Әшімова гҥлназ бейсенбайқызы
жүктеу/скачать 1,15 Mb. Pdf көрінісі
|
|
150 ҚОРЫТЫНДЫ Экология мәселелерін терең зерттеу ғылымдар жҥйесінде ең беделді орын алатынына кҥмән келтіруге болмас. Бҧл мәселелер адамзатқа ӛзін қоршаған ортамен ортақтасып, табиғаттың сырын, ӛзіндік ара қатынасын зерттеп, оның жан-дҥниеде болған әсерін сезіп байқап, мҥмкін болатын экологиялық зардаптардың мӛлшерін, таралған аумағын экономикаға келтірер зиянын, жер бетіндегі тірі тіршілікке тигізетін қолайсыз қҧбылыстарын аңғарып біліп, оған қарсы пәрменді кҥрес жҥргізу ҥлкен мәселе. Табиғатты қорғау мемлекеттің басты міндеті, адамзаттың абзал ісі. Туған табиғатты сҥю ӛз Отанына деген шын сҥйіспеншіліктің белгісі. Ғылым мен техниканың ғарыштап ӛсуі, ӛндіріс орындарының географиялық аумақтарды алдын-ала зерттемей талғамсыз орналасуы, әсіресе ӛте зиянды кәсіпорындарының жобалаусыз орналасуы, ядролық, бактериологиялық, химиялық, ракеталық сынақтардың ӛткізілуі, ҥлкен қалалардағы урбанизация мәселелерінің кҥрделіленуі, ауылдық жерлердегі жер- судың эррозияға ҧшырап жатуы ӛте ҥлкен кҥрделі мәселе екені анық. Еліміздің әрбір азаматы, әсіресе оқу орындарында білім алып жатқан студент-жастар оны жете тҥсініп, бҧл мәселеге атҥсті қарамай, керісінше ҥлкен мән бергені жӛн. Себебі ертенгі кҥн - жастардікі, келешек ҧрпақтардікі. Қазіргі Қазақстандағы экологиялық жағдай тӛмен, тіршілік ӛмірге қауіпті деуге болады. Мәскеу профессоры «Химия кауіпсіздігі» одағының президенті Лев Федоровтың айтуынша: «Ресей мен Қазақстан ең бір ластанған экологиялық аймаққа жатады» депті. Табиғат деген сӛзде мазмҧнды, терең мағыналы, мол ҧғым бар. Ол - барлық тіршілік дҥниенің мекені, қҧт-берекесі. Адам ҥшін табиғат ең касиетті, қастерлі ҧғым. Сол қастерлі табиғат ортасында, бар тірі жан ӛмір сҥретін, ӛсіп-ӛнетін ҥлкен ҥйімізде әртҥрлі сынақтар ӛтіп жатыр, жалғаса беретініне кҥмән жоқ. Сынақтардың әр тҥрлі ғылыми салада ӛткізілген, әлі де ӛткізілетін тҥрлері кӛп шығар. Одан келетін пайданың да мӛлшері ҥлкен, келтіретін қасіреті де аз емес. Адам ӛміріне келетін ауруларды, қауіпті оқиғаларды азайту жолында зиянсыз жана технологияны енгізу ісінде, халықтың саяси-әлеуметтік ӛміріне жәрдемдесетін сынақтар ӛткізу әлбетте керек, әрі қолайлы. Ал қуатты мемлекеттердің ӛрескел ҥстемдігімен, қаражатының кҥшімен, шовинистік идеологиясымен, тек ӛз қамының тӛңірегіндегі тоғышарлықпен адам ӛмірінің жан-жануар, ӛсімдік дҥниесінің ӛркендеуіне кедергі болатын сынақтар ӛткізу ешқандай адамгершілік сипатқа жатпаса керек. Қазіргі кездегі экологиялық жағдайлар, әсіресе оның қауіпсіздігін азайтып, тҥпкілікті шешетін мәселе болып, бҥкіл адам баласын ойландырып тҧр. Жалпы экология ғылым тҧрғысында тек XIX ғасырдың орта тҧсында ғана қалыптасты. Бҧл кезеңде жер бетіндегі тірі ағзалардың сан алуандығы мен олардың тіршілік келбетінің ерекшеліктері жайлы негізгі мәліметтер белгілі болған. Тірі ағзалардың қҧрылымы мен дамуының және олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасының белгілі бір заңдылықтарға бағыныштылығы жайлы тҥсініктер де туындай бастаған еді. 151 Бҥгінгі таңда адамзатты ерекше алаңдатып отырған зор мәселенің бірі - қоршаған табиғат ортаның бҥгінгі жай-кҥйі. Табиғат тіршілік атаулының анасы, адамның ӛмір сҥруінің бірден-бір кепілі. Табиғатта бар дҥние бір-бірімен ӛте тығыз байланысты да, ӛзара тәуелді болып жаралған. Даму ырғағы бір-бірімен ҥйлесімді байланысты болғанда ғана табиғат заңдылығы бҧзылмайды. Бҧрынғы Семей сынақ полигоны аймағының қазіргі кездегі радио- экологиялық хал-ахуалы ӛте кҥрделі. Оған негізгі себепкер жайт - 40 жыл (1949-1989 жж.) бойы ҥздіксіз жҥргізілген жалпы саны 465 ядролық сынақтың салдары екендігіне бҥгінгі кҥні ешкім кҥмән келтірмейді. Осыншама сынақтар жҥргізу кезінде (барлығын қосқанда) 600-ден астам ядролық заряд жарылған екен. Полигон Қазақстанның ҥш облысына (Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды) қарасты жерлердің тҥйіскен бӛліктерінде, сирек мекенді аймаққа орналасқан. Полигонның алып жатқан аумағының жалпы ауданы 2 млн. гектарға жуық, анығырақ айтқанда 18500 шаршы шақырым, ал периметрі - 600 шақырымдай. Полигонның оңтҥстік-батыс бағыттағы шекарасы Ертіс ӛзенінен 180 шақырым қашықтықта ӛтеді. Полигон аумағының 54 %-ы бҧрынғы Семей, қазіргі Шығыс Қазақстан облысының жер ҥлесіне тиетін болса, 39 %-ы - Павлодар облысының жер ҥлесінде кӛшеді, ал қалған 7 % бӛлігі Қарағанды облысының жер ҥлесінде екен. Соншама уакыт бойы жҥргізілген аса қуатты ядролық қару тҥрлерін сынау жҧмыстары, бҧл ӛңірдегі қоршаған ортада, орнына қайтып келмес процестер мен кҥрделі экологиялық жағдайдың қалыптасуына душар етті. Ӛсімдіктер мен жануарлар әлемінің табиғи ортадағы тепе-теңдігі бҧзылды. Осы ӛңірді мекендеген тҧрғындардың денсаулығына орасан зор нҧқсан келуіне әкеліп соқтырды. Бҧрынғы Семей ядролық сынақ полигоны - ӛте кҥрделі ғылыми-зерттеу кешені болып есептеледі. Оның қҧрылымы - лабораториялық-экспериментальді базалар орналаскан Курчатов қалашығы мен бірнеше тәжірибелік алаңдардан тҧрады. Полигон орталығы Ертіс ӛзенінің жағасында, сол жақ беткейінде орналасқан. Бҥгінгі әкімшілік қҧзыры Шығыс Қазақстан облысының қарауына берілген. Полигон орталығының тамаша дамыған инфрақҧрылымдық жағдайы бар, яғни Курчатов қалашығын облыс орталықтарымен, тәжірибе алаңдарымен қосатын тас жолдар мен темір жол қатынасы салынған. Адам табиғи қорларды, тағам, қҧрылыс материалдарын шаруашылыққа игеру мақсатында пайдаланады. Мҧның бәрі табиғаттың даму ырғағын ӛзгертпей қоймайды. Бҥгінгі таңда ӛндірістің қарыштап дамуы табиғи қорлардың азаюына ғана емес, сонымен қатар қоршаған ортаның шектен тыс ластануы сияқты жаңа мәселе туғызып отыр. Ӛндірістен шығатын керексіз заттармен, ең алдымен, ауа, су қоймалары, топырақ ластанады. Ӛндірістік қалдықтар топырақты қҧнарсыздандырып, ӛсімдіктерге, жануарларға жағымсыз әсер етеді. Ӛндірісті ӛз мҥддесі ҥшін дамытқан озық ойлы адамзат табиғаттан пайдалы затты алады да, оған зиянды қалдықтар тастайды. Жиырмасыншы ғасырға дейін адам баласының табиғатқа етер залалы жер шарының әр тҥпкіріне әрқалай болып келсе, қазір бҧл әсер бҥкіл ғаламшарды қамтып отыр. 152 Сондықтан табиғат-анаға перзенттік сҥйіспеншілікпен мейірім, қамқорлық кӛрсету адамның ҧлы парызындай. Табиғатқа аялы қамқорлық қажет. Сонда ғана ол адамзаттың тіршілігі ҥшін ғана емес ҧдайы гҥлденуінің де кепілі бола алады. Табиғатпен қарым-қатынаста адамдар белгілі бір ҥйлесімділікті берік сақтауы тиіс. Табиғаттың да ӛз даму заңдылықтары бар, оған нҧқсан келмеуі керек. Әйтпесе, табиғат ҥкімі қатал. Ол адамдардың тәкаппарлығын, қателіктерін кӛтере бермейді. Қазіргі кезде әрбір мемлекеттің ішкі саясатында да, сондай-ақ халықаралық саясатта да бір-бірімен ӛзара тығыз байланысты мәселелер тҧр. Олар - ғылыми- техникалық прогрестің бҧрын болып кӛрмеген дәрежеде жоғары дамуы, қоршаған орта жайы және жер шары халықтарының ӛсімі. Бҧл мәселелер ӛзара байланысты және олардың кері байланыстары да кҥшті. Сондықтан адамзат алдында бҧл мәселелерді ғылыми негізінде терең зерттеу және ғылыми реттеу міндеті тҧр. Қазіргі заманда табиғат пен қоғам және техника арасындағы ӛзара байланысты терең зерттеу арқылы ғана адамның табиғаттағы тепе-теңдікке араласуына жан-жақты ғылыми негіз қалауға болады. Қоршаған ортаға қауіпті заттардың қатарына улы заттар, ауыр металдар, нитраттар, нитриттер, пестицидтер, т.б. жатады. Бҧл заттар Шығыс Қазақстан аймағында (Ӛскемен, Риддер, Зырян) шекті рауалы мӛлшерден асып кетуде. Кең таралған химиялық заттардың ішінде канцерогендердің ӛте қауіптісі – бензапирен. Бҧл заттармен ластану әсіресе Алматы, Атырау, Теміртау, Жезқазған, Тараз, Шымкент, Қаратау қалаларында байқалып отыр. Бҧл заттар адам организміне ауаның қҧрамы, су және азық-тҥлік арқылы тҥседі. Мҧндай улы заттар кӛбінесе тыныс органдарын - ӛкпе мен қолқаның қызметін бҧзады. Егер біз ӛкпе арқылы тәулігіне 2000 л ауа ӛткізсек, онда ауаның қҧрылымындағы зиянды газдарды қоса қабылдайтынымыз белгілі. Сондықтан болар Арал, Атырау, Орталық Қазақстан, Оңтҥстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан аймақтарында тҧрғындардың ӛкпе-тыныс жолдарының қабынуы, ӛкпе ісіктері, ентікпе ауруларына шалдыққандары басым. Қоршаған орта ӛндірістік қалдықтар мен автокӛлік у тҥтіндерінен ластанғанда ауыл шаруашылығы ӛнімдерінің денсаулығы зардап шегеді. Әсіресе минералды тыңайтқыштар мен зиянкестерге қарсы қолданылатын пестицидтер жеміс-жидек арқылы адам организміне нитрат ретінде тҥседі. Мерзімінен ерте піскен кӛкӛністерде (қарбыз, қауын, картоп, пияз, сәбіз, т.б.) нитраттар кӛп болады. Экологиялық мәселе - табиғат байлықтарын ҥнемді, жоспарлы, мақсатты пайдалануға міндеттейді. Бҧл мәселенің шешімін іздестіру барысында адамзат мынадай ҧстанымдарды басшылыққа алуы тиіс: адамзат қызметінің кӛлемі мен тҥрі табиғи ресурстардың қор мҥмкіндіктерімен сәйкестірілуі керек, ӛндірістің тҥбегейлі жаңа технологиясы пайдаланылып, ол тҧйық цикл, былайша айтқанда, ешбір қалдықсыз жҧмыс істеуі қажет. Енді жер шарындағы барлық адамнан осы іске атсалысуын талап ететін жағдайға жетті. Осыған байланысты табиғатты қорғау тек әлеуметтік, экономикалық, экологиялық қана емес, саяси мәселеге де айналып отыр. 153 Қазақстанда Ақсу-Жабағылы қорығы, Наурызым қорығы, Алматы қорығы, Барсакелмес қорығы ӛз тіршілігін жасап келеді. Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен ӛндіру мен қҧрылыс жҧмыстарын жҥргізу, аң-қҧс атып, балық аулау, шӛп шабу мен мал жаю және ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нҧқсан келтіретін әрекеттерге тыйым салынған. Қорықтарда тек саны азайып, жойылып кетуге жақын қалған хайуанаттар мен аса бағалы ӛсімдіктер ғана ӛлкеміздің кӛрікті табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат кешендері сол қалпында сақталады. Полигондар зардабын шешу мәселесі кҥн тәртібінде тҧр. Осы тҧрғыда «Семей полигоны аймағындағы тҧрғындардың денсаулығын зерттеу және сауықтыру шараларын ҧйымдастыру» (1992, 1995) туралы маңызды қҧжаттар қабылданды. Ал полигондардың қоршаған табиғи ортаға тигізген зардабын және радиактивті қалдықтарды жою мәселесі халықаралық, мемлекеттік деңгейде жҥргізілуде. Болашақта полигондар аймағындағы бҥлінген жерлердің қалпына келіп, табиғат тыныштығы орнайтынына сеніміміз зор. Ал, Арал теңізінің экологиялық ахуалына келетін болсақ, Арал ӛңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл ӛткен сайын теңіз суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын. Топырақтың тҧздануы ӛте жылдам жҥруде. Арал теңізінде балық ӛсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тҧрғындардың әлеуметтік жағдайы тӛмендеп кетті. Теңіз тҥбінен кӛтерілген улы тҧздың мӛлшері жылына 13-20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тҧзды шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауыл шаруашылығына зардабын тигізуде. Топырақтың тҧздануы Ӛзбекстанда - 60 %, Қазақстанда - 60-70 %-ға артып отыр. Мҧның ӛзі жалпы шаруашылыққа зиянын тигізуде. Арал ӛңіріндегі климаттың ӛзгеруі шӛл белдемнің табиғи ландшафтарын бірте-бірте кҥрделі әрі қайтымсыз антропогендік экожҥйелерге қарай ығыстыруда. Арал ӛңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тҧрғындардың салт- дәстҥріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жҧмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс аударуда. Қазіргі Арал ӛңірінде адамдардың денсаулығы кҥрт тӛмендеп кетті. Бҧл ӛңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бҥйрекке тас байлау, сарысу, ӛкпе-тыныс жолдарының қабынуы, жҧқпалы аурулар республиканың басқа ӛңірімен салыстырғанда жоғары кӛрсеткішті беріп отыр. Қазіргі таңда Балқаштың экологиялық ахуалы да сыр беріп отыр. Балқаш кӛлі соңғы жылдары 2 метрге жуық тӛмендеп отыр. Сонымен кӛл жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақырлар мен шӛлдерге айналуда. Іле-Балқаш экожҥйесіндегі ӛзгерістер (әсіресе Қапшағайдан тӛменгі бӛлігі) ӛте сирек кездесетін Іле тоғайын, ӛзен жағасындағы шҧрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғанның жойылуына себепші болды. Кӛлдің жағалаулары кеуіп, тҧзды шаң жиі кӛтерілді. Ауа райы ӛзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер ҥдеді. 154 Іле-Балқаш экожҥйесінің фаунасы мен флорасы зардап шегуде. Балық аулау соңғы жылдары 5 есе тӛмендесе, уылдырық шашу (Қапшағай су қоймасы) тіпті азайды. Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, кӛкӛніс алқаптарына пайдаланылған пестицидтер, гербицидтер және минералды тыңайтқыштар қалдықтарымен улануы жиі байқалуда. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму тарихы (1991- 2009 жж.)» атты тақырыпты зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер тӛмендегідей қорытындылар жасауға мҥмкіндік берді: - жаңа нарықтық жағдайда Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экологиялық даму тарихын қарастыруда кенестік жҥйе кезеңінде қалыптасқан экологиялық апат ошақтарының салдары мен зардаптарын практикалық тҥрде талдау тәсілдері, концептуалды-әдістемелік тҧжырымдары мен қазіргі уақытта оларды шешу жолдары мен тенденциялары анықталды; - қазіргі нарықтық кезеңде қоршаған ортаны қорғау мәселесін шешудің қолайлы тәсілдерін жҥзеге асыру механизмі белгіленді; - Қазақстан Республикасындағы экологиялық мәселелерді халықаралық қауымдастықта қарастырып, мемлекетіміздің ішкі саясатының негізінде іске асырудың әдіс-тәсілдерін айқындауға себепкер болды; - қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік органдар мен ҧйымдардың әлеуметтік және экологиялық мәселелерді қазіргі талаптарға сәйкес жоғары жәнем сапалы шешімдер қабылдады; - елімізде қоршаған ортаны қорғау ісі бойынша шаралардың ҧлттық жоспары және экологиялық мәселелерді тиімді шешуде жаңа зерттеу жобасын дайындау әдістері мен тәсілдері анықталды. Жҥргізілген зерттеу бойынша мынадай ұсыныстар жасауға болады: - қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму тарихының мәселелерін кешенді тҥрде зерттеу бҧрын қалыптасқан экологиялық апат ошақтарының ауыр салдары мен зардаптарын жоюда жаңа тәсілдерді қолдануға толық мҥмкіндік береді. - Қазақстан Республикасында нарықтық кезеңде қоршаған ортаны қорғау мәселерін халықаралық деңгейде шешудің қолайлы тәсілдерін жҥзеге асыру тенденцияларын қалыптастыру қажет. - Қазақстанның медициналық орталықтарының кҥш-жігерін апатты аймақтардағы онкологиялық және радиация арқылы пайда болған ісік ауруларын емдеуге бағыттау қажет. - Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасындағы экологиялық мәселелерді халықаралық қауымдастықта қарастырып, мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының негізінде іске асыруды кӛздеген стратегиялық мақсаттары ерекше назарға ие. - «Жаңа экологиялық саясаттың» қазіргі моделіне ӛтуде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік органдар мен ҧйымдар әлеуметтік және экологиялық мәселелерді қарастыруда қазіргі талаптарға сәйкес жоғары және сапалы шешімдер қабылдау қажет. - Егеменді Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау ісі бойынша іс- шаралардың ҧлттық жоспарының жаңа жобасын дайындау қажет. 155 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы: Атамҧра, 2003. - 240 с.; Назарбаев Н.А. Жҥз жылға татитын он жыл / Десять лет, равные столетию: Н. Назарбаевтың Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты жиналыста сӛйлеген сӛзі / Выступление Н. Назарбаева на торжественном собрании, посвященном 10-летию независимости Республики Казахстан. - Алматы: Атамҧра, 2001. - 112 б. 2 Хайыров Ғ. Экология ҧлт таңдамайды // Ана тілі. - 1998. - 26 ақпан. 3 Темірғали Ж. Экологиялық ахуалға Ҥкіметтің назарын аударды // Заң газеті. - 2002. - № 2. 4 Таңатарова Қ. Экологиялық біліктілік бәсекелестік кепілі // Деловой мир Казахстана. - 1999. - № 2. - 56 б. 5 Полянский Ю.П. және т.б. Жалпы биология. - Алматы, 1986. - 239 с. 6 Жатқанбаев Ж.Ж. Биосфера. - Алматы, 1978. - 132 с. 7 Исмагилов М.Н. Экология. - Алматы, 1978. - 188 с. 8 Әділов Ж.М. Тҧрақты даму және айналадағы орта. - Алматы, 1998. - 186 б. 9 Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология негіздері. Оқу қҧралы. - Алматы, 1998. - 214 б. 10 Сағымбаев Г.К. Экология негіздері. - Алматы, 1995. - 152 б. 11 Тӛребаев С.С., Шілдебаев Ж.Б. Биологиялық кҥрес жолдары. - Алматы, 1987. - 139 б. 12 Экзарьян В.Н. Геоэкология и охрана окружающей среды. - Москва, 1997. - 317 с. 13 Моисеев Н. Н. Человек и ноосфера. - Москва, 1990. - 245 с. 14 Реймерс Н.Ф. Экология. - Москва, 1994. - 195 с. 156 15 Казначеев В.П., Вернадский В.И. Учение о биосфере и ноосфере. - Новосибирск, 1989. - 388 с. 16 Колчинский Э.И. Эволюция биосферы. - Ленинград, 1990. - 218 с. 17 Данилов-Данильян В.И., Лосев К.С. Экологический вызов и устойчивое развитие. - Москва: Прогресс - Традиция, 2000. - 416 с. 18 Самойлов Л.Н. Глобальные проблемы общественного прогресса. Филос. вопросы типологии и взаимосвязи. - Москва: Издательство Московского университета, 1985. - 96 с. 19 Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. - Москва: ЮНИТИ, 1988. - 455с. 20 Бейтсон Г. Экология разума. - Москва: Смысл, 2000. - 476 с. 21 Гроф С. Космическая игра. Исследование рубежей человеческого сознания. - Москва: Изд. Трансперс. ин-та, 1997. - 256 с. 22 Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. - Ленинград: Наука, 1990. - 279 с. 23 Пик М. Ӛз ҥйіңді қорғай біл. Елді мекеніңіз бен қалаңызды аман сақтап қалудың амалдары: Жҧртшылық кҥшін жҧмылдыру жӛніндегі Съерра-клубтың кеңестері. - Алматы, 1994. - 184 б. 24 Фурсов В.И., Ергалиева Т. Общая экология. - Алматы, 1996. - 171 с. 25 Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология (Оқу қҧралы). - Алматы, 2000. - 144 б. 26 Бигалиев А.Б., Жамалбеков Е.Ж. Қазақстанның топырақ экологиясы. - Алматы, 1995. - 79 б. 27 Султанбеков Т.К. Эколого-технологические основы производства сухих строительных смесей на природном и техногенном сырье: Автореф. дис… д.техн.н. - Алматы, 2001. - 50 с. 28 Сейдақҧлова Н.Қ. Қазақстанның қазіргі экологиясы: Оқу қҧралы. - Алматы: Мерей, 2002. - 48 б. 29 Тӛлеубаев Б.Э. Ядролық тарихы бар табиғи орта экологиясы. Оқу қҧралы. - Павлодар: ИРБЭ, 2001. - 140 б. 30 Атраубаева Р. Іле ӛзені және оның экологиясы. Оқу қҧралы. - Алматы: Зият, 2003. - 140 б. 31 Есеналиев А. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың қҧқықтық негіздері: Заң ғ.к. ...дис. - Алматы, 2003. - 154 б. 32 Нҧрғызыранов А., Шапшаңов Қ. Арал ӛңірінің экологиясы (Қызылорда облысы). - Алматы, 1996. - 169 б. 33 Қанаев Ә.Т., Қанаева З. Экология: Оқу қҧралы. / Әл Фараби атындағы Қазақ Ҧлттық университеті. - Алматы: Қазақ университеті, 2008. - 136 б. 34 Мажитов С.Ф., Игликова К.С., Турмашева Б.К. История Казахстана новейшего времени. - Алматы: Тарих тағылымы, 2009. - С. 183. 35 Нурбетова Г.О. Қазақстанның қазіргі заман тарихы. - Алматы, 2009. - 160 б. 36 Назарбаев Н.А. К обновленному Казахстану через углубление реформ, национальное согласие. - Алматы, 1994.; Назарбаев Н.А. В потоке истории. - Алматы, 1999. - 269 с.; Назарбаев Н. Эпицентр мира. - Алматы, 2001. - 167 б. 37 Асылбеков М.Х., Козина В.В. Народонаселение Казахстана в условиях суверенитета. - Алматы: Тарих тағылымы, 2009. - С. 70-71. 157 38 История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 4. - Алматы: «Атамҧра», 2009. - С. 623-624. 39 Ғылым кӛкжиегінде: ғылыми кӛпшілік жинақ. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 178 б. 40 Гигиена и экология человека / Н.А.Матвеева, А.В.Леонов, М.П.Грачева и др.; Под ред. Н.А.Матвеевой. - М.: Академия, 2005.- 304 с. 41 Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқулық. - Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2004. - 328 б. 42 Қазақстан Республикасы Президентінің мҧрағаты. 7-қ., 1-т., 58-іс, 5-п. 43 Елдашбаева Н.М. Қазақстандағы экологиялық проблемалар / Молодежь и глобальные проблемы совремнности: Материалы республиканской научно- практической конференции. - Караганды: Изд-во Болашак-Баспа, 2009. - Т.2. - Б. 290. 44 Сахариев Е. Аралдағы табыттар мен молалар ертең ажал аждаһаларына айналады // Қазақстан - ZAMAN. - 2008. - 7 ақпан (№ 6). - 1,7 б. 45 Мамашарипова Г.А. Арал теңізінің су-экологиялық мәселелері мен Семей аймағының экологиялық мәселелері және БҦҦ даму бағдарламасының рӛлі // Қазақ Ҧлттық университетінің Хабаршысы. - Халықаралық қатынастар және халықаралық қҧқық сериясы. - 2008. - № 1. - 34-39 бб. жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|