Қоршаған  ортаны  қорғау  бойынша  іс-шаралардың  ұлттық

 
125 
Сондықтан  да  экологиялық  мәселелерді  шешу  жеке  адамның  ғана  емес, 
қоғам  мен  мемлекеттің  де  міндеті  болмақ.  Қазіргі  кезде  дҥние  жҥзіндегі 
дамушы  және  дамыған  елдерде  табиғи  ресурстарын  игеру  нарықтық 
қатынастың  бастамасы  болып  отыр.  Нарықтық  жағдайда  табиғат  ресурстарын 
ӛндіру,  ӛңдеу  және  пайдалану  барысында  жаңа  экологиялық  ҧғымдар  мен 
тҥсініктер  қалыптасты.  Ӛнімнің  қҧны  ендігі  жерде  бҧрынғыдай  «қажетті  зат» 
емес,  экологиялық  таза  ӛнім  ретінде  бағалануы  тиіс.  Ӛнімдердің  экологиялық 
қҧны оның ортасының сапалылығымен ӛлшенеді [198].  
Сондықтан экологиялық таза ӛнімнің ӛте жоғары бағалануы қазірдің ӛзінде 
нарықтық ортадан орын алды. Ендігі жерде бизнесмендер бҧрынғыдай ӛнімнің 
санына  емес,  сапасына  кӛңіл  бӛлді.  Ол  ҥшін  жердің,  ауаның,  судың  тазалығы 
қажет  екенін  тҥсіне  бастады.  Таза  ӛнім  ӛндіру  ҥшін  табиғи  ортаның  сапасын 
жақсарту,  ластануға  жол  бермеу  шаралары  қатар  жҥргізілуі  керек.  Ол  ҥшін 
ӛндіріске жаңа экологиялық технологияны енгізу қажеттігі туып отыр. Осының 
бәрі бҥгінгі кҥні барлық адамзаттың мойындап отырған экологиялық маркетинг 
жҥйесін іске қосудың алғышарттарын білуді қажет еді. Ол ауыл шаруашылығы, 
ӛнеркәсіп  ӛнімдерінің  барлық  тҥріне  экологиялық  сараптама  жасау  болып 
табылады.  
Ӛйткені,  мемлекеттер  арасындағы  импорт  пен  экспорт  ӛнімдерінің 
тасымалдануы  кҥшейе  тҥсуде.  Солардың  ішінде  тамақ,  темекі,  ішімдік 
ӛнімдерінің  сапасының  тӛмендігі,  сырттан  келетін  дәрі-дәрмектің  сапасы  мен 
қолдану  мерзімінің  ӛтіп  кетуі  байқалып  отыр.  Әсіресе  ӛнеркәсіп  бҧйымдары 
арзанқол  синтетикалық  заттардан  жасалынса,  косметикалық  заттардың  сапасы 
бҥгінгі  кҥннің  талабына  сай  емес.  Осының  бәрі  адам  денсаулығына  зардабын 
тигізіп, тері, жҧқпалы және аллергиялық т.б. ауруларды кӛбейтуде. 
Әлемдік экологиялық мәселелерді шешу ҥшін ең алдымен оның пайда болу 
себептерін  білу  қажет.  Экологиялық  мәселелерді  шешудің  тиімді  жолдарын 
анықтау ортаны сауықтырудың бірден-бір жаңа бағыты болмақ.  
Қалыптасқан экологиялық мәселелерді  шешудің негізгі ғылыми бағыттары 
мен оны жетілдіру жолдары айқындала бастады. 
Олардың негізгілері: 
- экологиялық білімді жетілдіру; 
- экологиялық сараптама; 
- экологиялық мониторинг; 
- экологиялық маркетинг; 
- экологиялық бизнес; 
- экологиялық нарық; 
- экологиялық менеждмент болып табылады [199]. 
Экологиялық  мониторинг  -  қоршаған  ортадағы  табиғат  қҧбылыстарын 
тҧрақты  бақылау  мен  тексеру  жҥйесі.  Ол  3  сатыдан  тҧрады:  негізгі  жағдайды 
бақылау,  бағалау,  алдын  ала  болжау.  Экологиялық  мониторингтің  тҥрлері 
ҧлттық, аймақтық, жергілікті деп жіктеледі. 
Маркетинг  -  кез  келген  шаруашылық  саласынан  пайда  табуды  жҥзеге 
асыратын шаралар жҥйесі. Маркет сӛзі ағылшынша нарық және ӛнімдерді сату 
мен сатып алу деген ҧғымды береді. 

 
126 
Экологиялық маркетинг - табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың барлық 
жаңа  технологиясын  сақтай  отырып  экологиялық  таза  ӛнім  ӛндіруді  жҥзеге 
асыратын  экологиялық  бизнес  жолы.  Экологиялық  маркетингтің  негізгі 
мақсаты  -  тауарларды  сату  мен  сатып  алу  барысындағы  барлық  іс-әрекеттерді 
экологияландыру.  Ал оның шешуші міндеттері  -  жаңа қоғамның  талабына сай 
экологиялық таза ӛнімді ӛндіру мен сатудың тиімді жолын ҧсыну. 
Әлемдік экологиялық мәселелердің негізгі бағыттары: 
- Әлемдік экологиялық мәселелер; 
- Халық санының артуы; 
- Климаттың ӛзгеруі (Озонның тесілуі, қышқыл жауындар, т.б.);  
- Су ресурстарының тапшылығы; 
- Жарамсыз жерлердің молаюы; 
- Жер ресурстарының тозуы; 
- Биоәртҥрліліктің азаюы; 
- Ӛндірістік және тҧрмыстық қалдықтардың қордалануы; 
- Табиғи ландшафтардың ластануы және тозуы; 
- Пайда болу себептері; 
- Табиғат ресурстарын барынша пайдалану; 
- Атмосферадағы газдардың тепе-теңдігінің бҧзылуы; 
- Суды барынша пайдалану және ластау; 
- Ландшафтардың жарамсыздануы және климаттың ӛзгеруі; 
- Топырақ эрозиялары, ластану мен қҧнарсыздану [200]. 
Табиғи 
биоценоздардың 
жойылуы; 
тҥрлердің 
азаюы; 
ӛндірістік 
қалдықтармен  ластану;  улы  заттардың  шығарылуы;  орта  сапасының 
нашарлауы; тҥрлі қауіпті аурулардың кӛбеюі. 
Шешу жолдары:  
- демографиялық тҧрғыда реттелу, қолайлы мекендерге қоныс аудару; 
-  қалдықсыз  немесе  аз  қалдықты  жаңа  технологияны  енгізу.  Экологиялық 
мониторинг;  
-  суды  пайдалану  технологиясын  жақсарту  және  жауапкершілікті  арттыру. 
Экологиялық мониторинг; 
-  жерді  тиімді  пайдаланудың  жаңа  экотехнологиясы.  Экологиялық 
мониторинг; 
-  жерді  пайдалануды  қайта  тҥлету.  Экологиялық  технология.  Экологиялық 
сараптама.  Табиғи  ландшафтарды  қайта  тҥлету.  Экологиялық  жоспарлау. 
Жерсіндіру. Экологиялық мониторинг;  
-  қайта  ӛңдеу  немесе  қалдықсыз  технологияға  кӛшу.  Экологиялық 
технология. Экологиялық мониторинг; 
- экологиялық сараптама. Табиғи ландшафтарды қайта тҥлету. Экологиялық 
жоспарлар. Экологиялық мониторинг [201]. 
Экологиялық  бизнес  -  жекелеген  немесе  бір  топ  адамдардың  ӛздерінің 
ынтасымен  пайда  табудың  мол  кӛзін  іздестіру.  Бҧл  мәселеде  де  табиғат 
ресурстары бизнестің кӛзіне айналады. Соның нәтижесінде, жекелеген табиғат 
ресурстары  жойылып  кетуі  мҥмкін.  Осыған  орай,  табиғат  байлығын  бизнес 
кӛзіне  айналдыру  бҧрынғыдай  емес  экологиялық  талапқа,  заңға  сәйкес 

 
127 
жҥргізілуі тиіс. Экологиялық бизнеспен қатар табиғатқа нҧсқан келтірмеу, оны 
бҧрынғы  қалпына  келтіру  қарастырылады.  Оны  бақылауды  қоғамдық  және 
мемлекеттік  мекемелер  жҥзеге  асырады.  Экологиялық  бизнес  жҥйесі 
тӛмендегідей қҧрылымнан тҧрады. 
Экологиялық нарық - тҧтынушыларға экологиялық жағынан сапасы жоғары 
ӛнімдерді сату мен сатып алуды жҥзеге асыратын қызмет жҥйесі.  
Экологиялық  нарық  -  экологиялық  ӛнім  мен  экологиялық  қызметтен 
тҧрады.  Экологиялық  ӛнімдер  табиғат  ресурстарын  пайдаланудың  әр  тҥрлі 
қоршаған  ортаға  зиянсыз  жолдарын  қарастырады.  Ал  экологиялық  қызмет  ӛз 
кезегінде  зат  ӛндіру  барысындағы  барлық  технологияны  сақтау  шараларына 
бақылау  жасап  отырады.  Соның  нәтижесінде  табиғатқа  кӛп  шығын  келтіруге 
жол бермейді. Ол негізінен байқау мен айып салу арқылы жҥзеге асады. 
Экологиялық  менеджмент.  Экологиялық  бизнес  талаптарын  орындау 
менеджмент шегінде ғана жҥзеге асуға негізделген. Ол экологиялық маркетинг 
ережелері  мен  талаптарына  сәйкес  жҥргізіледі.  Менеджмент  -  барлық  бизнес 
жҥйесіндегі жҧмыстардың ҥйлестірушісі. Ал оны жҥргізуші адамды - менеджер 
дейміз.  Менеджер-ӛз  ісінің  шебері  болумен  қатар,  білікті  маман  әрі 
экологиялық  сауатты  болуы  керек.  Ӛйткені  ол  бҥкіл  экологиялық  маркетинг 
жҥйесіндегі  пайда  табудың  кӛзін  қоғамның  экологиялық-экономикалық 
мҥддесіне лайықтап жҥргізетін елінің патриоты болуы тиіс. 
Менеджменттің  әртҥрлі  тҥрлері  дамып  келеді.  Олар:  қаржы,  ӛндіріс, 
ӛнімдерді реттеу, әкімшілік, мамандар дайындау, т.б. [202]. 
Қорыта айтқанда, бҥгінгі ғаламдық экологиялық мәселелердің ядросы адам 
баласының  материалдық  және  моральдық  қажетін  ӛтеу.  Ол  ҥшін  табиғат 
ресурстарын  тиімді  пайдаланудың  маркетингтік  жҥйесі  іске  қосылды.  Оны  ӛз 
деңгейінде тҥсіну және нарықтық жағдайдағы бизнес екенін білуіміз керек. 
Сонымен,  қоршаған  ортаны  қорғау,  табиғи  байлықтарды  ҧлғайту  және 
сақтау, оларды тҧрақты әрі тиімді пайдаланумен қатар қоршаған ортаны ӛндіріс 
қалдықтарынан  ӛндірістен  шыққан  шайынды  сулардан,  улы  химикаттар  мен 
басқадай  тҥрлі  қалдықтарымен  ластануға  жол  бермеуге  қоғам  болып  бір 
адамдай жҧмылып қызмет жасау керек.  
Екіншіден,  осы  мақсатқа  бағытталған  мемлекеттік  нормативтік-қҧқықтық 
актілер  мен  заңдар,  халықаралық,  мемлекетаралық  келісімдер,  конвенциялар, 
шарттардың  кешенді  жиынтығы  және  басқада  қҧжаттар  жаһандағы  табиғи 
қоршаған  ортаны  келешек  пен  болашақ  ҧрпақтарға  сақтау  мәселесін  шешуге 
кӛзделіп отырғанына толық кӛзімізді жеткіздік деуге болатын сияқты.  
Мемлекеттік  заңдар  мен  халықаралық  келісімдерге  сәйкес,  қазіргі  және 
болашақ  ҧрпақтардың  пайдасы  ҥшін,  қоршаған  ортада  тҥрлі  табиғат  қорғау 
шараларын  жҥргізуде  оқушылар  мен  жастар,  әрбір  кӛкірегі  ояу,  «елім  менің  - 
жерім менің», - деген адам атсалысу керек. 
Қазақстандағы  тәуелсіздік  жылдары  экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз 
етудің  мҥлде  жаңа  мемлекеттік  жҥйесінің  қҧрылуының  және  қалыптасуының, 
Қазақстан  Республикасының  қоршаған  ортаны  қорғау  саласындағы  атқарушы 
органдарды  жақсы  ҧйымдастырылған  және  аумақтық  таралған  жҥйесін  - 
қоршаған  ортаны  қорғау  мен  табиғатты  пайдалануды  басқарудың  жылдары 

 
128 
болды.  Бҧл  қоршаған  ортаны  қорғау  және  табиғи  ресурстарды  ҧтымды 
пайдалану  саласындағы  мемлекеттік  саясатты  қалыптастыруды  және  дәйекті 
іске асыруды қамтамасыз етті. 
Алайда, Қазақстанда кӛптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға тӛтенше 
жоғары  техногендік  салмақ  тҥсіретін,  табиғатты  пайдаланудың  кӛбінесе 
шикізат  жҥйесі  қалыптасты.  Сондықтан  экологиялық  жағдайдың  тҥбегейлі 
жақсаруы  әзір  бола  қойған  жоқ,  әрі  ол  бҧрынғысынша  биосфераның 
тҧрақсыздануына,  оның  қоғамның  тіршілік  әрекеті  ҥшін  қажетті  қоршаған 
ортаның  сапасын,  оның  қолдау  қабілетін  жоғалтуына  апаратын  табиғи 
жҥйелердің тозуымен сипатталады [203]. 
Қоршаған  ортаны  қорғау  саласындағы  мемлекеттік  саясаттың  негіздері 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  1996-жылғы  30-сәуірдегі  ӛкімімен 
мақҧлданған Экологиялық қауіпсіздік тҧжырымдамасына енгізіліп, онда ӛтпелі 
кезеңнің  экологиялық  басымдықтары,  атап  айтқанда,  жекешелендірудің 
экологиялық  мәселелері,  табиғат  қорғау  заңнамасының  мемлекеттік  бақылау 
және  сараптаманың,  табиғат  пайдаланудың  экономикалық  тетіктерінің, 
қоршаған  орта  мониторингінің  жҥйесін  қҧру  қажеттілігінің  мәселелері 
қарастырылған болатын. 
Ҧлттық  экономиканың  барлық  салаларын  реформалау  табиғи  ресурстарды 
пайдалануда  кӛзқарастардың  ӛзгеруіне,  қоршаған  ортаны  сақтауды  ескере 
отырып, әлеуметтік-экономикалық дамуды жҥзеге асыруға негіз болды. 
Аталған 
тҧжырымдаманы 
қабылдаған 
сәттен 
бастап, 
Қазақстан 
Республикасында  қоғамдық  дамуда  елеулі  ӛзгерістер  болды.  Мемлекет 
дамуының  стратегиялық  қҧжаттары  әзірленді,  табиғат  қорғау  заңнамасының 
негізі  қҧрылды,  қоршаған  ортаны  қорғау  мәселелері  бойынша  бірқатар 
халықаралық  конвенцияларға  қол  қойылды,  табиғат  қорғау  қызметін  басқару 
жҥйесі қҧрылды. 
Мысалы,  1997-жылы  «Қоршаған  ортаны  қорғау  туралы»,  «Ерекше 
қорғалатын табиғи аумақтар туралы», «Экологиялық сараптама туралы», 1998- 
жылы 
«Радиациялық 
қауіпсіздік 
туралы» 
заңдар, 
ал 
2002-жылы 
«Атмосфералық  ауаны  қорғау  туралы»  заң  қабылданды.  Табиғатты  ҧтымды 
пайдалану  саласында  Президенттің  «Жер  қойнауы  және  жер  қойнауын 
пайдалану туралы»  (1996 жыл) және «Мҧнай туралы» (1995 жыл) заң кҥші бар 
Жарлықтары, 2003-жылы - Орман, Су және Жер кодекстері қабылданды. Заңға 
тәуелді қажетті нормативтік қҧқықтық актілердің кӛпшілігі әзірленіп, бекітілді 
[204]. 
Заңнаманы  жетілдіру  мақсатында  республикада  оны  дамыған  елдердің 
заңнамасына  жақындатып  және  халықаралық  стандарттарды  енгізу  бағыты 
алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және 
оларды  іске  асыру  жӛніндегі  іс-қимылдың  ҧлттық  жоспарларын  әзірледі. 
Экологиялық сараптау жҥйесі, рҧқсат ету және бақылау-инспекциялық жҧмысы 
жолға қойылды. 
Тҧжырымдаманың  міндеттерін  орындау  нәтижесінде  қоршаған  ортаны 
қорғау  саласындағы  мемлекеттік  бақылауды  кҥшейту  және  міндетті 
экологиялық 
сараптаманы 
енгізу 
есебінен 
90-жылдардың 
басымен 

 
129 
салыстырғанда,  қоршаған  ортаны  ластаудың  қарқыны  едәуір  тӛмендеді. 
Алайда,  мемлекеттің  экологиялық,  осал  аумақ  және  шешілмеген  экологиялық 
мәселелер мәртебесі сол кҥйінде қалып отыр. 
Жоғарыда аталғандармен байланысты елдің стратегиялық басымдықтарына 
сәйкес  қазіргі  жағдайдағы  экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етудің 
міндеттерін тҥбегейлі қайта қарау, нақтылау және кеңейту кӛзделуде. 
Жаңа  тҧжырымдамада  іске  асырылмаған  міндеттерді  шешу  ҧсынылады. 
Олардың  ішінде:  экологиялық  қауіпсіздік  пен  табиғатты  пайдаланудың  аса 
маңызды  мәселелері  бойынша  зерттеулердің,  оның  ішінде  іргелі  ғылыми 
зерттеулердің,  ілгерілемелі  дамуын  қамтамасыз  ету;  қоршаған  ортаның  жай-
кҥйіне  мониторингтің  бірыңғай  жҥйесін  енгізу;  Қазақстан  Республикасының 
аумағын  экологиялық  аудандарға  бӛлу  және  арнаулы  картографиялау 
ҧсынылады. 
2004-2015  жылдарға  арналған  экологиялық  қауіпсіздік  тҧжырымдамасын 
әзірлеудің  ӛзектілігі  және  басымдықтары.  Әлемдік  тәжірибе  кӛрсеткендей, 
экологиялық  мәселелерді  табысты  шешу  мен  экологиялық  апаттардың  алдын- 
алудың  негізі  кез  келген  мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық  жҥйесін 
экологияландыру болып табылады. 
Ҧлттық  қауіпсіздіктің  қҧрамдас  бӛлігі  ретінде  экологиялық  қауіпсіздік 
тҧрақты дамудың міндетті шарты және табиғи жҥйелерді сақтаудың, қоршаған 
ортаның тиісті сапасын қолдаудың негізі болады. 
Осы  Экологиялық  қауіпсіздік  тҧжырымдамасы  «Қазақстан  -  2030» 
Стратегиясының  басымдықтарын  ескере  отырып,  Қазақстан  Республикасы 
дамуының  2010-жылға  дейінгі  стратегиялық  жоспарына  сәйкес  және  XXI- 
ғасырдағы  Кҥн  тәртібінің  негізгі  ережелері  мен  Қоршаған  орта  және  даму 
жӛніндегі  1992-жылғы  Рио-де-Жанейро  декларациясының  қағидаларын, 
сондай-ақ,  Иоханнесбургте  ӛткен  (2002  жыл)  тҧрақты  даму  жӛніндегі 
дҥниежҥзілік саммиттің шешімдерін ескере отырып әзірленді [205]. 
Қоршаған  ортаның  жай-кҥйінің  нормативтік  кӛрсеткіштеріне  қол  жеткізе 
отырып,  экологиялық  қауіпсіздіктің  оңтайлы  деңгейін  қамтамасыз  ету  осы 
тҧжырымдаманың ережелерін кезең-кезеңмен іске асыруды кӛздейді. 
Бірінші  кезең  (2004-2007  жылдар)  -  қоршаған  ортаның  ластану  деңгейін 
тӛмендету және оны тҧрақтандыру жӛніндегі іс-қимыл жоспарын әзірлеу. 
Екінші кезең  (2008-2010 жылдар) - қоршаған ортаның сапа кӛрсеткіштерін 
тҧрақтандыру және табиғатты пайдалануға экологиялық талаптарды жетілдіру. 
Ҥшінші  кезең  (2011-2015  жылдар)  -  қоршаған  ортаның  сапасын  жақсарту 
және  қоғамның  экологиялық  тҧрақты  дамуының  қолайлы  деңгейіне  қол 
жеткізу. 
Қойылған міндеттерді шешуге: 
- 
Қазақстан  Республикасының  заңдарын,  табиғат  пайдаланудың 
мемлекеттік  экологиялық  бақылаудың  және  экологиялық  мониторингтің 
экономикалық тетіктерін жетілдіру және жҥйеге келтіру; 
-  табиғатты  пайдаланудың  және  экологиялық  сараптаманың  рҧқсат  ету 
жҥйесін оңтайландыру; 

 
130 
-  қоршаған  ортаны  қорғау,  экологиялық  статистика,  экологиялық  білім 
беру,  экологиялық  ҥгіт-насихат  және  жҧртшылықтың  қатысуы  саласындағы 
ғылыми-зерттеу жҧмыстарын дамыту; 
- халықаралық ынтымақтастықты кеңейту жолымен қол жеткізіледі. 
Қоршаған  орта  және  даму  жӛніндегі  Рио-де-Жанейро  декларациясының 
қағидаларын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауіпсіздік мәселелері 
оларды  жаһандық,  ҧлттық  және  жергілікті  шешудің  маңыздылығы  мен 
деңгейіне байланысты қаралады. 
«Қызу  әсерінің»  салдарынан  болатын  климаттың  ӛзгеруі  жалпы  әлемдік 
кӛлемдегі  мәселе  болып  табылады  және  қоршаған  ортаның  жай-кҥйіне 
барынша ықтимал қатер тӛндіреді. 
Қазақстан 1995-жылы климаттың ӛзгеруі жӛніндегі Біріккен Ҧлттар Ҧйымы 
Ҥлгілік  конвенциясын  бекітті,  ал  1999-жылы  осы  Конвенцияда  Киото 
хаттамасына қол қойды [206]. 
Табиғи экологиялық жҥйелердің бҧзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын 
алған  және  қолайсыз  экологиялық  ахуал  салдарынан  халықтың  денсаулығына 
елеулі зиян келтірілген Арал және Семей ӛңірлері экологиялық апат аймақтары 
болып  жарияланды.  Экологиялық  апат  аймақтары  елдің  ішкі  кауіпсіздігіне 
нақты қатер болып табылады. 
Қазіргі уақытта бҧрынғы Семей полигонына шектес аудандардан (71,9 мың 
халқы  бар  85  елді  мекен)  онкологиялық  аурулардың,  адамдар  ӛлімінің,  қан 
айналымы  жҥйесі  ауруларының,  жаңа  туған  сәбилер  арасындағы  кеселдердің 
және ерте қартаю кӛрінісінің жоғары деңгейі байқалуда. 
Арал  ӛңірі  экологиялық  апат  аймағында  (186,3  мың  халқы  бар  178  елді 
мекен) әсіресе әйелдер және балалар арасында асқазан-ішек аурулары мен қан 
аздығы,  балалардың  шетінеуі  мен  туа  біткен  патологияның  жоғары  деңгейі 
байқалуда. 
Бҧрынғы Семей ядролық сынақ полигонын және Арал ӛңірінің мәселелерін 
кешенді шешу жӛнінде ҧсыныстар әзірлеуді Қазақстан Республикасы Премьер-
Министрінің 
2003-жылғы 
22-тамыздағы 
№182 
Ӛкімімен 
қҧрылған 
ведомствоаралық жҧмыс тобы жҥзеге асырады [207]. 
Каспий  теңізі  бассейні  мемлекеттерінің  кӛмірсутегі  ресурстарын  кеңінен 
игеруі теңіз және жағалау маңы экожҥйелеріне теріс әсер ауқымын ҧлғайтады. 
Теңіз  мәртебесінің  айқындалмаған  жағдайында  транс  шекаралық  сипаттағы 
сыртқы экологиялық қатерлер елеулі мәнге ие болады. 
Теңіздің  Қазақстандық  секторында  кӛмірсутегі  шикізатын  алдағы  кезде 
баса  игеру  елдің  экологиялық  кауіпсіздігіне  ықтимал  қатер  тӛндіреді.  Каспий 
теңізінің  қоршаған  теңіз  ортасын  қорғау  жӛніндегі  ҥлгілік  конвенциясы  және 
басымдық 
іс-қимылдардың 
ӛңірлік 
стратегиясы 
Каспий 
теңізінің 
коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерінің экожҥйесін 
қорғау жӛніндегі алдағы іс-шараларға қатысты ӛзара ортақ іс-қимылы бойынша 
негізгі бағыттарын айқындайды. 
Каспий 
теңізінің 
қазақстандық 
секторын 
игерудің 
мемлекеттік 
бағдарламасында  2005-жылдың  аяғына  дейін  теңіз  және  жағалау  маңы 
экожҥйелеріне  залал  келтірместен  кӛмірсутегін  ӛндірудің  мҥмкін  болатын 

 
131 
шекті  деңгейін  айқындау  жӛніндегі  арнаулы  зерттеулерді  жҥргізу, 
геодинамикалық  мониторингті  іске  асыру,  иесіз  мҧнай  ҧңғымаларын  және 
басқа да байырғы ластануларды жою,  ілеспе газды аларда жағуды және мҧнай 
қҧбырлары  мен  радиоактивті  ластанған  жабдықтарды  рҧқсат  алмай  кӛмуді 
тастату жӛнінде шаралар қабылдау кӛзделеді. 
Қазақстан  су  ресурстары  ҥлкен  жетіспейтін  елдерінің  санатына  жатады. 
Қазіргі  уақытта  су  объектілерін  тау-кен  ӛндіру,  металлургия  және  химия 
ӛнеркәсібі  кәсіпорындары,  қалалардың  коммуналдық  қызметтері  қарқынды 
ластауда  және  ол  нақты  экологиялық  қатер  тӛндіреді.  Ертіс,  Нҧра,  Сырдария, 
Іле  ӛзендері,  Балқаш  кӛлі  ластанған.  Халықты  ауыз  сумен  қамтамасыз  етудің 
негізгі кӛзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ҧшыраған [208]. 
Бҧл  мәселелерді  шешу  мақсатында  Қазақстан  Республикасы  Ҥкіметінің 
2002-жылы  21-қаңтардағы  №71  қаулысымен  Экономиканың  су  секторын 
дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының 2010- 
жылға  дейінгі  тҧжырымдамасы  қабылданды.  Сондай-ақ,  халықты  жеткілікті 
кӛлемде  және  кепілді  сападағы  ауыз  сумен  тҧрақты  қамтамасыз  ету  ҥшін 
Қазақстан  Республикасы  Ҥкіметінің  2002-жылғы  23-қаңтардағы  №93 
қаулысымен  «Ауыз  су»  салалық  бағдарламасы  бекітілді,  Қазақстан 
Республикасының  Су  кодексі  және  «Су  пайдаланушылардың  ауылдық  тҧтыну 
кооперативтері  туралы»  Қазақстан  Республикасының  Заңы  қабылданды,  2005-
2010 жылдары негізгі су бассейндерінің су ресурстарын кешенді пайдалану мен 
қорғаудың сызбаларын әзірлеу жӛніндегі жҧмыстар жҥргізілетін болады. 
Ластанудың  «байырғы»  кездеріне  қазіргі  кезде  иесіз  тҧрған  объектілер: 
мҧнай,  газ  және  гидрогеологиялық  ҧңғымалар,  шахталар,  кеніштер  (оның 
ішінде радиоактивтік қалдықты), елдің экологиялық қауіпсіздігіне нақты қатер 
болып  табылатын  қалдық  сақтағыштар  мен  ағынды  суды  жинақтағыштар 
жатады. 
Қазіргі  кезде  уран  ӛндіру  ӛнеркәсібінің  радиоактивтік  ҥйінділерін  жою 
және  иесіз  мҧнай  ҧңғымалары  мен  ӛздігінен  тӛгілетін  гидрогеологиялық 
ҧңғымаларды  жою  жӛніндегі  бағдарлама  іске  асырылуда.  Алайда,  бҧл 
бағдарламалар  байырғы  ластанулардың  барлық  тҥрлерін  толық  қамтымайды. 
Сондықтан,  байырғы  ластануларды  жою  жӛнінде  бағдарлама  әзірлеудің 
қажеттілігі  тҧр.  Бҧл  бағдарламада  2006-жылға  дейін  қоршаған  ортаға  олардың 
әсерін  бағалай  отырып,  кезең-кезеңмен  байырғы  ластаулардың  барлық 
объектілеріне  толық  тҥгендеу  жҥргізу,  ал  2010-жылдан  бастап  мҧндай 
объектілерді жою жӛніндегі жҧмысты бастау кӛзделуде [209]. 
Байқоңыр  ғарыш  айлағы  зымыран  ҧшыру  кезінде  бӛлінетін  бӛлшектер 
қҧлайтын  жалпы  ауданы  12,24  млн.  гектар  жермен  қамтамасыз  етілген.  Осы 
жағдайларда  қоршаған  ортаның  жай-кҥйін  бағалау  ғарыш  қҧралдарын,  әскери 
техниканы  және  әскери  объектілерді  шығару,  сынау,  сақтау  және  пайдалану 
орындарында,  сондай-ақ  ӛнеркәсіп  ҧйымдары  орналасқан,  зымыран-ғарыш 
қызметін  жҥзеге  асыратын  әскери  бӛлімшелер  мен  қҧрылымдар  тҧрған 
орындарда  техногендік  ықпалдың  алдын  алу  мен  оны  жою  мәселесін  шешуде 
маңызды орын алады. 

 
132 
Қазіргі  уақытта  «Қазақстан  Республикасы  аумағының  зымыран-ғарыш 
қызметімен  байланысты  учаскелерінің  экологиялық  жай-кҥйінің  мониторингі» 
бюджеттік бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жҧмыстары жҥргізілуде. 
Сонымен  қатар  Қазақстан  Республикасы  Ҥкіметінің  2002-жылғы  29-
желтоқсандағы  №1449  қаулысымен  бекітілген  Елдің  минералды-шикізаттық 
кешені  ресурстық  базасын  дамытудың  2003-2010  жылдарға  арналған 
бағдарламасы  шеңберінде  әскери-сынақ  полигондарының  аумақтарын 
гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталды. 
Автокӛлік  санының  кҥрт  кӛбеюінен  ірі  қалалардың  ауасындағы  (Алматы, 
Ӛскемен,  Шымкент)  кӛміртегі  оксиді  мен  азот  диоксидінің  орташа  жылдық 
шоғырлануы шекті мӛлшерден асып тҥсуде. 
Ауа бассейнінің ластануы, сондай-ақ кӛмірсутегі шикізатының бҧрынғы кен 
орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын игерумен де байланысты, бҧл 
атмосфераның кҥкірт-сутегімен ластануын ҧлғайта тҥседі.  
1993-жылдан 2000-жылға дейін зиянды заттардың атмосфераға шығарылуы 
негізінен  ӛндіріс  қҧлдырауының  есебінен  5,1  млн.  тоннадан  3,2  млн.  тоннаға 
дейін кеміді.  
Радиоактивті ластану Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігіне нақты қатер 
тӛндіреді, олардың шығу кездері мынадай негізгі тӛрт топқа бӛлінеді: 
жҧмыс  істемей тҧрған  уран ӛндіруші және  уран ӛңдеуші кәсіпорындардың 
қалдықтары  (уран  кен  орындардың  ҥйінділері,  ӛздігінен  тӛгілетін  ҧңғымалар, 
қалдық  қоймалары,  технологиялық  желілердің  бӛлшектелген  жабдығы); 
ядролық  қаруды  сынау  нәтижесінде  ластанған  аумақтар;  мҧнай  ӛндіру 
ӛнеркәсібі  мен  мҧнай  жабдығының  қалдықтары;  ядролық  реакторлардың 
жҧмыс  істеуі  нәтижесінде  пайда  болған  қалдықтар  мен  радиоизотоптық  ӛнім 
(иондаушы сәулеленудің пайдаланудан шыққан кӛздері). 
Мәселенің  кешенді  шешілуі  радиактивті  қалдықтарды  ҧқсату  мен  кӛму 
жӛнінде  мамандандырылған  ҧйым  қҧруды  кӛздеуі  тиіс.  Аталған  іс-шараларды 
жҥргізудің нәтижесі  халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиактівтік 
ластануын тӛмендету болмақ [210]. 
Арал  теңізіндегі  Возрождение  аралындағы  биологиялық  полигонның 
қызметі бактериологиялық жҧқтырудың ықтимал қаупін туғызып отыр. Кейбір 
биологиялық  агенттердің  қоршаған  орта  объеіктілерінде  және  жануарлардың 
организмінде  ҧзақ  уақыт  сақталатынын  ескере  отырып,  олардың  республика 
мен  басқа  да  шектес  мемлекеттер  аумағына  таралуының  нақты  қатері  бар. 
Возрождение аралында оба, кҥйік және туляремия сияқты ӛте қауіпті жҧқпалы 
аурулардың  табиғи  ошақтары  болуы  мҥмкін.  Бактериологиялық  ластанудың 
алдын  алу  ҥшін  Возрождение  аралының  аумағындағы  қоршаған  орта 
объектілері мен фаунаның тҧрақты эпидемиологиялық және эпизоотологиялық 
мониторингін жҥргізу қажет. 
Осы  мақсатта  2004-жылы  жҧқпалы  ауруларды  қоздырғыштардың  ҧзақ 
сақталуы  мҥмкіндігі  тҧрғысынан  Возрождение  аралының  әр  тҥрлі  бӛлігіне 
бағалау  жҥргізілді,  Арал  аумағының  Қазақстандық  бӛлігін  зерттеуді,  оң 
нәтижелер табылған жағдайда Возрождение аралындағы биологиялық полигон 
қызметінің зардаптарын жою аяқталды. 

 
133 
Санитарлық-эпидемиологиялық  қызмет  және  обаға  қарсы  мемлекеттік 
ҧйымдар  республика  аумағындағы  аса  қауіпті  жҧқпалы  аурулардың 
қоздырғыштары  штаммптарының  қозғалысына  тоқсан  сайынғы  мониторинг 
жҥргізеді.  Барлық  облыстардан  бӛлінген  барлық  штампттар  аса  қауіпті 
жҧқпалы  аурулар  қоздырғыштарының  депозитарийі  болып  табылатын,  Қазақ 
карантиндік  және  зооноздық жҧқпалы  аурулар  ғылыми  орталығына  ғана  келіп 
тҥседі, онда катаң есепке алу қамтамасыз етілген және тәртіп бойынша барлық 
талаптар сақталған. 
Қазіргі  уақытта  Америка  Қҧрама  Штаттарымен  бірлескен  мақсаты  аса 
қауіпті  жҧқпалы  аурулардың  қоздырғыштарынан  халықты  қорғау  және  елдің 
биологиялық 
қауіпсіздігін 
қҧру 
болып 
табылатын 
«Қазақстан 
Республикасындағы  белсенді  эпидемиологиялық  мониторингтің  ықпалдасқан 
жҥйесін қҧру» бағдарламасы бойынша жҧмыстар басталды. 
Қазақстанда  химиялық  заттардың  арасында  ерекше  қауіпті  тҧрақты 
органикалық  ластағыштар  (бҧдан  әрі  -  ТОЛ)  тудырады.  2001-жылдың 
мамырында  Қазақстан  Республикасының  Ҥкіметі  Тҧрақты  органикалық 
ластағыштар туралы Стокгольм конвенциясына қол қойды. 
Тҧрақты  органикалық  ластағыштар  -  уытты  қасиеттерге  ие,  ыдырауға 
тҧрақтылық  танытатын  биожинақтағыштығымен  сипатталатын  химиялық 
заттардың  әр  тҥрлі  тобы.  Бҧл  топтың  химиялық  қҧрамалары  мен  қоспасы 
ауамен, сумен және кӛшетін тҥрлері бойынша трансшекаралық таралу объектісі 
болып  табылады,  сондай-ақ  қҧрылық  экожҥйелері  мен  су  экожҥйелерінде 
жинақталып, ӛздерінің шығарынды кӛздерінен алыс қашықтықта шӛгеді. 
Белгілі  бір  органдарды  зақымдайтын  уларға  қарағанда,  бҧл  заттар  ішкі 
реттеу  жҥйесін  бҧзады.  Аз  мӛлшерінің  ӛзінде  ТОЛ  қалыпты  биологиялық 
функцияларды  бҧзуы,  кейінгі  ҧрпаққа  берілуі  және  адамның  денсаулығы  мен 
қоршаған ортаға нақты қатер тӛндіруі мҥмкін. 
Қазақстандағы ТОЛ-дың едәуір бӛлігін пестицидтер қҧрайды. Ӛсімдіктерді 
қорғаудың  жаңа  қҧралдарының  сан  тҥрлілігіне  қарамастан,  әлі  кҥнге  талдау 
жасалатын ҥлгілерде 1950-1960-жылдардың пестицидтері табылуда. 
Республикада  ӛнеркәсіптік  және  тҧрмыстық  қалдықтардың  мониторингін, 
оларды  сақтауды,  ҧқсатуды  және  кәдеге  жаратуды  қамтитын  қалдықтарды 
басқарудың мемлекеттік жҥйесі жоқ. 
Қазақстанның  аумағында  ӛндіріс  пен  тҧтыну  қалдықтарының  20  млрд. 
тоннадан  астамы,  оның  ішінде  6.7  млрд.  тонна  улы  заттар  жинақталған,  әрі 
олардың ҧлғаю ҥрдісі байқалуда [211]. 
Бҧл  ескірген  технологияларды  қолданумен,  сапасыз  шикізатпен  және 
отынмен,  кәсіпорындардың  ӛндіріс  қалдықтарын  кәдеге  жарату  мен  қайта 
қҧнарландыруға қаражат салуға қҧлықсыздығымен тҥсіндіріледі. 
Уытты  қалдықтарды  қоса  алғанда  ӛндіріс  қалдықтары  кҥні  кҥнге  кӛбінесе 
тиісті 
экологиялық 
нормалар 
мен 
талаптарды 
сақтамастан, 
тҥрлі 
жинақтағыштарда  қойылып,  сақталады.  Осының  нәтижесінде  кӛптеген 
ӛңірлердің  топырағы,  жер  асты  және  жер  ҥсті  сулары  қарқынды  ластануға 
ҧшыраған.  Жиналған  қалдықтардың  ҥнемі  ҧлғайып  отырған  кӛлемі  жаңа 

 
134 
техногендік  ландшафтар  қалыптастырады.  Ҥйінділер  мен  террикондар  биіктігі 
ӛскен сайын олар шаңның қарқынды кӛздеріне айналады. 
Қатты 
тҧрмыстық 
қалдықтардың 
негізгі 
массасы 
қҧрауыштарға 
бӛлшектенбестен  шығарылып,  ашық  кҥресіндерге  тасылады  және  қойылады, 
оның  97  %-ы  Қазақстан  Республикасының  табиғат  қорғау  және  санитарлық 
заңнамасы  талаптарына  сай  емес.  Оларды  орналастыру  және  жайғастыру 
жобасын және қоршаған ортаға әсері бағаланбастан жҥргізілген. Республикада 
қатты  тҧрмыстық  қалдықтардың  шамамен  тек  5  %-ы  ғана  кәдеге  жаратылады 
немесе жағылады. 
Табиғи  және  техногендік  сипаттағы  тӛтенше  жағдайлардың  тууы  елдің 
экологиялық  қауіпсіздігіне  нақты  қатер  тӛндіреді.  Қауіп  апатты  жер  сілкінісі, 
кӛшкін,  сел  сырғыма,  су  тасқыны,  ӛрт,  ӛндірістік  объектілердегі  қауіпті 
ӛнеркәсіп  және  басқа  да  апараттардың  нәтижесінде  адамның  ӛміріне, 
денсаулығына  және  қоршаған  ортаға  зиян  келуіне  байланысты  1994-жылдан 
бастап  тӛтенше  жағдайлар  салдарынан  Қазақстанда  шамамен  40  мың  адам 
қайтыс  болды  және  250  мыңнан  астам  адам  зардап  шекті.  Сараптамалық 
бағалау  бойынша  тӛтенше  жағдайлардан  (жаһандык  дҥлей  апаттар  болмаған 
кезде)  келетін  тікелей  және  жанама  зиян  жыл  сайын  шамамен  25  миллиард 
теңгені қҧрайды [212]. 
Орман  ӛрттерінің  экожҥйелерге  елеулі  зиян  тигізуі  жалғасып  отыр.  Бҧл 
орайда  оларды  уақытылы  анықтау  мәселесі  шешілмеген.  Орман  ӛрттерімен 
кҥресудің  сенімді  және  экономикалық  жағынан  тиімді  авиациялық  қҧралдары 
жоқ. 
Тӛтенше  жағдайлардың  алдын  алу  және  оларды  жою  жӛніндегі  іс-
шаралардың  орындалуы  зардап  шеккендер  санын  тӛмендетуге  және  келеңсіз 
салдарлардан материалдық зиянды азайтуға мҥмкіндік береді. 
Экологиялық 
кауіпсіздікті 
қамтамасыз 
етудің 
негізгі 
бағыттары 
экономиканы, заңнаманы және қоғамды экологияландыру болып табылады. 
Экономиканы экологияландыру ӛндірістің табиғат қажеттілігін азайту және 
заттар  мен  энергия  алмасуының  биосфералық  процестеріне  экономиканың 
әсерін  азайту  арқылы  тҧрақты  экологиялық  қауіпсіз  табиғат  пайдалануды 
қамтамасыз  етуде  және  ресурстық-экологиялық  тепе-теңдікті  сақтауда  болып 
табылады. 
Экономиканы  экологияландыруды  жҥзеге  асыру  ҥшін  ресурс  ҥнемдейтін 
технологияларды  дамыту  және  экологиялық  «лас»  ӛндірістің  ҥлесін  азайту, 
табиғат  пайдаланудың,  мемлекеттік  экологиялық  бақылауды,  экологиялық 
мониторингтің  және  статистиканың  табиғат  пайдаланудың  және  экологиялық 
сараптаманың  рҧқсат  ету  жҥйесін  оңтайландырудың  экономикалық  тетіктерін 
жетілдіру  арқылы  барлық  әзірленетін  мемлекеттік,  ӛңірлік  және  салалық 
бағдарламаларға экологиялық шарттар мен талаптарды енгізу қажет. 
Табиғат пайдаланудағы жаңа экономикалық тетіктер баға белгілеу жҥйесіне 
экологиялық  сипаттамаларды  енгізуді  табиғат  пайдаланудың  ақылық  жҥйесін 
жетілдіруді және міндетті экологиялық сақтандыруды кӛздейді. 
Табиғат 
пайдаланушылардың 
табиғат 
қорғау 
қызметін 
қаржы 
ынталандыруын  қҧрумен,  сондай-ақ  табиғат  қорғау  қызметіндегі  қоршаған 

 
135 
ортаны  қорғауды  ынталандырудың  экономикалық  қҧралдарын  енгізумен 
айқындалады.  Табиғат  пайдаланушыларды  табиғат  қорғау  іс-шараларын 
жҥргізуге  және  табиғи  ресурстарды  ҧтымды  пайдалануға  ынталандыру 
экологиялық тӛлемдер жҥйесін кӛздейтін табиғат пайдаланудың экономикалық 
тетігі кӛмегімен жҥргізілуі тиіс [213]. 
Маңызды 
халықаралық 
экологиялық 
конвенцияларға, 
сондай-ақ 
халықаралық  деңгейде  табиғат  қорғау  қызметіне  республиканың  неғҧрлым 
кеңірек  қатысуын  қамтамасыз  ету  ҥшін  қоршаған  ортаны  қорғау  саласындағы 
барлық  әзірленетін  бағдарламаларда  халықаралық  ынтымақтастықтың 
басымдықтары  және  оларды  іске  асыру  жӛніндегі  тиісті  іс-шаралар  белгілеуі 
тиіс. 
Техникалық  және  ӛзге  де  кӛмекті  алу  оны  тиімді  пайдалануды  талдаумен 
бірге жҥргізіледі. Тек қана ақпараттың жеткілікті кӛлемін қамтамасыз ету және 
жергілікті  жағдайларды  неғҧрлым  тереңірек  тҥсіну  ҥшін  ғана  емес,  сонымен 
бірге, олар табиғат қорғау қызметін басқару жӛніндегі дағдыларды игеруі ҥшін 
бірлескен  жобаларға  қатысуға  жергілікті  сарапшылар  мен  мекемелерді  тарту 
қажет. 
Қазақстанның  30  корпоративті  серпінді  бағдарламасына  енген  Атырауда 
«газ-мҧнай-химия»  алыбы  Ескене  территориясында  салынатыны  белгілі 
болғаннан  кейін,  екі  алып  зауыттардың  қҧрылыстары  да  Мақат  ауданының 
территориясына  орналасатын  болғандықтан,  қуанышта  шек  жоқ.  Қалаға  кіре 
берісте  Сәкӛл  дейтін  ӛзенше  бар.  Мысалы,  1971-жылы  кӛктемде  сол  Сәкӛлдің 
суы Ескененің «Нефтепровод» ауылына шейін келіп, аудан халқы сары сазанға 
қарық болды. Тізеден келетін тасқын су жайылымға жусанның арасына шығып 
кетіп, жҧртшылық қармақ-шанышқымен балық ҧстап, қарық болған. 
Сол  ӛзеннің  арнасына  қаладағы  «Дренаж»  каналының  жобасымен  қос 
зауытты  да  қамтып,  ӛндіріс  орнынан  бір  шақырымдай  қашықтықта  (себебі, 
объектілер  темір  бетон  қадаларға  орналасқан)  айналма  канал  қазған  жӛн 
сияқты.  Сӛйтіп,  оның  екі  жағасын  плитамен  кӛмкеріп,  Жайық  ӛзеніне  қайта 
қҧятын  арна  қылу  қажет.  Сол  арнаны  жылына  2  рет  толтырып  тҧрса  болады 
[214]. 
Неге  бір  шақырым  қашықтықта  десеңіз,  зауыт  ежелгі  теңіздің  табанына 
орналасқан,  іргетас  қҧюға  цемент  шақ  келмейді,  сондықтан  темір  бетон 
қадаларға орнатылған. 
Каналдың екі жағасына ну  қамыс, жиде, жыңғыл т.с.с. ағаштар отырғызса, 
бҧларды кҥтіп, баптап отыратын бір шаруашылық ашса, қҧба-қҧп болар еді. 
Су  келген жылдары Сәкӛлдің екі жағы  алып бау-бақша болатын  (1975 ж.). 
Каналға  су  насостармен  айдалатын  болуы  керек.  Каналды  толтырып  тҧруға 
ҥстінен жҥріп жатқан Еділ-Қиғаштың суын да пайдалануға болады. 
Қоршаған  ортаны  қорғаудың  ҥшінші  бір  әдісі  -  факелдерде  жанып  тҧрған 
алауларды  басқа  мақсаттарға  пайдалану.  Олар:  газ  турбиналы  жылу-электр 
стансаларын  тҧрғызу  (Орал  облысы),  пайдасы  -  газды  босқа  әуеге  жақпау, 
электр энергиясын және жылу алу. 

 
136 
Қазір  «Болашақта»  160,  200,  250  квт  болатын  газоэлектрогенераторлар 
резервте  әзір  тҧр.  Олар  тек  электр  энергиясынан  (ОЭО  -  ТЭЦ)  ақау  болып 
(аварийные ситуации) ток жоқ болғанда ғана іске қосылады. 
Осы аумақта бір газтурбиналы электрстанса салынса, зауыттарды ӛз алдына 
дербес  электр  энергиясымен  қамтамасыз  етуге  болар  еді.  Осылайша,  Атырау 
ТЭЦ-не де шектен  тыс  (разгрузка) салмақ тҥспес еді. Осы да  қосымша жобаға 
енгізілсе ӛте қолайлы болар еді. 
Ҥшінші, жаңа жылда газ ӛңдеу зауытының бірінші кезегі іске қосылды. Бҧл 
қытайлықтар  салып  жатқан  кешен  ҥш  кезеңмен  іске  қосылмақшы.  Ҥшінші, 
қорытындылаушы кезеңде іске қосу 2010-жылға жоспарланған. 
Ҥш зауыттың жоспарлы қуаты жылына 800 млрд. текше метр газды ӛңдеуге 
жететін алып кешен еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуына ерекше 
қызмет атқарары сӛзсіз [214, б. 4]. 
Жаңа  ӛндіріс  орнын  іске  қосудан  еліміз  кӛретін  пайда  есепсіз  мол.  Ең 
бастысы,  облыстың  ӛндірістік  кәсіпорындары  мен  тҧрғындары  кӛгілдір 
отынмен  толық  қамтамасыз  етіліп,  аймақ  тҧрмысы  жаңа  сапалық  деңгейге 
кӛтеріледі. Бҧған қоса, мҧнайдың ілеспе газын жағу арқылы ауаға тарап жатқан 
улы заттар мӛлшері азаяды. 
Бҧл  сарапшылар  пікірінше,  мҧнай  ӛндіруші  аудандардың  экологиялық 
ахуалын жақсартады. 
XXI  ғасыр  ғылым  мен  техниканың  кемеліне  жеткен  кезеңдердің  біріне 
жатады.  Биосфераның  барлық  қабатында  сол  жетістіктердің  ізі  жатыр.  Оның 
адам  баласына  пайдалы  жақтары  кӛп  болғанымен  тиімсіз  жақтары  да 
байқалуда.  Әсіресе,  жаппай  урбанизациялық  әрекеттер,  жер  асты  -  жер  ҥсті 
қазбалар,  жӛнсіз  пайдаланылған  су  қорлары,  атмосфералық  қабатқа  ҧстағыш 
қондырғышсыз ауаны ластау, зор қарқынмен жҥргізіліп келеді және ол жақын 
арада  жӛнделе  қояды  дегенге  ел  әзірше  сене  қоймайды.  Себебі,  кӛптеген 
зауыттармен  ӛндіріс  ошақтардың  жекеменшікке  кӛшуі  мемлекет  тарапынан 
бақылауды азайтып жіберді немесе қолдан шығарып алды.  
Бҧл  жағдай  облыс  кӛлемінде  суды,  топырақты  пайдалануға  да  ӛзінің  кері 
әсерін  тигізіп  отыр  десек  те  болады.  Ӛйткені,  жерді  тәлімге  пайдаланушылар 
химиялық  заттарды  агротехникалық  шараларға  сәйкес  қолдануды  дҧрыс 
жҥргізбеу,  ауыспалы  егіс  әдістерін  пайдаланбау  салдары  жердің  тозуына, 
қарашіріктік қабатының тозуына әкелуде. 
Облыстағы  химия  ӛндірісінің  ошағы  «суперфосфат»,  «жаңа  жамбыл», 
«химпром»  зауыттар  толық  істеп  тҧрмаса  да,  олардан  шыққан  зиянды 
қалдықтардың әсері азаяр емес. 
Ол  ҥшін,  алысқа  бармай-ақ  Жамбыл  ауданына  қарасты  Ақтӛбе  ауылының 
жағдайын  алатын  болсақ  та  жеткілікті.  Ол  Аса  ӛзеніне  қҧятын  бҧлақтан 
тҥзілетін  ӛзенше  бойына  орналасқан.  Қиын  жағдайдың  барлығы  сонда,  Тараз 
қаласынан  бӛлінетін  шаруашылық-тҧтыну  қалдықтарының  80  %-нан  артық 
бӛлігі, тәулігіне ӛндірістен бӛлінетін 100-120 мың текше метр қолданудан ӛткен 
сулар  осы  Ақтӛбе  ауылына  жақын  194  га  жерге  сҥзгіден  (фильтрациядан) 
ӛткізуге арналған. Бҧл жерлерде жер асты сулары 1-2 м жерден шығады [215]. 

 
137 
«Жамбылгидрология»  АҚ  мекемесінің  деректері  бойынша,  бҧл  жерлерде 
жер  асты  сулары  тҧрақты  ластану  жҥруде  деп  есептейді.  Сонымен  бірге,  сол 
аймақтағы  сулардың  қҧрамындағы  хлоридтер,  нитраттар,  сульфаттар  сияқты 
химиялық  заттардың  қҧрамы  арта  тҥсумен  бірге,  судың  минералдануы  мен 
кермектігі  де  кҥрт  артып  кетіп  отыр.  Ӛйткені,  ӛткен  2004-жылы  ол  жердегі 
фильтрациялық әрекеттің мӛлшері 4 - есе артқан деген де дерек бар. 
Жыл  сайын осындай  қоршаған  ортаның  ластануы  Жамбыл  ауданының  сол 
маңға  орналасқан  елді  мекендерге  айтарлықтай  әсерін  тигізіп  отыр.  Әсіресе, 
шаруашылыққа және ауыз су мәселесіне қолайсыз жағдай туғызуда. Топырақта 
сҥзілу  процесінің  артық  мӛлшерде  болуы,  шаруашылыққа  пайдалы  жерлер 
батпаққа айналып, Ақтӛбе ауылы жарамды жерлерінен айырылып қалып отыр. 
Сонымен  бірге  бҧл  қҧбылыс  Аса  су  бассейінінің  экологиялық 
жағдайларына  да  әсер  етуімен  бірге,  Жамбыл  ауданының  эпидемиялогиялық 
жағдайларына да қауіп тӛндіруде. 
Дегенмен, егістік даланың зақымдануы жӛніндегі мәселе әзірше тыс қалып 
келеді.  1220  адам  тҧратын  Ақтӛбе  ауылының  ауыз  сусыз  қалуы,  оның 
шаруашылығына  қажетті  жерлерінің  қҧнсыздануы,  экологиялық  тығырыққа 
әкелмесіне  кім кепіл.  «Қазфосфат» ЖШС-і жыл сайын ӛзінің  қалдық заттарын 
ауаға  да,  жерге  де  тастауын  тоқтатқан  жоқ.  Оның  зиянды  мӛлшері  кҥн  санап 
артпаса  кеміген  жоқ.  Сондықтан,  фосфор,  фтор  элементтерінің  қасиеттерін 
кӛпшілікке  айтудың  қажеті  жоқ  шығар,  бірақ  олардың  қоршаған  ортада  100 
жылдар  бойына  сақталып,  зиянды  әрекетін  ескерсек  те  жеткілікті  деп 
есептейміз [215, б. 67]. 
«Қазақстанның  2030»  даму  стратегиясында  минералды  ресурстарды 
кешенді  пайдалану,  жоғалымдар  мен  шығындарды  азайту  максималды  тҥрде 
жою 
қарастырылған. 
Стратегияның 
бағыт-бағдарын 
орындау 
ел 
экономикасының тҧрақты дамуын жоғарылатты. 
Н.Ә.  Назарбаев  ӛз  еңбегінде  «Нарықтық  экономикада  нақты  «кестесіз» 
жҥру мҥмкін емес» [216], - дейді, сондықтан келесі ҥш кезеңді ҧсынған: 
Бірінші  кезең,  ол  1992-1995  жылдарды  қамтиды,  сол  кездегі 
макроэкономикалық  тҧрақтылықтың  2-негізгі  процесі  -  ол  белсенді 
жекешелендіру мен нарықты тҧтынатын тауарлармен қамту деп талап еткен. 
Екінші  кезең,  ол  1996-2005  жылдар.  Бҧл  кезеңде  кӛлік  жҥйесі,  байланыс, 
тауар  және  валюта  нарықтарының  дамуын  топтастыру.  Екінші  кезеңнің 
барысында  экономиканың  интенсивті  дамуының  стимулдары  мен  қозғаушы 
кҥштері  пісіп-жетілуі  керек,  олар:  табиғатты  тиімді  пайдалану;  жоғарғы 
технологияның  шығуын  жылдамдату  және  әлемдік  экономикаға  шығу,  тағы 
басқалар. 
Ҥшінші кезең, осылардың 5-7 жылға ҧзартылуы қарастырылған.  
1-наурыз  2006-жылы  жарияланған  Елбасының  халыққа  жолдауында  ел 
экономикасының  тҧрақты  тҥрде  ӛсу  қарқынына  жеткенін  айта  отырып 
болашақта 50 дамыған елдің қатарына қосылуды  стратегиялық бағыты ретінде 
айқындап  кӛрсетті.  Бҧл  жолдауда  экологиялық  мәселелерді  шешудің  нақты 
ҧсынысы айтылды. 

 
138 
2006-жылы  біздің  экологиялық  заңдамаларымызды  халықаралық  озық 
актілермен ҥйлестіруге, жаңа стандарттарға кӛшу, мемлекеттік басқару жҥйесін 
жетілдіруге бағытталган Экология кодексі қабылдануға тиіс. Тҧтас алғанда, біз 
2010-жылы  қоғамның  таңдаулы  дамуының  негізгі  экологиялық  стандарттарын 
жасауға тиіспіз [216, б. 34]. 
Қазіргі уақытта Қазақстан қоршаған ортаны қорғау мәселесіне байланысты 
19  халықаралық  конференцияға  қосылды.  Олардың  ішіндегі  маңыздылары: 
«Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  ауа  райының  ӛзгеруі  жӛніндегі  шектеулі 
конвенциясы»,  «Қҧрғақшылықпен  кҥрес  жӛніндегі  конвенция»,  «Қоршаған 
ортаға  қатысты  мәселелерді  шешудегі  әділеттілікке  қол  жеткізу  және  шешім 
қабылдауға  қоғамның  қатысуы,  ақпарат  алуға  мҥмкіндігі  туралы»  Орхус 
конвенциясы және т.б. бҧлардың қатарына «Озон қабатын қорғау туралы» Вена 
ковенциясын да қосуға болады. 
Қазақстан 
Республикасы 
Біріккен 
Ҧлттар 
Ҧйымының 
Даму 
багдарламасымен,  Бҥкіләлемдік  экологиялық  қормен,  Біріккен  Ҧлттар 
Ҧйымының  қоршаған  ортаны  қорғау  жӛніндегі  ЮНЕП  бағдарламасымен, 
ЮНЕСКО,  ЮНИСЕФ  және  басқа  да  халықаралық  ҧйымдармен  тығыз  қарым-
қатынаста  жҧмыс  істейді.  Бҥгінгі  таңда  Қазақстан  Республикасы  Біріккен 
Ҧлттар  Ҧйымының  Даму  бағдарламасы,  Бҥкіл  әлемдік  экологиялық  қор  және 
ЮНЕП  ҧйымдары  бірлесіп  18  ортақ  жоба  дайындаған  болатын.  Оған  кететін 
шығын  да  аз  емес  -  26  млн.  доллар.  Олардың  ішіндегі  жел  энергетикасын 
дамыту  бағдарламасына  2,5  млн.  доллар,  Қазақстаннның  таудағы  жанды-
жансыз  табиғатының  алуан  тҥрлілігін  сақтауға  2,77  млн.  доллар,  сулы-сазды 
ӛңірлерді  жыл  қҧстарының  мекені  ретінде  кешенді  қорғауға  -  8,7  млн.  АҚШ 
долларын бӛлу кӛзделген [217]. 
Қазақстан  Республикасының  Ҥкіметі  Қазақстан  Республикасы  Біріккен 
Ҧлттар  Ҧйымының  Даму  багдарламасымен  бірге  2000-жылы  «2001-2004  жж. 
орнықты  даму  ҥшін  институционалды  кҥшейту»  ҧзақ  мерзімді  бағдарламасын 
қабылдады.  Осы  бағдарламаның  аясында  орнықты  дамуға  арналған 
ынтымақтастықта  сектораралық  тосқауылдарды  игеру  жӛніндегі  талдау  мен 
ҧсыныстар  даярлау,  XXI  ғасырға  қазақстандық кҥн  тәртібін  әзірлеу,  сондай-ақ 
орнықты  даму  жӛніндегі  Ҧлттық  комиссия  қҧруға  жәрдемдесу  әрекеттері 
жҥргізілді [217, б. 2]. 
Экологиялық ортаның адам денсаулығына оның геноқорына (геніне)  әсері 
ерекше  ҥрей  туғызады.  Экологиялық  жағдайдың  әсері,  ең  алдымен,  адамның 
генетикалық  органдарында  бейнеленіп,  соның  салдарынан  туа  біткен 
кемтарлық,  ауытқулар,  ақаулардың  санын  едәуір  арттырып,  туу  алды  және 
туудан кейінгі ӛлімді дамытып және арттырады. 
Халықтың  денсаулық  жағдайы  мен  ауруы  арасында  белгілі  бір  тәуелділік 
бар. Бірақ ол бір мағыналы емес. Бір жағынан халықтың денсаулығы ҧзақ ӛмір 
сҥріп  және  ҧзақ  жҧмыс  істейді,  яғни  ӛмір  сҥрудің  ҧзақтылығымен  және 
салыстырмалы  тҥрде  елудің  тӛменгі  кӛрсеткіштерімен  сипатталады.  Бірақ, 
екінші  жағынан  тікелей  ӛлімге  әкелмейтін  (созылмалы)  аурулардың  бірнеше 
тҥрлерінің  жинақталуы,  халықтың  денсаулық  деңгейі  мен  ӛлім  кӛрсеткіштері 
арасындағы айырмашылықтар арта  тҥсетін болады. Халықтың денсаулығының 

 
139 
жақсаруы әрі ӛлудің, әрі ауру-сырқаудың азаюына, яғни халықтың сандық және 
сапалық әлеуметін арттыруға әкеледі [218]. 
Қоныстану  мәселелерінің  қоршаған  орта  жағдайымен  байланысы  кӛп 
жағдайда жанама тҥрде денсаулық жағдайының демографиялық кӛрсеткіштерге 
әсері  арқылы  кӛрінеді.  Халықтың  денсаулық  жағдайының  едәуір  жинақтап 
қорыту  кӛрсеткіші  орташа  жасының  ҧзақтылығы  болып  табылады.  Бҧл 
кӛрсеткіш  республикада  1990-жылдардың  соңында  ерлер  арасында  3,5  жылға, 
әйелдер  арасында  2,8  жылға  тӛмендеп,  ер  адамдарда  60,3  жасты,  ал  әйел 
адамдарда 70,3 жасты қҧрайды. 
Осыған  қарамастан,  денсаулық  және  демографиялық  ҥрдістерге  әсер  ету 
дәрежесі бойынша экологиялық факторлар ерекше орын алады. 
Экологиялық  қауіптің  негізгі  байқалуы  болып  табылатындар:  адамның 
тіршілік  ету  ортасы  сапасының  нашарлауы,  денсаулық  және  демографиялық 
жағдайлар кӛрсеткішіндегі жағымсыз ҥрдістердің дамуына әкеледі. 
Қазақстандағы  су  сапасының  нашарлауы,  ӛзендердің  су  сапасы  тазалық 
қалпына  сай  келмей,  олардың  кейбіреулерінде  гербицидтер  мен  пестицидтер 
қоспасы  кӛп  болып  келеді.  Барланған  609  жер  асты  суларынан  кен 
орындарының  459  ластану  ошақтары  табылып,  олар  антропогендік  сульфат, 
фенол, ауыр металдар, азот коспаларымен ластанғандығы анықталды. 
Тиісті ауыз судың жоқтығы және жабдықтаудың тӛменгі деңгейі аймақтың 
кӛптеген елді мекендерінің сумен қамтамасыз етілуінің кҥрделі мәселе болуына 
әкеп  соқты.  Қалаларда  ауыз  суды  және  коммуналдық-тҧрмыстық  қажеттілікке 
деген  суды  тҧтыну  денгейі  адам  басына  тәулігіне  120-дан  200  л,  ал  кӛптеген 
ауылдық елді мекендерде 20-дан-80 л және тәулігіне одан да аздау.  
Осындай жағдайларда, біздің пікірімізше, халықтың қоныстану жҥйесі мен 
желісі басым  тҥрде мемлекеттің су саясаты және стратегиясымен анықталады. 
Олардан  негізінен  су-жер  қорларын  тҧрақты  пайдаланудың,  бҧл  қорлардың 
оңтайлы деңгейде саны мен сапасын қолдауға бағытталынған жҥйелерін жасау 
бойынша  тәсілдер  және  ҧстанымдар  алынуы  тиісті.  Бҧл  аймақтың  су  қоры 
шектеулі болып, суды тҧтынушы ӛндірістерді қарқынды тҥрде суды ҥнемдеуші 
даму жолдарына тҥсіру қажеттігін кӛрсетеді [219]. 
Бҧл  біздің  ойымызша,  елді  мекендер  желісі  жиілігін,  халықтың  орташа 
санын,  шаруашылықтың  ӛндірістік  мамандануы  мен  қҧрылымын  анықтауы 
тиісті.  Біздің  пікірімізше,  атап  айтқанда  қоныстану  жҥйесі  кӛп  жағдайда 
босаған су қоры кӛлемімен байланысты. 
Ағынды  және  жер  асты  суларынан  басқа  жақын  болашақта  суландырмалы 
жердің  ӛсімі  (жаңа  суландырмалы)  қаралмайтындықтан  онда  қазірдің  ӛзінде 
ауылдық  жерлерде  халық  санының  шамамен  алынған  кӛрсеткішіне  шығуға 
болады.  Және  де  қоныстану  жҥйесі,  халықты  ҧтымды  орналастырудың  негізі, 
су  шаруашылық  кешенінің  қҧрамдас  бӛлігі  болып  табылатындығын  ескеру 
керек. 
Ластану дәрежесі ӛте жоғары және 1 және 2 топқа жататын республиканың 
кӛптеген  қалаларының  ауыр  экологиялық  жағдайы,  отын-энергетикалық  және 
металлургиялық ӛндірістердің шоғырлануымен тҥсіндіріледі. 

 
140 
Экологиялық  дағдарыс  деңгейін  анықтайтын  факторларды  есепке  алу 
негізінде  бӛліп  кӛрсетілген  облыстардың  ішінде  жоғары  экологиялық  қауіпті 
зонаға  Шығыс  Қазақстан  облысы  жатады.  Шығыс  Қазақстан  облысы 
экологиялық дағдарыс аудандарының ішінде халықтың ауру-сырқау деңгейінің 
ең  жоғары  дәрежесімен  кӛзге  тҥсіп,  орташа  республикалық  кӛрсеткіштерге 
қатынасы бойынша ең жоғарғы кӛрсеткішті қҧрайды. 
Талдау  кезеңінде  халықтың  ауру-сырқау  қҧрылымға  да  ішкі  сипаттағы 
аурулар  бойынша  ең  жоғары  ӛсу  байқалып,  оған  қоршаған  орта  елеулі  әсер 
етеді. Соның салдары ретінде облыста ӛлу коэффициентінің ең жоғарғысының 
бірі  ретінде  кӛрінеді.  2000-жылдың  басында  ол  орташа  республикалық 
кӛрсеткіштен 2,3 есе асып тҥсті [220]. 
Денсаулықтың  негізгі  кӛрсеткіштерінің  нашарлауына  экологиялық 
факторлармен  бірге  кҥрделі  әлеуметтік-экономикалық  жағдайлар,  халықтың 
нақтылы  табысының  тӛмендеуі  және  әлеуметтік  саладағы  қол  жеткен  қызмет 
кӛрсету дәрежесінің тӛмендеуі әсер ететінін айта кету керек. 
Қоныстанумен байланысты экологиялық мәселелер, ең алдымен қала халқы 
және  кӛбінше  урбандалған  аймақтарға  қатысты.  Аймақтарды  экологиялық 
сипаттау біртіндеп ӛзгереді. 
Су кӛздерінің, топырақтың ластануы, аудандардың биожҥйесіндегі ластану 
заттарының  жинақталуы,  табиғатқа  рекреациялық  қысымның  ӛсуі  алғашқы 
уақытта  онша  қауіп  тудырмай,  бірақ  белгілі  бір  мерзімде  жалпы  экологиялық 
жағдай  кҥрт  нашарлап,  аймақтың  жҧмыс  істеуі  мен  дамуы  ҥшін  ҧзақ  уақыт 
әсерін тігізетін зардабы болуы мҥмкін. 
Қоныстануға  әсер  ететін  экологиялық  мәселелерді  тӛмендегідей 
топтастыруға  болады:  қоршаған  ортаның  ластану  мәселелері;  табиғат  қорын 
ҧтымды  пайдалану;  урбандалған  аймақтағы  адамның  жеке  басының 
ыңғайсыздығы. 
Қоршаған  ортаның  ластану  мәселесі  негізінен,  қалалық  мекендерде  ауа 
алаптарының  ластану  мәселесі.  Бҧл  ҥрдістердің  негізгі  салдары  қала  халқы 
денсаулығының  нашарлауы  болып,  оның  ҧзаққа  кететін  экономикалық  және 
әлеуметтік  зардаптары  болуы  мҥмкін.  Қоныстанудың  негізгі  қҧрамдас  бӛлігі 
болып  табылатын  демографиялық  зардапқа  келетін  болсақ,  онда  қалалық 
қоныстардағы  экологиялық  қолайсыздық  туудың  тӛмендеуіне  және  аз  балалы 
жанҧялардың кӛбеюіне әкеліп соғады. 
Демографиялық  және  экологиялық  ҥрдістер  ӛзара  байланыса  отырып, 
белгілі  бір  ӛзгешеліктерге  ие  болады.  Ӛзара  байланыс  едәуір  айқын  тҥрде 
қалалық  қоныстарда,  ең  алдымен  ірі  қалаларда  байқалады.  Демографиялық 
және  экологиялық  ҥрдістерге  ӛзгерістердің  ҥлкен  жылдамдығы,  олардың 
арасындағы  ӛзара  әсердің  қарқындылығы,  сонымен  бірге  басқа,  ең  алдымен 
әлеуметтік-экологиялық ҥрдістермен байланысқа тән [221]. 
Халықты  қоршаған  ортаның  ластануы  және  экологиялық  жағдайдың 
нашарлауынан  әлеуметтік  қорғаудың  кешенді  шараларын  әзірлеу  эколог-
мамандардың  міндеті.  Бірақ,  қазірдің  ӛзінде  организмді  сауықтыруға  және 
қоршаған  ортаның  қолайсыз  әсерінен  сақтандыруға  жҧмсалынатын  қосымша 
материалдық  шығынмен  байланысты  халықтың  табысының  орнын  толтыру 

 
141 
қажет. 
Тек, 
осы 
4 
облысқа 
республиканың 
ӛнеркәсіп-ӛндірістік 
қызметкерлерінің  жартысындай  (47,0  %)  және  ӛнеркәсібі  дамыған  ірі  және 
орташа  қалалардың  50  %  келеді.  Кӛбінесе  ӛнеркәсіптің  шоғырлануы,  онсызда 
ӛнеркәсібі  әбден  қаныққан  -  «тым  артық»  ӛнеркәсіпті  орталықтарға  келеді 
[222].  
Мҧндай  ӛнеркәсіп  орталықтары  қолайлы  экономикалық-географиялық 
жағдайымен  -  олардың  кӛп  жылғы  экономикалық  ӛсуінің  -  «базасы»  ретінде 
сипатталынады.  Олардың  дамуы  ӛз  кезегінде  кәсіптік  еңбек  қҧрамының  және 
жоғары  дамыған  индустриалды  орталықтарға  тән,  тармақталған  әртҥрлі 
байланыс  және  қызмет  кӛрсету  жҥйелерінің  ӛсуіне  әкеледі.  Соған  қарамастан 
ӛнеркәсіп орталықтары әсіресе нарықтық экономика жағдайында пайда болған 
кӛптеген  мәселелерге  ие  болады.  Мҧндай,  әсіресе  кҥрделі  мәселелерге 
жҧмыспен қамтамасыз ету, жҧмыссыздық, тіршілік дәрежесі т.б. жатады.  
Жҧмыспен  қамтамасыз  ету  қҧрылымын  қайта  қҧрумен  байланысты 
нарықтық  ӛзгерістер  ҥлкен  кӛлемде  жҧмыс  орындарын  жою  және  жаңаларын 
жасауда  ӛз  кӛріністерін  тапты.  Тҥбегейлі  ӛзгерістер  кезеңінде,  жҧмысқа 
қабылданатын және одан босанатын адамдар санының артуымен қатар жҥретін 
жҧмысшы кҥшін қайта бӛлу кҥрт артады. 
Радиациялық қауіпсіздік Қазақстан Республикасында ең қиын мәселелердің 
бірі  болып  табылады.  Сондықтан  ол  әрқашанда  назардан  тыс  қалмайды.  2004- 
жылы  «Қарағанды  облысының  аумағындағы  иесіз  радиоактивті  қалдықтарды 
сыртқа  тасу»  шаралары  белгіленіп,  ол  жҥзеге  асырылды.  Осы  шараны  жҥзеге 
асыру  процесінде  Қарағанды,  Теміртау,  Балқаш  және  облыстың  басқа  да 
аудандарындағы  иондық  сәулелі  252  иесіз  іздер  жинақталып,  арнайы 
қоймаларға  сақталуға  жіберілді.  Олардың  адамдардың  денсаулығына  және 
экологиялық жағдайға қаншалықты қауіпті екендігі айтпаса да тҥсінікті [223]. 
Жҧмыс  барысында  3400  кг  таза  сынап  және  4186  шаршы  метр  аумақтан 
сынап  қосындысы  бар  заттар  жиналды.  Сол  сияқты  технологиялық  процесс 
кезінде сынап ӛндірісте пайдаланылған 4 ғимараттың сыртына кірпіш қаланып, 
полиэтилен  пленкалармен  және  минералды  мақта  плиталармен  толтырылып, 
жабылып тасталды. 
Облыстың  экологиялық  жағдайын  жақсарту  мақсатында  мынадай  шаралар 
орындалды:  тӛменгі  Қайрақты  поселкесіндегі  ескі  байыту  фабрикасының 
қалдықтарының 
шаңданатын 
35 
га 
аумағына, 
Шет 
ауданындағы 
Ақжал  поселкесінің  ескі  байыту  фабрикасындағы  32,2  га  аумаққа  топырақ 
тӛгіліп,  ӛңделді.  Мҧның  ӛзі  маңайдағы  жерлерді,  тоғандар  мен  атмосфералық 
ауаны ӛндіріс қалдықтарымен ластандыруды жоюға мҥмкіндік берді. 
Балқаш  қаласындағы  №  3  және  №  6  насос  станцияларының  арасындағы 
шаруашылық-тҧрмыстық  су  коллекторының  екінші  желісінің  қҧрылысы; 
Жәйрем поселкесіндегі жасанды биологиялық ағынды және жайылма сулардың 
тазарту қондырғыларын кеңейту; Токаревка поселкесінде тазарту қондырғысын 
салу [223, б. 2]. 
Қазіргі кезде облыстық табиғат қорғау шаралары басқармасы, облыстық су 
шаруашылығы  басқармасы  «Қарағанды  облыстық  орман  және  аңшылық 
шаруашылығы  басқармасы»  мемлекеттік  мекемесіне  қосылып,  «Қарағанды 

 
142 
облысының  табиғат  ресурстарын  және  табиғатты  пайдалануды  реттеу 
басқармасы»  мемлекеттік  мекемесі  болып  қҧрылды.  Бҧл  басқарма  алдағы 
уақытта  да  табиғатты  қорғау  мәселесін  кешенді  шешу  ҥшін  ауқымды 
жҧмыстарды одан әрі жалғастыра беретін болады. 
Ал  шетелдік  тәжірибеден  мҥлдем  басқа  жәйтті  аңғаруға  болады.  Мәселен, 
Америка Қҧрама Штаттары, Қытай мемлекеттерінің ҧлттық парктерінде болған 
туристер  жылына  1  млн.  АҚШ  доллары  шамасында  қаржы  қалдырып  кететін 
кӛрінеді. Бҧған қоса, аталмыш елдердің шетелдік саяхатшылар келіп аралайтын 
кӛрнекті  орындарында  тҥрлі  тауарлар  мен  ақылы  қызмет  кӛрсетуді  лайықты 
деңгейде  ҥйлестіру  негізінде  ӛз  беттерімен  қаржы  табуларына  да  рҧқсат 
етілген.  Туристерден  тҥскен  қаражат,  ең  алдымен,  сол  аймақ,  ӛңірдегі 
жҧмыстың 
жедел 
жҥруіне, 
тҥрлі 
шаралардың 
ҧйымдастырылуына 
пайдаланылып отырады. 
Еліміздегі  тҥрлі  аймақтардың  туристік  саладағы  басымдықтарын  бағалау 
және  туризм  индустриясын  дамытудың  нақтылы  стратегиясын  белгілеуде 
арнайы  зерттеулердің  жҥргізілуі  -  бҧл  да  болса  алға  ҧмтылушылықтың  ҥлкен 
бір  белгісі.  Осы  ретте  мемлекет  жҥктеген  міндеттемелерді  жҥзеге  асыру 
мақсатында бҧған бізде шетелдік «ІРК Іntеrnаtіоnаl» консалтингтік компаниясы 
тартылған.  Аталған  компания  экологиялық  туризмге  қатысты  небір  
стратегияларды іс жҥзіне асырумен айналысатын әлемдегі жетекші орталықтар 
санатынан  орын  алады.  Оның  бас  сарапшысы  Алессандро  Груззо  2005-жылы 
еліміздегі  туризмді  дамыту  ҥшін  аса  қолайлы  аймақ  саналатын  Оңтҥстік 
Қазақстан облысында ӛзінің жеке зерттеуін жҥргізген [224].  
Маманның  Тҥлкібас  ауданындағы  аты  әйгілі  Ақсу-Жабағылы  қорығын, 
тереңдігі  500  метрден  асатын  Ақсу  шатқалын  аралап  кӛруі  оның  сол  жердің 
тамаша  табиғатына  деген  сҥйіспеншілігін  арттыра  тҥскен.  Бҧл  зерттеулер, 
біріншіден  кӛптеген  шетелдік  сарапшылар  бойында  «Тҥлкібас  ӛңірі  туризмді 
дамытуға қолайлы аймақ» деген пікірді берік қалыптастыра алды.  
Екіншіден,  ӛзіміздің  сала  мамандарына  туған  еліміздің  туризмін  дамытуға 
берілген  нҧсқау  болды.  Туризм  кластерін  жетілдіруді  қолға  алып  жатқан 
энтузиастарға  Ҥкіметтің  2005-жылдың  каңтар  айындағы  еліміздің  бірқатар 
аймақтарындағы  ҧлттық  парктердің  жағдайын  жақсарту  жӛнінде  қаулы 
қабылдауы  жаңа  серпіліс  әкелгендей  болды.  Сондықтан  да  олар  Оңтҥстіктегі 
Ақсу-Жабағылымен  қатар  Жетісудағы  бҧрыннан  бар  ҧлттық  парктер 
Алтынемел  мен  Алатауға  мықтап  назар  аударып  отыр.  Себебі  шетелдерден 
туристер  кӛп  келетін  жер,  міне,  осы  табиғат  нҥктелері.  Бҧл  бағытта  бірнеше 
жобалар  жасалған  екен.  Ол  «2006-2010  жылдары  туристік  кластарды  дамыту» 
бағдарламасында  да  кӛрініс  тауып  ҥлгерген.  Аталмыш  бағдарлама  Ҥкіметтің 
қарауына  2005-жылдың  маусым  айында  жіберілмекші.  Сала  мамандарын  бҧл 
ретте  қуантатыны  -  Ҥкімет  қарауынан  кейін  аталған  табиғи  парктердің 
жандануына жол ашылатын болады [224, б. 2]. 
Мамандардың  пікіріне  сҥйенсек,  бҥгінгі  таңда,  ең  алдымен,  Ел-орданың 
бет-бейнесін  қалыптастыруға  ерекше  кҥш  жҧмсалуда.  Сарапшылардың  сӛзіне 
қарағанда,  алдағы  ҥш  жыл  Ақмола  облысындағы  туризмді  сатылап  кӛтеруге 
қолайлы жылдар болмақ. Оған таяу болашақта жҥзеге асырылуы тиіс «Ақмола 

 
143 
облысындағы  туристік  саланы  2006-2008  жылдар  аралығында  дамыту» 
бағдарламасы қозғау салмақ. Егер аталған қҧжат кҥшіне енсе, екі бірдей мәселе 
ӛз-ӛзінен  шешімін  табады.  Олар:  облыстағы  туристік  қызмет  кӛрсету  жағы 
жетіледі,  шағын  және  орта  кәсіпкерліктің  дамуы  жолға  қойылады  деген  сӛз. 
Щучье-Бурабай,  Ерейментау,  Қорғалжын,  Ақкел,  Бҧланды,  Сандықтау  және 
Атбасар  курорты  аймақтарының  Ел-ордаға  жақын  орналасуы  оларда 
экологиялық  туризмді  дамыту  ҥшін  арнайы  орталықтардың  ашылуына  тҥрткі 
болып отыр. Нақтылап айтар болсақ, жақында осы мақсатпен облыстық жҧмыс 
тобы іске кірісті және туризм индустриясы ассоциациясы қҧрылды [224, б. 2]. 
Қазақстанда  экологиялық  туризмді  дҧрыс  жолға  қоюға  тек  ӛзіміздің  сала 
мамандары ғана емес, шетел азаматтары да қызығушылық танытуда. Мәселен, 
1998-жылдан  бері  әсіресе,  американдықтар  тарапынан  бҧл  салаға  баса  назар 
аударушылық  байқалып  келеді.  Америка  Қҧрама  Штаттардың  белгілі 
фототілшісі  Уэйн  Истеп  бҥкіл  қазақ  елін  аралап  жҥріп,  тамаша  ландшафтқа 
толы 
жерімізге, 
климаттың 
сан 
алуандығына, 
мәдени-тарихи 
ескерткіштеріміздің  кӛптігіне  керемет  қызығып,  соның  нәтижесінде  кең 
ауқымды фотоочерктер сериясын жасап шықты. Ол 2001-жылы «Қазақстанның 
жан  дҥниесі»  деген  атпен  арнайы  кітап  болып  жарық  кӛрді.  Мамандардың 
айтуынша  содан  бері  бҧл  фотоальбом  қазақстандықтарды  ӛзге  жҧртқа 
таныстырудың тамаша «визит карточкасына» айнала бастаған [224, б. 2]. 
Соның  нәтижесінде  қазір  кӛптеген  елдер  тарапынан  қазақ  жеріне  деген 
қызығушылық арта тҥсуде. Десек те, шетелдіктердің таңданысына тоқмейілсіп 
отыра  бермей,  ӛзіміздің  отандық  мамандар  экологиялық  туризм  саласының 
жедел қарқынмен ӛрістеуіне бірдей жҧмыла кіріссе нәтижесі кӛрінер еді. 
Еліміздегі  экологиялық  дағдарыстың  ҥлкен  бір  себебі  -  XX  ғасырдағы 
химия  ӛнеркәсібінің жедел дамуы. Жыл сайын Қазақстандағы су қоймаларына 
химиялық  қоспалармен  ластанған  6  млрд.  м³  ағын  су  қҧйылады,  3  млн.  тонна 
зиянды  заттар  ауа  қабатына  сіңеді,  200  млн.  тонна  қатты  қалдықтар  қоқысқа 
тасталады.  Геологиялық  қҧрылымның  ӛте  кҥрделі  болуы  себепті  Қазақстан 
қойнауынан  табиғатта  кездесетін  қазба  байлықтарының  бәрі  дерлік  табылды. 
Мыс,  қорғасын,  мырыш,  кҥміс,  хром,  ваннадий,  фосфорит,  борат,  алтын, 
сурьма,  тас  кӛмір,  мҧнай  және  марганец  қорлары  мол.  Осы  шикізат  кӛздерін 
игеретін  ірі  ӛндіріс  орындары  орналасқан  территориялар  ауасы  қатты 
ластануда.  Алматы  қаласы  ірі  ӛндіріс  орталығы  болмаса  да,  ауаның  қалыптан 
тыс  ластануы  мҧнда  да  байқалады.  Бҧл  жағдай  әрине,  қаланың  географиялық 
орналасқан  орнына  байланысты.  Мысалы,  «Самал»  ықшам  ауданы  тау  аралық 
ауа циркуляциясына бӛгет болатындай етіп салынған [225]. 
Қазіргі  кезде  ірі  ӛнеркәсіп  орындары  шоғырланған  және  ірі  кӛліктік  
тораптар  кездесетін  облыс  орталықтарында  экологиялық  жағдай  нашар. 
Мҧндай  қалаларға  Шымкент,  Ақтӛбе,  Тараз,  Ӛскемен,  Қарағанды  жатады. 
Шаруашылық  жҧмыстары  барысында  қоршаған  ортаны  сақтауға  деген 
салғырттық салдарынан бҧл жерлердегі ауа қҧрамында кӛмірқышқыл газы мен 
басқа да зиянды химиялық газдар мӛлшері артуда.  
2006-жылы  ауа  қҧрамындағы  кӛмірқышқыл  газының  ҥлесі  30-40  пайызға 
жетті.  Ауаның  тазалығын  бҥлдіруде  автокӛліктерден  бӛлінетін  зиянды 

 
144 
заттардың  ҥлесі  аз  емес.  Соңғы  жылдары  автокӛліктердің  тым  кӛбеюі  бҧл 
мәселені  ҧшындыра  тҥсті.  Әсіресе  Алматы  қаласының  автокӛліктерінен 
бӛлінетін  зиянды  заттардың  мӛлшері  барлық  ластанудың  60-70  пайыз  ҥлес 
кӛлемін  алады.  Атмосфераның  тӛменгі  қабатында  жиналған  ӛндіріс 
қалдықтары  -  зиянды  газдар  адам  денсаулығына  айтарлықтай  зиян  әкеледі. 
Бронхит,  ӛкпе,  бронхиальды  астма  ауруларын  туғызып  отыр.  Тыныс  жолдары 
арқылы қанға ӛтіп, оның қҧрамындағы гемоглобин мӛлшерін азайтуда [226]. 
Батыс  Қазақстанда  мҧнай  ӛндіруге  негізделген  ӛндірістік  кешеннің 
қалыптасуына  байланысты  Каспий  суының табиғи  қҧрамына,  облыс  орталығы 
ауасының  тазалығына  айтарлықтай  нҧқсан  келді.  Ал  бҧл  жағдай  жергілікті 
табиғат компоненттері сипатына қауіп тӛндіруде. 
Қарағанды  территориялық  ӛндірістік  кешеніндегі  экологиялық  жағдай  да 
кҥрделі.  Кӛмір  қалдықтарының  кӛп  жатуынан  оның  баяу  жануы  жҥреді  де, 
ауаға жыл сайын 250 тонна кӛмірқышқыл газы бӛлінеді. Бҧл жердегі тҧрғындар 
арасында жҥрек-тамыр, ӛкпе, гипертония аурулары кӛп кездеседі. 
Адам  әрекеті  айтарлықтай  әсер  еткен  табиғи  компоненттердің  бірі  -  су 
кӛздері. 
Дҥниежҥзі 
бойынша 
ӛнеркәсіпте, 
ауыл 
шаруашылығында 
пайдаланылатын  су  мӛлшері  жылдан  жылға  артып  келеді.  Осыған  орай 
еліміздегі  ірі  су  кӛздерінің  бҥгінгі  жайы  да  алаңдаушылық туғызып  отыр.  Бҧл 
жағдай ӛз кезегінде табиғат заңдылығымен санаспай қарау салдары [227].  
Ғылыми-техникалық 
прогрестің 
қазіргі 
деңгейі, 
яғни 
қуатты 
компьютерлердегі талдаудың жҥйелілік әдістері ҥлкен масштабта жоспарланған 
жобалардың  шағын  кейпін  алдын  ала  елестетуге  мҥмкіндік  береді.  Оларды  іс 
жҥзіне  асырмас  бҧрын  табиғатқа  тиетін  зиянды  талдап  қана  қоймай,  бҧл 
салдарларды  болдырмау  жолын  іздестіру  қажет.  Бізге  табиғаттың  ҥйлесімді 
қҧралған  дҥние  екендігін  және  онда  жҥріп  жатқан  процестерге  араласуға 
болмайтынын тҥсінетін кез жетті. 
Қорыта  келгенде  қазіргі  экологиялық  дағдарыстардың  тҥпкі  тамыры  адам 
баласының  табиғаттың  қарапайым  даму,  зат  және  энергия  алмасу  заңдарын 
олардың  теориялық  негіздерін  білмеуде  жатыр.  Оны  білу  ҥшін  экология 
ғылымының  негіздерін  оқып-ҥйрену  қажет.  Сондықтан  елімізде  қалыптасқан 
экологиялық сауатсыздықты жою маңызды болып отыр. Елбасының «Қазақстан 
-  2030»  бағдарламасында  кӛпшілікке  ҥздіксіз  экологиялық  білім  беру 
мәселесіне аса кӛңіл бӛлуі бҧл мәселенің маңыздылығын айғақтай тҥседі. 
Біздің  қоршаған  ортамыздың  жақсы  болуы,  табиғаттың  ӛз  қалпында 
сақталуы,  жердің,  судың,  ауаның  қауіпті  заттармен,  радиациямен  уланбауы, 
жалпы  тіршілік  мекені  -  жер  планетасының  ластанбуы  қазіргі  жанашырлық 
жҧмыстарымызға  кӛп  байланысты.  Ал  мемлекет  тарапынан  бҧл  салада 
атқарылып  жатқан  іс-шаралар,  бӛлінген  қаржы  аз  емес.  Тек  соған  кӛп  болып 
атсалыса  білгеніміз,  лайықты  ҥлес  қосқанымыз  абзал.  Бізде  табиғатты, 
қоршаған  ортаны  қорғауға  арналған  заң  пакеттері  баршылық.  Ӛзгертіліп 
толықтырылған жаңа заң жобалары да қолданысқа енуде, талқыланып, қаралып 
жатқандары қаншама.  
Әрине,  заңның  қабылдануы  бар  да,  оның  орындалуы  тағы  бар.  Табиғат 
қорғау жҥйесіндегі заңдар да орындалуымен, нәтиже беруімен қҧнды [228].  

 
145 
Экологиялық  қауіпсіздік  -  ҧлттық  қауіпсіздік  деп  тегін  айтылмаған. 
Сондықтан  елді,  жерді,  туған  ӛлкемізді  ластамай,  таза  сақтауға,  оны  келер 
ҧрпаққа  табиғи  қалпында  қалдыруға  тырысқанымыз  жӛн.  Біз  табиғаттың  бір 
бӛлшегіміз, одан ӛзімізді бӛліп алып қараумызға еш болмайды. 
Ӛкінішке  орай,  бізде  де  табиғат  қорғау  заңдылықтарын  сақтауда  олқы 
тҧстар  бар.  Кейбіреулері  заңды  орындауға  салғырт  қарайды.  Мысалы, 
«Ладыженка»,  «Мариновское»,  «Ақан  Қҧрманов»,  «Сепе-1»,  «Шҧңқыркӛл», 
«Акимовка»,  «Покровское-1»,  «Садовое-1»,  «Амантай»,  «Бастау»  сияқты 
серіктестердің  басшыларына  талаптар  жазылды.  Оларға  экологиялық 
талаптарды орындамағандықтары ҥшін әкімшілік айыппҧлдар салынды [228, б. 
3].  
Жер  шарының  қандай  бӛлігін  алсаңыз  да  біздің  қазақ  жеріндегідей 
экологиялық  дағдарысқа  ҧшыраған  аймақты  кездестіре  алмайсыз.  Қазақ  жері 
неше тҥрлі термоядролық сынақтардың табиғи полигоны болғаны әлемге әйгілі. 
Осының  кесірінен  әлемде  теңдесі  жоқ  Американың  Жоғарғы  кӛлдер  тобымен 
теңдесетін Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарындағы Алакӛл, Сасықкӛл, 
Ҧялы, Жалаңашкӛл, Балқаш және Қытайдағы Сайрам, Ебінҧр кӛлдері де бҥгінгі 
таңда экологиялық зардапты басынан кешіруде. Бҧл ӛңір екі атом полигонының 
- Семей және Қытайдың Лоб-Норының арасында жатыр.  
Аймақтың ӛзіне тән ерекшеліктері  - жиі-жиі болып  тҧратын атмосфералық 
қҧрғақшылық пен ыстық желдер. Осы кезде ауаның ылғалдық кӛрсеткіші ноль 
градусқа  дейін  тӛмендейді.  Қытайдың  әр  атом  сынағынан  кейін  оңтҥстік-
шығыстан,  Жоңғар  қақпасынан  жылдамдығы  60-80  м/сек  ыстық  жел  соғады. 
Бҧл осы ӛңірдегі адам ӛміріне аса қауіпті. Нақты мәліметтерге сҥйенсек соңғы 
оншақты  жыл  ішінде  аталған  ӛлкеде  әр  100000  адамға  шаққанда  жҥйке  мен 
психикалық  ауруға  шалдыққан  адамдардың  саны  960-тан  1624-ке,  ақыл-ойы 
кем  адамдар  3103-тен  4612-ге,  невроз  және  тамыр  дерті  бар  адамдар  3692-ге 
кӛбейді.  Сары  ауру,  іш  ауруы,  туберкулез,  рак  сияқты  сырқат  тҥрлері  де  кҥн 
санап ӛсіп барады [228, б. 5].  
Аталған кӛлдер дҥниежҥзінде тек осында ғана кезігетін реликті шағалардың 
бірден-бір отаны. Мҧны 1968-жылы ең бірінші ғылымға әйгілеген ғалым Ернар 
Мҧхтарҧлы  Әуезов  еді.  Бірақ  адамдардың  кейінгі  50  жыл  ішінде  ешқандай 
аяусыз  табиғатқа  қол  салуынан  кӛлдер  экожҥйесі  қауіпті  деңгейге  жетіп, 
ӛсімдік, жануар, қҧстар, балықтар дҥниесі кеміп бара жатыр. Мысалы, баяғыда 
осы  кӛлдерде  жыртылып  айырылатын  ӛзіндік  қҧс  базарын  қҧрайтын  бірқазан, 
ҥлкен  аққҧтан,  су  қҧзғын,  қалбағай,  қоңыр  қаз,  шағала,  ҥйрек,  аққу  т.б. 
қҧстардың тҥрі бҥгіндері мҥлдем кездеспейді. Ал кӛлдер маңындағы бҧлдырық, 
дала  қыраны,  қаршыға,  меңіреу  қҧр,  шіл  ҥкі,  кекілік  сияқты  дала  қҧстары 
мҥлдем қҧрып кетті. Сол сияқты бҧл ӛлкенің ӛзіндік фаунасы болып табылатын 
елік,  қарақҧйрық,  жабайы  шошқа,  арқар,  ондатра,  қҧндыз  сияқты  аңдарды 
қазіргі кезде тек суреттен ғана кӛреміз. 
 Кӛлдердегі  қарабалық,  сазан,  ақмарқа,  шортан,  табан  т.б.  балықтар  мҥлде 
азайды.  Ӛсімдік  дҥниесі  де  аяусыз  жойылып,  бҧрынғы  сыңсып  тҧратын 
итмҧрын, жҥзген, тобылғы, тал, жыңғыл, жиде, қызылқайың тоғайлары оталып 
бітті.  Жыл  сайын  шӛпке  шауып,  тҧқым  қалдырмай  қырып  ала  бергендіктен 

 
146 
шабындықтар  мен  жайылымдарда  тҧқымынан  ӛнетін  нәрлі  шӛптер  мҥлдем 
жоғалып, тек тамыр арқылы кӛбейетін нәрсіз жасыл шӛптер ғана калды. Қалың 
қамыс  пен  тал-бҧта  ӛскен  алқаптарды  шабындыққа  айналдырамыз  деген 
сылтаумен  жаппай  ӛртеп,  аң-қҧсы  мен  ӛсімдігі  аяусыз  жойылды.  Нарықтық 
қатынастар, жаппай жҧмыссыздық, осыдан туатын экономиканың қыспағы осы 
аймақ тҧрғындары арасында жаппай жҥйке, невроз ауруларын туғызды [228, б. 
3].  
Демек,  адам  ӛзінің  іс-әрекеттері  арқылы  табиғат-ананың  жаратылысына 
кҥрделі  езгерістер  әкелуде,  мәселен,  қарапайым  егін  егу  тетігін  алайықшы. 
Соның  ӛзінде  дән  себу  ҥшін  жер  жыртылып,  жер  қыртысы  қопарылысқа 
ҧшырап,  топырақ  массасы  араласқа  тҥседі.  Ауыл  шаруашылығында  қазір 
қолданылып  жҥрген механизациялық қҧралдар, машиналар бір  жылдың ӛзінде 
топырақ  бетімен  25  рет  жҥріп  ӛтіп,  шаңдатып,  жердің  қҧрылымын  қозғалысқа 
тҥсіреді.  Міне,  осындай  әрекеттеріміздің  бәрі  соңғы  бір  ғасырдың  ішінде  жер 
бетін бҥлдіруші жыртқыш тәрізді оның эрозия және дефляцияға ҧшырап, талай 
миллиондаған шаршы шақырым жер кӛлемін істен шығарды. 
Біздің елімізде де басқа мемлекеттердегідей жер эрозиясын жоюға тиісінше 
қаржы бӛлінеді. Бірақ жер эрозиясын толығымен жою мҥмкін емес, сол себепті 
бҥгінгі  міндет  -  эрозияны  болдырмау  жолдарын  іздестіріп,  амалын  табу.  Осы 
орайда,  су  тапшылығы  деген  мәселенің  кӛлденеңнен  келіп,  алдымыздан 
шығатыны тағы бар. 
Жер  бетінде  су  кӛп,  алайда  адамзат  тҧтынатын  тҧщы  су  кӛлемі 
гидросфераның  3-ақ  пайызын  қҧрайды  екен.  Жерді  біз  анамыз  десек,  ана 
алақанындағы  таза  су  да  біздің  тіршілігімізге  нәр  беретін  -  ӛмір  ӛзегі. 
Ойланбастан,  бҥгінгі  кҥніміздің  қамымен  жер  мен  суды  бҥлдіріп  болған 
адамзаттың  кҥндіз  де,  тҥнде  де  бас  алмай  ойланып  шешер  мәселесі  -  осы  жер 
ана табиғатын неғҧрлым ҧқыпты пайдалану арқылы ӛз ғҧмырын ҧзарту болмақ. 
Табиғат,  қоршаған  орта  туралы  толғанғың  келсе,  ең  алдымен,  тіл  ҧшына 
оралар атау - жер екені даусыз. Ӛйткені, жер - біздің тҧратын ҥйіміз. Осы жер 
бетінде ӛзендер мен кӛлдер, мӛлдір бҧлақтар, орман, таулар бар. 
Кең  байтақ  жер  тӛсінде  жыл  сайын мыңдаған  тонна  алтын  дәнді  бидайдан 
бастап,  жеміс-жидек,  кӛкӛністер  ӛсуде.  Біздің  жеріміз  кӛптеген  қазба 
байлықтарға  да  бай.  Сары  алтыны  ӛз  алдына,  қара  алтын  -  мҧнайға  дейін 
жерден  ӛнеді.  Шексіз-шетсіз  кең  даламызды  жырлап,  Сарыарқа,  Оқжетпес, 
Барсакелмес  сияқты  жерлерін,  тҧңгыш  рет  ғарышқа  ҧшқан  ҧшқышын  ақын-
жыраулар мақтан етеді [229].  
Иә, адам баласы әр уақытта да тыным таппай, жердің ҥстін ғана емес, тҥбіне 
дейін  тексеріп,  қазбалап,  ҥлкен  теңіздерге  шығып,  аспанға  ҧшып,  жаңалықтар 
ашуға ҧмтылды. Соның нәтижесінде жаңа техникалар пайда болып, әлеуметтік 
әл-ахуал ӛзгеріп, қоғамның дамуы, табиғаттың тез ӛзгеруіне, бҥлінуіне себепші 
болды.  Адамдар  ӛзінен  кейін  қазылған,  қопарылған  жерлер,  суы  тартылған 
ӛзендерді  қалдыруда.  Есепсіз,  нысапсыз  пайдаланудан  бҧл  жерлер  жарамсыз 
кҥйге тҥсуде. Мәселен, Қазақстанда елуінші жылдары тың игеру басталды. Сол 
мақсат - жоспармен жерді жыртқан кезде қатты жел топырақтың бетін кӛтеріп, 
бҧрқыратып, салған дән тҥбімен  қопарылып, жердің бетіне шықпау амалын да 

 
147 
ойлап тапқан сияқты болды. Ал, олардың бір кҥндік пайданы ойлап тапқаны  - 
жердің  ӛзіндік  қасиетін  жойды,  мҥлдем  іске  алғысыз  етті.  Жерді  гҥлдендіре 
білсек  қана  жер  қҧбыла  тҥседі,  топырағы  қҧнарланып,  пайдасы  мол  болады 
[229, б. 3].  
Соңғы  жылдары  жерді  қорғау  мәселесінде  жерді  қай  жағынан  болса  да 
зерттеп,  топырақты  қопарып,  кӛлемін  ӛлшеп,  суын  тексеріп,  шӛбін  тҥр-тҥрге 
бӛліп,  аспаннан  да,  жерден  де  суретке  тҥсіріп,  бар  жағынан  да  бақылау 
шаралары қолданылуда. Бірақ жерді қор қылатын да қҧралдар аз емес. 
Адам  табиғаты  қалыпты  жетіліп,  дамуы  ҥшін  самал  желді,  жаңбырдың 
себелеген дыбысын, қҧстардың дауысын, ӛзен ағынының дамуын тілейді. Сондай-
ақ,  кӛк  шалғынның  иісіне,  ӛсіп  тҧрған  егінге,  аппақ  мамық  қарға,  ҥй  тӛбесіндегі 
салпыншақ  мҧздарға  да  кӛңіл  бӛлу  керек.  Ӛйткені  адамзат  жер  бетіндегі  табиғи 
қҧбылыстардың  бәрінен  ләззат  алады.  Тәңір  жаратқан  қҧбылыс  пен  болмыс, 
тіршілік иесі атаулының бірінде кемшілік жоқ. Бастапқы тепе-теңдік қалпын бҧзып 
алып, адамзат баласы қолымызды «мезгілінен кеш сермеп» жҥрмейік. 
Ғылым  мен  техниканың  бҥгінгі  жетістіктерін  пайдалана  отырып,  адамдар 
кейде ӛзінің табиғатқа ықпалын шамадан тыс кҥшейтуде. Бҧның ӛзі табиғаттың 
заңдылықтарын  бҧзуға  соқтыруда.  Ал  бҧл  адамды  алып  кҥшке  айналдырады. 
Енді қоғам мен табиғаттың дамуында адам шешуші кҥшке айналды. Сондықтан 
қазіргі  кезде  адамның  тек  ӛз  тағдыры  ҥшін  ғана  емес,  сонымен  қатар  ӛзін 
қоршаған  бҥкіл  органикалық  емес  орта  ҥшін,  ғаламшар  ҥшін  ҧлы 
жауапкершілік  керек  болып  отыр.  Бҥгінгі  ең  жауапты  міндет  -  адамзат  ӛз 
қолындағы ғылым мен техника кҥшін ӛз игілігіне орынды пайдалана білуі және 
табиғатқа  еш  зиян  келтірмеуі  болып  отыр.  Ғылыми-техникалық  прогресс 
дәуіріндегі  экологиялық  мәселенің  мәні  техниканың  дамуы  табиғат  пен  қоғам 
арасындағы  шиеленісті  туғызатынында  емес,  керісінше  ғылыми-техникалық 
прогресс табиғат пен қоғамның ҥйлесімді дамуының негізін қалайды [229, б. 3]. 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы  қабылдаған  «Табиғат  қорғаудың  дҥниежҥзілік 
стратегиясында» былай делінген: «Біз жерді әкелерімізден мҧраға алғанымыз жоқ. 
Біз оны ӛз балаларымыздан қарызға алдық». Қазір жер басып жҥргендер бҧл жердің 
соңғы  ҧрпағы  емес,  бҧлардан  кейін  басқа  адамдар  келеді  және  олар  бізден  ӛмір 
сҥруге  жарамды  дҥние  алуы  керек.  Сӛйтіп,  ҧрпақ  болашағын  жан-жақты 
қарастырғанда ғана стратегиялық мәселелер ойдағыдай орынды шешіледі [230]. 
Ғылыми-техникалық  прогрестің  (ҒТП)  дамуы  -  табиғат  ресурстары 
қорының  азаюына  алып  келсе,  олардың  тозуы  мен  ластануы  экологиялық 
жағдайды кҥрделендіре тҥсті. Осыған байланысты ӛндірісті жаңа технологияға 
ауыстыру  тиімділігі  туды.  Демек,  табиғат  пен  қоршаған  орта  байлығын 
пайдаланудың жаңа стратегиясын дамыту арқылы мемлекеттік  және қоғамдық 
экологиялық саясатты қалыптастыру қажеттігі туындап отыр. 
Қоршаған  ортаның  ластануы  адам  баласының  тіршілік  ортасын 
сапасыздандырып,  қоғамның  қалыпты  дамуына  кері  әсерін  тигізуде. 
Экологияның  нашарлауы  Қазақстанда  бҧрын  болмаған  жаңа  мәселелер 
тудыруда.  Ауа,  су,  топырақ  ресурстары  мен  ӛсімдік  пен  жануарлар  әлеміндегі 
соңғы жылдардағы ӛзгерістер осыған дәлел.  

 
148 
Оңтҥстік Казақстандағы ауыр экологиялық жағдай Әмудария мен Сырдария 
бассейнінің 2 миллион га жерін шӛлге айналдырды. Осы ӛңірдегі 300 миллион 
га  жерді  алып  жатқан  қара  сексеуілдің  қҧрып  кетуі  ӛкінішті.  Шу-Мойынқҧм, 
Балқаш-Алакӛл  аумағының  да  экологиясы  мәз  емес.  Әсіресе,  Қапшагай, 
Тасӛткел  су  қоймаларының  салынуы  жердің  тозуына  әкеліп  соқты.  Суды  кӛп 
қажет  ететін  кҥріш,  техникалық  дақылдардың  кӛбеюі  де  жерді  тоздырып 
жіберді, Іле ӛзені суының 10-15 пайызын Қытай Республикасының алуы да бҧл 
ӛңірде қауіпті экологиялық жағдайлар туғызуы әбден мҥмкін.  
Шығыс  Қазақстан  облысында  да  кҥрделі  экологиялық  мәселе  жеткілікті. 
Тҥсті  металлургия,  вольфрам,  уран,  қорғасын,  мырыш  ӛнеркәсіптері  елді 
мекендер мен қала тҧрғындарына залалын тигізуде. 
Қазақстанда қазіргі  кезде 16 миллион тонна қатты  радиоактивті қалдықтар 
жинақталган.  Мамандардың  зерттеуі  бойынша,  Қазақстанда  тҧратын  2,6 
миллион адам «мутагенез» ауруына шалдығып отырғаны анықталған [230, б. 3]. 
Экологиялық жағдайға талдау жасау, оның зардабынан сақтану, іс-шара қолдану, 
қоғамдық  пікір  туғызу  ҥшін  кӛпшіліктің  білімі  мен  тәрбиесін,  мәдениетін  кӛтеру 
керек. Ол ҥшін барлық оқу орындарында экологиялық білім мен тәрбие беруді саяси 
әлеуметтік деңгейге кӛтеру керек. Осы туралы кӛпшілік болып ойлану қажет.  
Басын  мәңгі  мҧздықтар  мен  ақ  бҧлт  кӛмкеріп,  баурайын  жасыл  желек 
ораған асқар таулары, сол таулардың ӛзегін жарып шыққан ӛзендері мен кәусар 
бҧлақтары,  қырқасы  мен  жӛн-жотасы,  жазық  далалары  -  бәрі  де  бірін-бірі 
толықтырып  тҧратын  жер  жәннаты  Жетісудың  табиғаты  ежелден-ақ  ӛзінің 
ерекше  кӛркімен,  сҧлулығымен  әлемге  аян.  Жаратылысы  бӛлек  осы  аспан 
таулар  мекенінің  келісті  табиғатын,  кӛркем  кӛрінісін  қҧдай  берген  бақ  пен 
байлығын  қаз  қалпында  сақтау,  кӛркейтіп  отыру  жҧмысы  қалай  жҥріп  жатыр 
деген ой кӛптен кӛкейімізде жҥр.  
Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің тікелей ҧсынысымен жалпы еліміз-
дегі  экологиялық  маңызға  ие  нысандардың  тізімі  жасалды.  Оған  облыс 
бойынша  Балқаш  кӛлі,  Іле  ӛзені,  Талдықорған,  Талғар,  Текелі,  Есік  қалалары 
мен аудан орталықтарындағы елді мекендер енді. Тҧрмыстық қалдықтарды ҥйіп 
қоя бермей, оны жою жағы да қолға алынуда. Кӛксу және Іле аудандарындағы 
улы  химикаттарды  сақтайтын  орындарды  кҥрделі  жӛндеуден  ӛткізу,  ауа 
бассейнін ластаудан қорғау ҥшін тҧрақты бақылау пункттерін қалпына келтіру, 
Панфилов  ауданындағы  радиация  кӛздерін  жою,  Заречный  мен  Қапшағай 
қаласындағы  апатты  жағдайдағы  су  қҧбыры  жҥйесі  мен  тазалау  жҧмыстарын 
ретке келтіру және Бақанас, Қарабҧлақ, Шонжы, Ӛтеген батыр ауылдарындағы 
су жҥретін қҧбырларды реттеу шараларын атқару кӛзделген [230, б. 4]. 
Қоршаған  ортаны  қорғай  отырып,  сауықтыру  мәселесі  аумақтағы 
қалалардан  бастап  елді  мекендерге  дейін  -  бәрі  біздің  басқармаға  жҥктелген 
соң, атқарар іс кӛлемі айтарлықтай. Қазіргі кезде кез келген ауылдың шетіндегі 
қағаберіс  жерлер  қоқысқа  толып,  су  ағатын  арықтар  арнасы  керексіз  деген 
қҧрылыс, ӛзге де қалдықтарға толып қалған. Мҧны дер кезінде тазаламаса, бҧл 
ӛте  қауіпті,  әрі  апатты  нәрсе.  Қалдықтың  аты  қалдық,  бір  кҥндері  індет, 
жҧқпалы  аурулар  тарап  кетуі  мҥмкін.  Сондықтан  да  біз  бірінші  кезекте  бір 
жерге жинақталған қоқыстарды жоюды қолға алуымыз керек.  

 
149 
2007-жылы  қаңтар  айында  Елбасының  арнайы  Жарлығымен  қабылданған 
Қазақстан  Республикасының  Экологиялық  кодексінің  20  және  292 
баптарындағы  жергілікті  атқару  органдарының  міндеттеріне  қалдықтарды 
қайта ӛңдеу, органикалық және коммуналдық қалдықтарды жеке жинау, жӛнсіз 
ӛртеуге жол бермеу, қалдық полигондарына жауапты кәсіпорындарды белгілеу 
жҥктелген  болатын.  Бҧдан  елдегі  экологиялық ахуалды  жақсарту  тек  жауапты 
саналатын  бір  мекеменің  қҧзырына  ғана  жатпайтыны,  басқа  да  тиісті 
орындардың еншісіне тиесілі екенін байқау қажет [231]. 
Алматы  облысы  республикамыздағы  ең  ірі  аймақтардың  бірі.  Әкімшілік 
орталығы  -  Талдықорған  қаласы.  Қазір  қаланың  ажары  ашылып  кҥн  санап 
кӛркейіп  келеді.  Айналасы  жасыл  белдермен  кӛмкерілген,  ағынды  Қаратал 
ӛзені орай аққан қаланың ауа райы да,  табиғаты да ерекше ғой.  Алайда, 1974- 
жылы  салынып  18  жылға  ғана  арналған  қоқыс  тӛгетін  орын  әлі  кҥнге  дейін 
пайдаланылуда.  Аумағының  кеңейгені  сонша,  қоқыс  Қаратал  ӛзеніне  қарай 
ойыса  бастады.  Бҧл  ӛзеннің  Балқашқа  қҧятынын  ескерсек,  еліміздің  ҥлкен 
бассейініне бірте-бірте қауіп тӛнуі ғажап емес.  
Қоршаған  ортаны  қорғау  -  баршаның  ісі.  Сондықтан  да  біз  облыс 
тҧрғындарымен  бас  қосып,  пікір  алмасып,  ӛзара  тиімді  жолдарды  қарастыруымыз 
керек.  
Экологияны  таза  сақтау  -  болашақ  ҥшін  қажет.  Елбасы  Жолдауларында 
қоршаған  ортаны  қорғау,  табиғи  ресурстарды  пайдалануда  ашық  саясат 
қалыптастыру тәрізді сындарлы ҧсыныстары бізге жаңа міндеттер жҥктеуде. Бҧл ең 
бірінші  Табиғат-Ананың  қадіріне  жетуді  бәсекеге  барынша  қабілетті  болуды  талап 
етеді.  Демек,  біз  табиғи  байлықты  тиімді  пайдалана  отырып,  орнын  ойсыратып 
алмай,  экологиялық  ахуалды  қҧлдыратып  жібермей,  қалыпты  дамытуды  сақтауға 
мҥдделіміз.  

жүктеу/скачать 1,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: