Есенова камчат аугажыевна

45 
магистратура, аспирантура немесе сертификатталған қосымша білім беру 
деңгейінде жүргізілетін білімнің ерекше саласы болып табылады; 
–
менеджмент белгілі бір үдеріс болып табылады, өйткені жоспарлау, 
болжау, ұйымдастыру, оқу үдерісін үйлестіру, оқыту сапасын қамтамасыз етуді 
бақылау, білім беру қызметінің нәтижелерін бақылау, қаржылық және адами 
ресурстарды басқару және т.б. сияқты бірқатар өзіндік қызмет түрлерін немесе 
функцияларды орындауды көздейді [97]. 
Л.Ю. Шемятихинаның пікірінше, егер менеджмент-білімнің мазмұны 
туралы айтатын болсақ, менеджмент қоғам туралы ғылымдар тобына жатады 
және менеджерді даярлау мультидисциплинарлық сипатта болуы тиіс, өйткені 
менеджментке бірінші мамандық ретінде оқыту тиімсіз, менеджмент қызметтің 
функционалдық саласына (әлеуметтану, экономика, құқық, медицина, білім 
беру және т.б.) қатысты қолданбалы болуы тиіс. Ал менеджмент-білім беру 
жүйесі қалыптасқан кәсіби және қосымша кәсіби білім беру құрылымына 
енгізілуі тиіс [98]. 
Қазіргі 
уақытта 
білім 
беру 
менеджменті 
саласындағы 
мультидисциплинарлық зерттеулердің өсуін болжауға болады, әсіресе, 
пәнаралық және мультидисциплинарлықты талап ететін кәсіптік қызмет 
салалары үшін, мысалы, ұйымдарда кәсіптік практиканы жетілдіре отырып 
жүзеге асыруға тиіс менеджмент сияқты, сондай-ақ интеграциялық үдерістерді 
дамытуды ынталандыратын салалар мен технологиялар санының артуын 
болжауға болады. 
Менеджмент – білім беру саласындағы мультидисциплинарлық тәсілді 
дамытудың алғышарты – зерттеулердің мультидисциплинарлық деңгейі 
басқаларына қарағанда анағұрлым жоғары болған пәндер мен білім 
салаларының пайда болуы мүмкін. Өмір мен еңбек туралы тез дамып келе 
жатқан ғылымдарда үлкен серпінділік пен әлеует байқалады. Бұл пәндер 
әлеуметтік-саяси 
және 
экономикалық 
себептерге 
байланысты 
қаржыландырудың едәуір көлемін қажет етеді. 
Менеджмент 

білім беру саласында мультидисциплинарлық тәсілді 
пайдалануды көтермелеу мемлекет пен университеттердің білім беру саясаты 
арқылы өтуі тиіс. Менеджмент ғылымының даму үрдістеріне сүйене отырып, 
сондай-ақ осындай кәсіби бағдарламаларды бітірген студенттер немесе 
тыңдаушылар қызмет (әлеуметтік, өндірістік, коммерциялық) салаларының кез 
келгенінде және мансаптағы бәсекелестік артықшылықтарға ие болу 
қажеттілігін ескере университеттердің өздері де белсенділік танытуы тиіс. 
Осылайша, ресейлік және шетелдік (ең алдымен, ағылшын-америкалық) 
әдебиетте білім беру менеджменті, бірінші кезекте, психологиялық-
педагогикалық ғылымдар синтезі мен менеджмент теориясы негізінде білім 
беру үдерістері мен жүйелерін басқарудың заңдылықтарын, ұстанымдарын, 
қызметі мен әдістерін зерттейтін ғылыми білімнің пәнаралық саласы ретінде 
қарастырылады. Бұл логикада білім беру менеджменті педагогика, психология, 
басқару социологиясы, менеджмент және маркетинг бастауларын қамтитын 
басқару ғылымдарының ерекше саласы болып табылады. 

46 
Қазақстанды әлемдік білім беру кеңістігіне біріктіру контексінде білім 
беру менеджерлерін дайындау мәселесі өте маңызды, өйткені білім беру 
мекемесі жұмысының нәтижесі басқаруға тәуелді. Білім беру ұйымының 
басшысы тек қана жақсы оқытушы ғана емес, сонымен қатар жақсы басқарушы 
болуы тиіс. 
Отандық еңбектердегі басқару, басшы болу қағидаттарын зерделей келе, 
біз ұлы ғұлама Әл-Фараби еңбектерінде басшының ақиқат және көкейкесті 
мақсаты болу қажеттілігінен басшы бейқамдылыққа қарсы күресе білу керек 
деген пікірі біздің зерттеумізге арқау болды [99]. 
Әл-Фараби білім беруді басқаруда басқарушының жеке қасиеттері мен 
ойлау үдерісіне үлкен мән берген. Басқарушылық іс-әрекеттегі ойлау 
процессінің немесе басқарушылық шешім қабылдау үдерісінің рөлі зор. Ұлы 
ойшылдың пікірінше, адам сенетін екі бастапқы қағида бар: 1) барлық адамдар 
қабылдаған жалпы ережелер және 2) тәжірибе мен бақылаудың барысында 
пайда болатын ережелер мен заттар [100]. 
Жүсіп Баласағұни «Құтты білік» дастанының басты идеясы төрт 
принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды 
қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі 
ретінде Күнту патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын 
деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы 
жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-
әлеуметтік рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, 
қанағат-ынсап мәселесі [101]. 
Ахмед Йүгінекидің: «Егер өкіметке қолың жетсе, мақтанба», «Бастық 
болсаң, жайсаң бол, кәріге де, жасқа да құрмет көрсет», деген пікірлері сол 
кезеңдегі басшыларға айтылған кеңесі секілді. Осыдан «Ақиқат сыйында» 
айтылатын лидерлік феноменіне қызығушылығымыз туындайды. Әлеуметтік 
процестегі басшы, лидердің орны мен рөлі, тарихтағы объективті және 
субъективті факторлар диалектикасы мен қоғамдық өмір диалектикасын 
айқындау шығарманы оқу барысынан кейін орын алады. Бүгінгі күнде лидерлік 
мәселесі барлық ғылымдарда толыққанды зерттелуде [102]. 
Асанқайғы «Ел басқарған көсемнің, қол бастаған батырдың әділеттіліктің, 
адамгершіліктің туын жоғары ұстау керектігін айтып, ақыл-кеңес береді» [103]. 
Осы ойшылдардың идеяларын қазақстандық ғалымдар басшылыққа ала 
отырып, басқару ілімін дамыта түсті. 
Академик А.Қ. Құсайынов білім беруді басқару жүйесінің тиімділігі білім 
беру жүйесін басқарудағы сабақтастықты қамтамасыз етуге, оның ішінде жеке 
мектептің жетекшілігінен бастап уәкілетті органның басшылығына байланысты 
екенін атап өтті [104]. 
Білім беру саласындағы көшбасшы елдерде мектепте мол тәжірибесі бар 
және жоғары кәсіби деңгейде оқытылған адамдар мектеп директорлары болып 
тағайындалады, өйткені мектеп директоры білім беру сапасын қамтамасыз 
етуде негізгі тұлға болып табылады. Мектеп білімінің сапасын арттыру үшін 
мектеп 
директорларына 
сертификаттаудан 
өту, 
сондай-ақ 
олардың 

47 
педагогикалық біліктілігін және кәсіби деңгейін көтеруге бағытталған арнайы 
шаралар жасалуы қажет. Білім сапасын жақсарту бойынша тиімді шаралар 
қабылдау үшін ең алдымен, ұлттық білім беру жүйесінің нақты жағдайын және 
оның сапалық көрсеткіштерін объективті бағалау қажет. 
Кеңес 
Одағының 
Педагогикалық 
ғылымдары 
академиясының 
«Ересектерге үздіксіз білім беру» (Научно-исследовательский институт 
непрерывного 
образования 
взрослых 
АНП 
СССР) 
институтында 
Е.П. Тонконогая «Біліктілікті жетілдіру жүйесінде жалпы білім беретін 
мектептер басшыларын оқытудың дидактикалық негіздері» тақырыбында 
қорғаған докторлық диссертациясында мамандардың кәсіби біліктілігін 
жетілдірудің дидактикасын ұсынады [50, б. 10]. Бұл дидактика философияның, 
жалпы ғылыми әдіснамалық тұғырлардың (жүйелілік, кибернетикалық, 
тұлғалық әрекеттік), сондай-ақ педагогиканың, социологияның, психологияның 
басқару теориясының ұстанымдарына негізделіп жасалады.
ХХ ғасырдың 70-жылдары Мәскеудің №345 мектебінің директоры
С.Е. Хозе жиырма жылдан аса қызмет жасаған мектепті басқару тәжірибесін 
оқу-тәрбие үдерісінің теориялық негіздерін терең түсіну негізінде жинақтаған 
[105]. 
Білім беру ұйымдары басшыларының директорлар, директорлар 
орынбасарларының, 
білім 
беру 
басқармаларының 
басшылары 
мен 
мамандарының, 
қалалық 
және 
аудандық 
әдістемелік 
кабинеттердің 
әдіскерлерінің біліктілігін арттыру «Өрлеу» «Ұлттық біліктілікті көтеру 
орталығы» АҚ-да жүзеге асырылады. 
«Өрлеу» БАҰО-ның қалыптасу тарихы Қазақстан Республикасы Білім 
беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің 
біліктілігін арттыру республикалық институтының (бұрынғы мұғалімдердің 
біліктілігін жетілдіру институты) даму тарихымен тығыз байланысты. 
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығын орындауға 
байланысты іс-шаралар туралы «ҚазКСР Министрлер Кеңесінің 1965 жылғы 22 
қазандағы № 688 қаулысының негізінде Қазақ КСР Тың өлкесін тарату туралы 
Целинный өлкелік мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институтын 
Целиноградта орналасқан Қазақ КСР Ағарту министрлігінің мұғалімдердің 
біліктілігін жетілдіру Орталық институтына айналдыру жүргізілді, оның 
қызметінің басты бағыттарының бірі – республиканың басшы кадрларының 
біліктілігін арттыру. 
1966-1976 жылдар аралығында Орталық Мұғалімдерді жетілдіру 
институтында 12 мыңнан астам ағарту қызметкерлері біліктілікті арттыру 
курстарынан өтті. Олардың ішінде аудандық білім беру бөлімінің 
меңгерушілері, инспекторлар, мектеп директорлары, мектеп-интернаттар, тірек 
және спорт мектептері директорлары, РСФСР, Өзбек КСР, Түрікмен КСР 
Ұлттық мектептерінің мұғалімдері және т.б. барлық санаттар үшін оқу 
жоспарлары мен бағдарламаларын дербес әзірледі, республиканың сыртқы 
келбетіне әдістемелік басшылықты жүзеге асырды, олардың қызметін 
бағыттады.

48 
Орталық Мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институты 1966–1975 
жылдары КСРО 30-ға жуық көрме өткізді, 24 мектептің тәжірибесін, халықтық 
білім берудің 4 бөлімінің, 12 мектепке дейінгі ұйымның тәжірибесін көрсетті. 
Орталық Мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институты Жапонияда, Египетте, 
Эстонияда, Арменияда, Венгрияда Қазақстан апталығын өткізді.
Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1965 жылғы 18 желтоқсандағы №894 
қаулысына сәйкес институт Алматы қаласына ауыстырылды, өйткені 
республиканың ағарту министрлігі Алматы қаласында болды. 
Курстардың, семинарлардың және басқа да іс-шаралардың жоғары 
деңгейіне тартылатын дәріскерлер айқындады. 1976 жылға қарай Орталық 
Мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институтында 800 адамнан тұратын 
оқытушылар құрамы белсенді болды, олардың ішінде 14 академик пен 
корреспондент-мүше, 25 ғылым докторы болды. 
1996 жылы Мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру орталық институты білім 
беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрларының біліктілігін 
арттырудың республикалық институты (ББЖҚБАРИ) болып қайта аталды. 
Институт қызметкерлері Бүкілодақтық педагогикалық оқуларға, ғылыми 
конференцияларға, бүкіл Кеңес Одағы бойынша семинарларға белсенді 
қатысты. Көптеген танымал ғалымдар мен педагогтер Мұғалімдердің 
біліктілігін жетілдіру институтында орталығында дәріс оқыды (Ю.К. 
Бабанский, П.В. Худоминский, Т.И. Шамова, М. М. Поташник, Ш. 
Амонашвили және басқалар). 1965 жылдан 2020 жылға дейін Мұғалімдердің 
біліктілігін жетілдіру институты орталығында, ББЖҚБАРИ-да ТМД елдері мен 
Қазақстанның білім беру ұйымдарының мыңнан астам басшылары оқытылды.
Қазақстандық ғалымдар қазіргі заманғы мектептің жұмыс істеу тиімділігі 
мектеп қызметінің түпкі нәтижелеріне қол жеткізу үшін барлық ресурстарды 
жұмылдыратын және оқу-тәрбие үдерісін басқаруды ұйымдастырудың адам 
орталықтандырылған тәсілін іске асыратын мектепішілік басқарудың 
тұжырымдамалық негізі ретінде менеджментті пайдалануға негізделген. 
Мектеп басшысына күрделі басқару біліктерінің үлкен қоры қажет: мақсаттар 
қою, оларды міндеттер түрінде нақтылау, бүкіл мектептің жұмысын жобалау 
және жоспарлау, педагогикалық үдерісті ұйымдастыру, диагностикалау, талдау, 
білім беру үдерісінің мониторингін жүзеге асыру және мониторинг мәліметтері 
негізінде басқарушылық шешімдер қабылдау.
Қазақстанда басқарушы кадрларды қайта даярлау республиканың барлық 
өңірлерінен тыңдаушылар оқитын білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-
педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың республикалық 
институты арқылы жүзеге асырылады: облыстық, қалалық, аудандық білім 
басқармаларының 
(бөлімдерінің) 
басшылары; 
жалпы 
білім 
беретін 
мектептердің, мектепке дейінгі және мектептен тыс білім беру ұйымдарының 
директорлары мен директорларының орынбасарлары. 
Сонымен қатар, білім беру менеджерлерін жоғары оқу орнынан кейінгі 
даярлау 
бағдарламалары 
таратылды. 
Мәселен, 
магистратура 
мен 
докторантураның бағдарламалары еліміздің жетекші ЖОО-дарын ұсынады: Әл-

49 
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, ҚР Президенті жанындағы 
Мемлекеттік басқару Академиясы, Х.А. Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
және т.б. 
Қ.Ж. Ағанина, А. Жүнісбекова білім беру саласындағы менеджмент 
жүйесінің ерекшеліктерін ескермей, шетелдік тәжірибелерді зерделемей, білім 
берудегі менеджментті дамыту мүмкін емес деп есептейді [106].
Зерттеушілер қорытынды жасай отырып, келесі тұжырымдарға келді: 
1.
Қазақстан Республикасында, сондай-ақ Орталық Азия елдерінде білім 
беруде менеджментті оқыту қажеттілігі айқын. 
2.
«білім берудегі менеджмент» пәнін магистратура деңгейінде оқыту 
қажет деп ойлайды. 
3.
Tempus EDUCA «Орталық Азия елдерінде Педагогика және білім беру 
менеджменті бойынша оқу бағдарламаларын жаңғырту және дамыту» жобасы 
«білім берудегі менеджмент» мамандығының ашылуына ықпал етуі мүмкін. 
З.А. Исаева білім беру мекемелерін басқару туралы «бұл тек тәжірибе 
ғана емес, бұл ғылыми білімді меңгеруге қажетті сала және ерекше талант пен 
көшбасшылық қасиеттерді талап ететін өнер» деп ойлайды. Қазіргі білім беру 
мекемесінің басшысы – бұл тек қызмет қана емес, сонымен қатар бұл қызмет 
барлық мамандықтың белгілері бар жетекші сабақ болып табылады, арнайы 
тұлғалық және кәсіби қасиеттерді талап етеді. Осыған байланысты кез келген 
деңгейдегі білім беру жүйесін басқару – жаһандық деңгейден ұйымшылдыққа 
дейін мамандандырылған кәсіби дайындықты талап ететін қызметке айналады 
[107]. 
Баярыстанова Э.Т. өз еңбегінде -– қазіргі мектепті өзара байланысы бар 
ішкі құрылымы және социуммен белгіленетін тұтас әлеуметтік педагогикалық 
жүйе ретінде қарастыру керек дей келе бұл жүйенің тиімді де сапалы қызмет 
етуі барлық жұмыстың басты ұйымдастырушысы ретіндегі мектеп 
директорының тікелей басқару іс-әрекетіне байланысты екендігін атап 
көрсетеді [108].
З.А. Исаеваның зерттеулеріне сүйене отырып, отандық педагогикада 
білім беру менеджерлерін даярлау жүйесінде келесі ғылыми тәсілдер 
анықталды:
–
дайындық мақсаттарын қалыптастыру. Дайындық сапасын анықтайтын 
факторларды анықтау және талдау. Мақсаттарды квантификациялау. Жоғары 
оқу орнын басқару бойынша қызметтің жалпыланған міндеттері түрінде білім 
беру менеджерлерін даярлау мақсаттарының жүйесін ұсыну (мақсатты 
болжаудың мазмұндық аспектісі); 
–
білім беру менеджерлерін даярлау жүйесі моделінің құрылымдық 
синтезі. Жүйенің элементтерін, олардың өзара байланысын анықтау. Модельдің 
декомпозициясы; 
–
модельдің параметрлік синтезі. Білім беру менеджерлерін даярлау 
сапасының көрсеткіштерін бөлу және бағалау. Сапа көрсеткіштерінің 

50 
критериалды мәндерінің негіздемесі. Модельдің барлық құрылымдық 
элементтерінің параметрлерін анықтау; 
–
бақылауды жоспарлау – қойылған мақсаттарға қол жеткізу дәрежесін 
бағалауға мүмкіндік беретін бақылау іс-шаралар жүйесін синтездеу; 
–
жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесіндегі менеджментке 
оқытудың мақсаты, мазмұны, құралдары мен нәтижесі (әдістемелік құрылым) 
келесі детерминанттармен, яғни құрылымдық элементтің таңдауын алдын ала 
анықтайтын факторлармен байланысты болуы тиіс; 
–
жоғары мектептің білім берудегі менеджментке оқыту жүзеге 
асырылатын кәсіптік даярлық деңгейі (магистратура, докторантура және 
қосымша оқыту жүйесі); 
–
білім алушылардың практикалық тәжірибесінің деңгейі. 
З.А. Исаева қаралған тәсілдер білім беру менеджерлерін дайындаудың 
педагогикалық жүйесінің құрылымдық-функционалдық моделін құрудың 
негізгі логикасын анықтайды (1 - кесте). 
Кесте 1 – Білім беру менеджерлерін даярлау жүйесіндегі ғылыми тәсілдер (З.А. 
Исаева бойынша) 
Білім беру менеджерлерін даярлау жүйесіне ғылыми көзқарас 
Жүйелік 
– тұрақты бірлік пен тұтастықты құрайтын, интегралдық қасиеттер мен 
заңдылықтарға ие өзара байланысты элементтердің (компоненттердің) 
жиынтығы 
Құрылымдық 
– құрамы мен қарым-қатынасы дайындық мақсаттарымен сырттай 
детерминацияланатын көптеген өзара байланысты элементтер. Бұл 
ретте жүйенің функциялары оның элементтерінің функцияларының 
жиынтығы ретінде ұсынылады. Алайда мұндай тәсілде жүйенің 
генетикалық бастапқы түсінігі болып табылатын тұтастық ұстанымы 
бұзылады. Жеке элементтердің қасиеттері әдетте бір-бірінен 
оқшауланған (элементтерді жүйеге біріктіру тәсілін есепке алмағанда) 
түрде қарастырылады 
Функционалдық – жүйенің элементтерін даярлаудың түпкі мақсаттарына қол жеткізу 
олардың ықпал ету дәрежесі бойынша бөлуге бағдарланады және білім 
беру менеджерлерін даярлау жүйесін, ең алдымен, оның ішінде немесе 
одан тыс объектілерімен белгілі бір қатынастарда болу қабілеті 
тұрғысынан сипаттайды. Жүйенің жалпы функцияларын және оған 
кіретін элементтердің функцияларын көрсетеді 
Құрылымдық-
функционалдық
 
– жоғары оқу орнын басқару бойынша білім беру менеджерлері 
қызметінің тиімділігін анықтайтын және оларды дайындау нәтижелерін 
бағалаудың басты критерийі болып табылатын сипаттамаларды бөлуге 
және формалдандыруға бағытталған. Бұл ретте үдеріс екі тараптан 
сипатталады: құрылымдық – қызметтің мақсаттары мен шарттарын 
ескере отырып шешілетін басқарушылық міндеттердің сипаттамасы; 
функционалдық – құзыреттілікке қойылатын талаптарға негізделген 
білім беру менеджерлерін осы міндеттерді шешуге дайындау үдерісінің 
сипаттамалары (кәсіптік қызметті игеру үдерісін сипаттайтын 
параметрлер, көрсеткіштер, өлшемдер, оларды анықтау әдістемесі)
 

51 
З.А. Исаеваның пікірінше, жоғары мектептің жоғары оқу орнынан кейінгі 
білім беру менеджерлерін кәсіби даярлаудың ерекшелігі, олардың көпшілігі 
басқару қызметіне арнайы дайындықтан өтпеген, жоғары мектептің экономика 
және менеджмент саласында формалды білім алмаған. Білім беру 
менеджерлерінің көпшілігі қысқа мерзімді өтіп, жүйелі білім бермейтін және 
жоғары оқу орнын басқару ерекшелігін түсінбейтін курстан жиі өтіп, ЖОО-ны 
басқару бойынша практикалық қызметке енгізіледі. 
Білім 
беру 
менеджерлерінде 
базалық 
басқарушылық 
білімнің 
болмауының өзіндік өтемақысы бейресми білім беру есебінен жүргізілуі 
мүмкін. Формалды емес білім беруде өзін-өзі оқыту және зерттеу ізденісіне 
назар аударылады. 
З.А. Исаеваның пікірінше, жоғары мектептің жоғары оқу орнынан кейінгі 
білім беру менеджерлерін кәсіби даярлаудың ерекшелігі, олардың көпшілігі 
басқару қызметіне арнайы дайындықтан өтпеген, жоғары мектептің экономика 
және менеджмент саласында формалды білім алмаған. Білім беру 
менеджерлерінің көпшілігі қысқа мерзімді өтіп, жүйелі білім бермейтін және 
жоғары оқу орнын басқару ерекшелігін түсінбейтін курстан жиі өтіп, ЖОО-ны 
басқару бойынша практикалық қызметке енгізіледі. 
Білім 
беру 
менеджерлерінде 
базалық 
басқарушылық 
білімнің 
болмауының өзіндік өтемақысы бейресми білім беру есебінен жүргізілуі 
мүмкін. Формалды емес білім беруде өзін-өзі оқыту және зерттеу ізденісіне 
назар аударылады. 
Оның кәсіби құндылығы білімді қолданудың нақты саласындағы 
мамандандырудан, біліктіліктің өсуінен, жұмыс орнында инновацияларды 
меңгеру мүмкіндіктерінен тұрады, ал жеке басының құндылығы білім беру 
менеджерінің мәдени, әдіснамалық деңгейлерінің өсуінен, жоғары оқу орнын 
басқару жүйесіндегі өзгерістерге икемділікті және бейімделуді дамытудан 
тұрады. Білім беру менеджерлерін даярлау бағдарламасын іске асыру үшін база 
ретінде таңдап алынған жоғары оқу орнының (даярлау орталығының) білім 
беру кеңістігі, білім беру менеджерлерінің басқарушылық құзыреттілігін 
дамытуға айтарлықтай ықпал етеді [77, б. 11].
Жоғары мектептің білім беру менеджерлерін даярлаудың педагогикалық 
жүйесі білім экономикасында жоғары оқу орындарын трансформациялаудың 
перспективалы модельдеріне, стратегиялық перспективада жоғары оқу 
орындарын басқарудың тиімділігін айқындайтын факторларды жүйелі талдауға, 
білім беру менеджерлерінің кәсіби құзыреттілігін басқару және дамыту 
логикасында жобалануға, білім беру менеджерлерінің кәсіптік-басқару 
қызметіне дайындық деңгейінің жоғары оқу орындары қызметінің тиімділігіне 
қойылатын қазіргі заманғы талаптарға, сондай-ақ ұлттық білім беру жүйесін 
дамытудың стратегиялары мен перспективаларына сәйкестігін белгілейтін 
бейімдік сипатқа ие болуға тиіс. 
А.Н. Мұхтарова Қазақстандағы білім беру менеджментінің даму 
сценарийін келесі нұсқаларда көреді: 

52 
–
шетелдік тәжірибені зерттеу және озық тәжірибелер мен 
технологияларды енгізу, бұл неғұрлым жеңіл нұсқа болып табылады, бірақ 
қиындық өзгерістерді енгізу кезінде туындайды; 
–
білім беру менеджменті теориясын зерттеу, сонымен қатар өзіндік 
қазақстандық 
білім 
беру 
менеджменті 
тәжірибесін 
құру, 
жаңа 
менеджериализмге өту; 
–
практикалардың қызметін зерттеу, білім беру ұйымдарының 
басқарушылары арасында ғылымды ілгерілету, академиялық ұтқырлық пен 
тәжірибеден өтушілердің ынтымақтастығын дамыту. Қолда бар ресурстар 
негізінде алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін білім беру 
ұйымдарында тиімді менеджмент үшін мектеп және жоғары білім беру жүйесін 
бірдей көрсететін білім беру менеджментінің қазіргі және ұсынылатын 
теориялық үлгілерін түсіну өте маңызды [35, б. 124]. 
А.Қ. Мыңбаева мен А.С. Сатывалдиева білім беру жүйесін басқаруды екі 
деңгейде қарастырады: 
–
басқарудың бірінші деңгейі жинақталған тәжірибені талдау негізінде 
білім беру жүйесінің қалыпты жұмыс істеу режімінің нормалары мен 
өлшемдерін әзірлеуге мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасындағы білім 
берудің мақсаттары мен құндылықтарын, білім беру мекемелерінің жұмыс 
істеуінің ұйымдық және экономикалық негіздерін құқықтық нормаларда 
бекітуді, білім беру жөніндегі мемлекеттік заңнаманы жетілдіруді Қазақстан 
Республикасының Үкіметі мен Парламенті жүзеге асырады; 
–
артық немесе кем перспективада басқару жүйесінің жүріс-тұрыс 
сызығын анықтай отырып, білім беру жүйелерін басқарудың екінші деңгейі 
стратегиялық сипатқа ие. Жергілікті жерлерде білім беру саласындағы 
мемлекеттік саясатты іске асыру жергілікті атқарушы органдар және жергілікті 
білім беруді басқару органдары [109].
Н.С. Әлқожаева бiлiм беру мeнeджeрлeрiн дaйындау – бүгiнгi зaмaн 
тaлaбы дей келе, бiлiм бeру мeкeмeлeрiн бacқaрып, oның жұмыcын нәтижeлi 
бaғыттa ұйымдacтыру тeк қaнa бiлiктi дe, бiлiмдi мeнeджeрлeрдiң 
жeтeкшiлiгiмeн жүзeгe acaтынын ecкeрe отырып бiлiм бeрудi бacқaрудың 
мaңызды eкeндiгiнe өз еңбектерінде дәлелдей түседі [110].
1996 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде 
педагогикалық менеджмент бойынша арнайы курстар арқылы магистранттар 
даярланады, ал 2003 жылы «Білім берудегі менеджмент» жеке мамандануы 
енгізілді. Сонымен қатар, С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан 
мемлекеттік университетінде «Педагогика» кафедрасында «Білім берудегі 
менеджмент» мамандығы бойынша магистратура жұмыс істеді. Кейіннен бұл 
мамандандыру жабылды. Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінде 
«Педагогика және бастауыш білім беру әдістемесі» мамандығының 
магистранттары үшін «Педагогикалық менеджмент» пәні оқытылады. 
Қазақстандық оқу орындары ұзақ мерзімді оқу бағдарламаларына да 
қатысады, мысалы, ЕО қаржыландыратын TEMPUS-EDUCA "Орталық Азия 
елдерінде Педагогика және білім беруді басқару бойынша оқу бағдарламаларын 

53 
жаңғырту және әзірлеу" жобасы. Жоба үш жылға созылды (2012-2015) және 
оған Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанның он университеті кірді. 
Қазақстанның атынан Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық 
университеті, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті және Семей 
Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті қатысты. Жоба аясында аталған 
университеттерде көптеген семинарлар өткізілді. Олар педагогикалық біліммен 
айналысатын профессорлық-оқытушылық құрам үшін арнайы жасалынған және 
аспиранттарға арналған академиялық бағдарламаларды іске қосуға дайындық 
ретінде қызмет еткен. Жобаның нәтижесі білім беруді басқаруды оқытуға 
арналған оқу бағдарламаларын әзірлеу болды [111]. 
Орталықта мектеп басшыларының кәсіби құзыреттілігін дамытуды 
қолдау мақсатында келесідей басқарушылық құзыреттерді қалыптастыру мен 
дамыту бойынша жұмыстар жүргізіледі: басқару және өзін-өзі басқару 
құзыреттіліктері; 
ғылыми-әдістемелік; 
ақпараттық-коммуникациялық; 
мектептің педагогикалық жүйесін тиімді басқарудың міндетті шарты ретінде 
жобалаушылық.
Біліктілікті арттырудың келесі формалары пайдаланылады: күндізгі, 
қашықтықтан оқыту, онлайн, бейне курстар, аралас, вебинарлар, семинарлар. 
«Теңдей оқыту» формасы біліктілікті көтеру жаңашыл мұғалімді мектеп 
базасында жүзеге асырғанда ұтымды болып табылады. 
Жалпы білім беретін мектептердің жас басшыларының кәсіптік 
құзыреттілігін дамытуды қолдау мақсатында бір жылдық қайта даярлау 
курстары 280 сағат көлемінде ұйымдастырылады. Курстың өту уақытының 70% 
басқарушылық міндеттерді шешуге арналған. Курста жас көшбасшыларға 
қаланың үздік мектептерінің базасында тағылымдамадан өту қарастырылған. 
Курстың тыңдаушылары негізгі мектепті басқару моделімен, келешекке 
арналған жоспарлау технологиясымен, басқарудың ақпараттық және 
аналитикалық қолдау мәселелерімен танысады. 
Курстық оқытудың нәтижелері бойынша жаңа сертификаттау тәсілдері 
енгізіледі: 
–
курстық жобаны кәсіби іс-әрекеттің бағыты бойынша қорғау; 
–
курстың барлық модульдері бойынша (курстық өнімді жасамаған 
немесе қорғамағандар үшін) практикалық тапсырмалар қамтылған сұрақтар, 
сынақ. 
Қазіргі таңда білім беру менеджерін дайындауда «Білім беру менеджері» 
мамандығының Қазақстандағы мамандықтар классификаторына кірмей 
отырғандығы да ойланатын жайттардың бірі.
Менеджерлерді кәсіби даярлауда оның қазіргі жағдайын анықтайтын 
бірқатар үрдістер әрекетін кездестіруге болады. Батыс Еуропа, Америка, Жапон 
және отандық басқару мектептері арасындағы сақталған айырмашылықтарға 
қарамастан, ұйымдық фирмалар да қабылдайтын өзара енудің көптеген 
белгілері бар, олар: түрлі мәдениеттің менеджмент өкілдері кіріктірілген евро-
менеджерлерді даярлау; 1991 жылы Францияда француз-жапон менеджерлерді 

54 
даярлау орталығының құрылуы; Біріккен Ұлттар Ұйымы бастамасымен 
дамушы елдерде өткізілетін менеджмент саласындағы оқу бағдарламаларын 
сәйкестендіру соның айғағы. 
Осылайша, отандық және шетелдік педагогикадағы білім беру 
менеджментінің қарастырған тұжырымдамалары оларды әзірлеген елдердің 
тарихи және ұлттық-мәдени ерекшелігінен тәуелсіз бірқатар жалпы белгілерге 
ие: 
–
басқару теориясы мен тәжірибесінің бірлігі; 
–
көпаспектілігі және пәнаралық ғылыми білімдер; 
–
гуманитарлық-педагогикалық және экономикалық құрамдар балансы; 
–
білім алушы ұйымның кеңістігін құру қажеттілігін негіздеу; 
–
басқару жүйесінің инновациялық сипаты. 
Болашақ білім беру менеджерлерін басқару қызметіне дайындау 
қажеттілігі қазақстандық білім беру жүйесін жаңғыртудың әлеуметтік 
күтулеріне байланысты анықталады. Осыған сәйкес, келесілер жасалуы қажет: 
–
басқару үдерісінде жоғары мектептің дамуындағы жаһандық үрдістерді 
ескере отырып, отандық және шетелдік тұжырымдарда ұсынылған жоғары 
білім саласындағы басқарудағы әлемдік тәжірибені есепке алу; 
–
университетте және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесінде 
білім беру менеджменті саласында мамандарды көпдеңгейлі оқытуды жүзеге 
асыру; 
–
шетелдік 
жоғары оқу орындарымен стратегиялық серіктестік 
шеңберінде білім беру менеджменті бойынша білім беру бағдарламаларын 
бірлесіп әзірлеу. 
Басқару теориясы тиімді басқаруға ықпал ететін жаңа идеяларды ұсына 
отырып, үнемі дамыды және дамиды. Басқару тәжірибесі ғалымдардың алдына 
басқару ғылымының одан әрі дамуын ынталандыратын әртүрлі жаңа міндеттер 
қояды. Қазақстан Республикасында мектеп директорларын тағайындаудың 
жаңа тәртібі бекітілді. Мектеп директоры міндетін атқарушы болып үш айдан 
аспайтын және бір реттен артық емес мерзімде ғана істеуге болады. Осы 
кезеңде конкурс өткізіліп, жаңа басшы тағайындалуы керек. 
Қазақстанда мектеп директорын аудандық білім бөлімдері емес, 
облыстық білім басқармасы тағайындайды.
Кандидаттар мектеп директорына тағайындалу үшін директор 
лауазымына келесі құжаттарды тапсыруы қажет: 
–
білім басқармасындағы кадр қызметінің кандидаттың біліктілік 
талаптарына сәйкестігін бағалауы, конкурсқа қатысуға рұқсат беруі; 
–
үміткерлерге 
арналған 
электрондық 
тестілеу 
(басқарушылық 
құзыреттер, педагогика, психология, ҚР Заңнамасы бойынша тестілеу); 
–
оқу орнының Қамқоршылық кеңесінің алдында мектептің даму 
жоспарын қорғау (тестілеуді сәтті тапсырған жағдайда); 
–
білім басқармасындағы әңгімелесу (Қамқоршылық кеңесінің алдында 
мектептің даму жоспарын сәтті қорғап шыққан үміткерлер жіберіледі).

55 
Қамқоршылық кеңестерінің құрамына ата-аналар, педагогика саласының 
еңбек ардагерлері, қоғам қайраткерлері, Үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері 
кіреді. Сонымен қатар кадр резервін құру қарастырылған [112]. 
Басқару теориясы тиімді басқаруға ықпал ететін жаңа идеяларды ұсына 
отырып, үнемі дамыды. Басқару тәжірибесі ғалымдардың алдына басқару 
ғылымының одан әрі дамуын ынталандыратын әртүрлі жаңа міндеттер қояды. 
Білім беру менеджменті өскелең ұрпақты тәрбиелеуді, оқытуды және 
дамытуды қамтамасыз ететін әлеуметтік-педагогикалық ұйымдық құрылым 
ретінде білім беру жүйесінің ерекшелігіне негізделген өзіндік сипатқа ие. 
1.
Білім беру менеджменті – бұл сыртқы және ішкі әлеуметтік 
факторлармен детерминацияланған және білім берудің нормативтік-құқықтық 
базасына сәйкес. Басқару және педагогикалық құрылымдарға қатысушылардың 
субъектаралық өзара іс-қимылын дамытуға негізделген әлеуметтік басқару түрі. 
2.
Білім беру менеджменті – бұл әрдайым инновациялық менеджмент, 
өйткені білім беру жүйесіндегі инновациялық үдерістер адам сапасының озық 
тәжірибесі.
3.
Даму міндеттеріне және социумның өзгеріп отыратын жағдайларына 
әлеуметтік-кәсіби бейімделуіне байланысты тұрақты сипатқа ие. 
4.
Білім беру менеджментінде басқарудың әлеуметтік-психологиялық 
әдістері басым, өйткені әкімшілік және экономикалық әдістер педагогтердің 
шығармашылық бастамаларын ынталандыруда, сондай-ақ педагогикалық 
ұжымдардағы әлеуметтік-психологиялық проблемалардың шешуде шектеулі 
мүмкіндіктерге ие. 
5.
Қазіргі заманғы білім беру менеджментінде сапа менеджменті 
басымдық көрсетеді, бұл Ресей және ХХІ ғасырдағы өркениеттің жаңа геосаяси 
жағдайындағы білім беру жүйесінің әлеуметтік-экономикалық және 
стратегиялық қызметтердің өсуіне байланысты. 
6.
Қазіргі заманғы білім беру менеджментінің ғылыми негізі білім туралы 
және басқару туралы білімнің интеграциясы болып табылады, ал білім берудегі 
менеджердің 
басқару 
қызметі 
әрдайым 
интегративті 
сипатқа 
ие: 
басқарушылық-педагогикалық, басқарушылық-психологиялық, басқарушылық-
экономикалық, басқарушылық-ұйымдастырушылық, қаржы-шаруашылық. 
Отандық және шетелдік дереккөздерді ғылыми талдау негізінде білім 
беру менеджменті–жоғары кәсіби білім беру мекемелеріндегі инновациялық 
басқару қызметінің теориясы мен тәжірибесін көрсететін көпаспектілі 
педагогикалық феномен деген тұжырым жасаймыз. 
Білім беру менеджерлерін дайындаудың шет елдік және отандық 
тәжірибесін салыстыру барысында дамыған елдерді білім беру менеджерлерін 
даярлаудағы нақты арнайы ЖОО қалыптасқандығы, халықаралық стандарттар 
мен біліктілік сипаттамасының сәйкестігі, білім беру менеджерлерінің ұлттық 
моделінің әзірлендігі, білім беру менеджерлерін даярлау жүйесінің әдіснамасы,
білім беру менеджерлері даярлау жүйесіндегі инновациялық теориялар мен 
практикаларды енгізілнуі жүйеленіліп жолға қойылғандығы анықталса, ал 
Қазақстанда білім беру менеджерлері даярлау жүйесіндегі инновациялық

Сурет 3 – Отандық және шетелдік білім беру менеджерлерін дайындау жүйесін салыстырмалы талдау

теориялар мен практикаларда енгізілгендігі, оқу жоспарларында білім беру 
траекторияларының мазмұнын даярлауда, кәсіби стандарттағы өзгерістер, 
білім беру бағдарламаларының аясында жүзеге асырылып отырғандығы 
айқындалды. 
Отандық және шетелдік білім беру менеджерлерін дайындау жүйесін 
салыстырмалы талдау барысында қазақстандық білім беру менеджерлерін 
дайындауда келесідей кемшіліктер анықталды: білім беру менеджерлерін 
даярлаудағы нақты арнайы ЖОО ашылмауы; білім беру менеджерлерін даярлау 
моделінің ҒЗЖ аясында бастамашылық сипатта болуы; білім беру 
менеджерлері іс-әрекетіне нақты талаптардың жүйеленбеуі; білім беру 
менеджерлерін даярлау үдерісіне жаңашылдықтың енгізілуі жеке сипатқа ие 
болуы; білім беру менеджерлерін дайындаудағы зерттеудің әдіснамасының 
нақтыланбауы (сурет – 3.) 
Қорыта келгенде, білім беру менеджерлерін дайындау жүйесіндегі 
мәселелер әлемдік тәжірибені зерделеуге байланысты өзгерістер мен даму 
кезеңдерінен өтіп отырады. Қазақстандық білім беру жүйесінде бұл тәжірибені 
қолданудың қолайлы тұстары мен перспективалық бағыттары анықталса, 
менеджмент саласындағы мамандарды даярлау және біліктілігін арттырудың 
менеджерлерді даярлау жүйесінің заманауи даму үрдістері қазақстандық 
менеджмент саласындағы ғылыми жоспарлау мен тәжірибелік қызметтің дамуы 
үшін үлкен маңызға ие болады. Елдің экономикалық және әлеуметтік дамуы 
халықтың материалдық әл ахуалының деңгейі білім беру менеджерлерін 
дайындау жүйесін әлемдік тәжірибеде қарастыру тиімділігін көрсетеді.

жүктеу/скачать 7,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: