықтар тұратын аудандарда біршама белсенді болды, 
ал  қазақ  ауылында  жекелеген  үлгілері  болмаса,  жалпы  алғанда  ол  баяу 
жүргізілді.  Ауылдағы  комсомол  ұялары  әлсіз,  идеологиялық  бағыты 
айқындалмаған,  байлар  мен  қожа  -  молдалар  ықпалынан  әлі  шыға  қоймаған 
құрылымдар-тын.  Көбінің  аты  бар  да  заты  жоқ  еді.  Коммунистердің  өздері 
саяси  ұйым  ретінде  ауылда  әлі  орнығып  үлгермегендіктен,  жастар  мен 
әйелдер  қозғалысы  көбінесе  стихиялық  түрде  көрініс  білдіріп  тұрды. 
Газеттерден  жастар  бетіндегі  жарияланымдар  жер  -  жердегі  осы  сияқты 
келеңсіз  жағдайлар  туралы  жазып,  жастар  мәселесіне  ересектердің  назарын 
аудартып, билік орындарынан көмек сұраумен болды. 
Партия  жастар  баспасөзі  мен  өзге  насихат  құралдарының  дамуына, 
олардың  жұмыс  түрлері  мен  әдістерін  жетілдіруге,  сондай-ақ  жастар 
басылымдарына  тілшілерді  дайындауға  барынша  көңіл  бөліп  қана  қойған 
жоқ,  қатаң  бақылауда  ұстады,  ең  бастысы  олардың  атқаратын  міндеттерін 
айқындап  отырды.  Сондай-ақ  социалистік  құрылысқа  бет  алған  кеңес 
азаматтарын қызықтыра алатын мәселелерді, коммунистік құрылыстың озық 
тәжірибесін,  бейбітшілікті,  социализм  құрылысшыларын  еңбектегі  ерлік 
жолын үнемі паш етіп отыруларын да талап етті.  
Партия  баспасөздің  жұмысын  ұйымдастыру  мәселелерін  қарастырғанда 
немесе  оларды  шешу  барысында,  сондай-ақ  жастар  басылымдарының  әрбір 
тарихи  кезеңдегі  міндеттерін  белгілегенде  қашанда  В.И.  Лениннің  баспасөз 
жөніндегі  пікірлері  мен  нұсқауларын  басшылыққа  алды,  яғни  лениндік 
дәстүрлер қағидаларына сүйенді.   
Кеңестік  кезеңдегі  баспасөздің  лениндік  қағидалары  –  халқымызды 
идеялық жағынан шыңдайтын, оған рухани азық беретін қуатты қару ретінде 
Коммунистік  партия  мен  үкіметтің  саяси  бағытын  үнемі  қолдап  отыратын, 
оның  ұрандары  мен  шараларын  жүзеге  асыруға  тікелей  ат  салысу 

 
74 
болғандығы  тарихи  шындық.  Сондай-ақ  жастар  баспасөзі  партиялық 
қағиданы күнделікті басшылыққа алуға тиіс болды.  
Ленин  баспасөзді  үлкен  тәрбие  құралы,  әсіресе  экономикалық  тәрбие 
құралы  деп  таныды.  Осы  тұрғыда  баспасөздің  жас  ұрпақты  еңбекке 
тәрбиелеу жөнінде атқаратын қызметі мына қырынан белгіленген еді:  
Біріншіден,  халық  шаруашылығы  жоспарларын  ойдағыдай  орындау, 
өндірісте  еңбектің  жаңа  түрлерін  игеру  және  адамдар  арасындағы  жаңа 
қатынастарды  қалыптастыру,  оны  одан  әрі    дамыту  көп  жағдайда  қалың 
еңбекші  бұқараның  саналылығына  байланысты  болды.  Еңбекті  сүюді, 
құрметтеуді жастардың бойына сіңіре отырып, комсомол баспасөзі өндірістік 
қызметтің  озық  тәсілдерін  насихаттау  арқылы  олардың  идеялық-саяси 
дәрежесін  жетілдіреді,  коммунистік  құрылысқа  белсене  қатысу  үшін  аса 
қажетті біліммен қаруландырылды. 
Екіншіден,  революциялық  күрес  мектебінен  өтпеген  жігіттер  мен 
қыздардың  өмірге  жаңа  ғана  аяқ  басып  келе  жатқаны  ескеріліп  тәрбие 
жұмысының түрлері мен әдістері жетілдіріліп отырды. 
Үшіншіден,  кеңестік  идеологияның  пайымдауынша  жаңа  қоғамның  тап 
жаулары  коммунистік  идеяға  қарсы  идеологиялық  күресінің  жемісті  болуы 
үшін  алдымен  жастарға  жармасты.  Албырт  жастардың  санасына  үкіметке 
қарсы  пікір  мен  бисаясаттық  пиғылдарды  тықпалауға  тырысады,  басқа  да 
неше  түрлі  айла-тәсілдер  қолданады.  Осындай    жағдайда  кеңестік  баспасөз 
жастардың  еңбек  қызметінің    шынайы  мотивтерін,  социализм  тұсындағы 
еңбектің үлкен тәрбиелік мәнін   ашып көрсетуі қажет болды.  
Партия  -  еңбекшілерге  коммунистік  тәрбие  беру  ісі  коммунизм  орнату 
жолындағы күрестің маңызды майданы деп санады.  
Ұлт  зиялылары  аталмыш  кезеңде,  қазақ  қоғамының  рухани  өрлеуіне 
бағыт  көрсете  отырып,  қазақ  жастарының  ұйымдары  мен  басылымдарының 
іргетасын қалады. 
 
 

жүктеу/скачать 1,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: