Әшімова гҥлназ бейсенбайқызы

 
18 
қоршаған  ортаны  қорғау  мәселесіне  ерекше  кӛңіл  бӛлуге,  табиғатты  сақтау 
және  қалпына  келтіру  мәселелерімен  жақсырақ  айналысуға,  сондай-ақ  оның 
ресурстарын  тиімді пайдалануға итермелейді. Сондықтан жыл сайын жерлерді 
суландыру, ормандарды қалпына келтіру, ӛндірістік қалдықтар мен техникалық 
лас  суларды  тазарту,  топырақтың  қҧнарлылығын  сақтау  және  топырақ 
эрозиясына жол бермеу тӛңірегіндегі жҧмыстар кең кӛлемде жҥргізілуде. 
Табиғаттың  ӛзгертуді  қаламайтыны  белгілі.  Ондағы  ӛзгерістер  баяу, 
байқаусыз ӛтеді, ӛзін-ӛзі реттеу мен ӛзін-ӛзі қалпына келтіру процестері ҧзаққа 
созылады.  Адамның  зиянды  істері  бірден  байқалмайды,  тек  ҧзақ  жылдардан 
соң,  бір  нәрсені  ӛзгерту  немесе  тҥзеу  ӛте  қымбатқа  тҥскенде  әрі 
кешігіңкірегенде, кейде тіпті нәтижесіз болған кезде ғана кӛрінеді [49]. 
Ӛткен  кезеңдердің  барлық  тәжірибесі  кӛрсетіп  отырғандай,  табиғатқа 
ҧқыптылықпен  қарамау,  бҥгінгі  пайда  ҥшін  атқарған  істеріміздің  кҥні  ертең 
орны  толмас  зиянға  ҧшыратарын  алдын  ала  болжап  барып  әрекет  етуіміздің 
қажет  екенін  естен  шығармаған  жӛн.  Табиғатқа  ҧқыптылықпен  қарамаудың 
ащы мысалдары ӛте кӛп және олардың зиянды жақтары баршаға белгілі. 
Мәселен,  XX  ғасырдың  ортасында  Қара  бҧғаз  Гол  шығанағы  Каспий 
теңізінен  бӛгет  арқылы  бӛлінген  болатын.  Осындай  жолмен  теңіз  деңгейінің 
тӛмендеуіне  тосқауыл  қою  кӛзделген  еді.  Алайда  қҧрғап  қалған  шығанақтың 
қоршаған  ортаға,  жалпы  халық  шаруашылығына,  теңіз  акваториясының 
уақытша  азаюына  кӛбірек  зиян  келтіретіні  ескерілмеді.  Кейіннен  25-30  жыл 
ӛткен  соң  Каспий  деңгейінің  тӛмендеуінің  шығанақпен  байланысты  еместігі, 
оның  жердің  эволюциялық  даму  заңына  бағынышты  екендігі  айқын  болды. 
Ғасырлық геологиялық айналымға сәйкес әр 60-80 жыл сайын теңіз деңгейінің 
кӛтерілуі  немесе  тӛмендеуі  жҥзеге  асады.  Қҧрғап  қалған  шығанақ  тҥбінен 
атмосфераға  жыл  сайын  120-140  млн.  тонна  натрий  сульфаты  мен  тозаң 
кӛтеріліп,  тек  қана  Тҥркменстан  мен  Қазақстанның  ғана  емес,  сондай-ақ,  
Ресейдің,  Кавказ  тауының  (Закавказье),  Орта  Азияның,  Тҥркияның,  Иранның, 
Қытайдың,  Монғолияның,  Украинаның,  Белоруссияның  және  басқалардың 
аймақтарын  ластауда,  оның  зияны  мыңдаған  шақырымдарға  жел  арқылы 
таралып отыр [49, б. 122]. 
Шығанақты теңізден бӛлудегі ағат шешім зор экономикалық зиян келтірді. 
Нәтижесінде  егістердің  және  мал  шаруашылығының  ӛнімділігі  азайып,  халық 
арасында  ӛлім  мен  ауру  кӛбейіп  кетті.  Одан  әрі  кезекті  геологиялық  айналым 
келіп,  Каспий  деңгейі  кӛтеріліп,  жағаларды  су  баса  бастады.  Енді  топырақ 
қамалды  алып  тастап,  теңіз  суын  қайтадан  шығанаққа  жіберу  туралы  шешім 
қабылданды.  Алғаш  топырақ  қамалды  соғуға,  содан  соң  оны  жоюға  кеткен 
ҥлкен  материалдық  қаражат,  еңбек  кҥші  шығындары  пайдасыз  артық  рәсуә 
болып шықты. Табиғат дамуының заңдылықтарын білмеу, кейде оларды есепке 
алмау  бос  шығындарға,  адамдардың  ӛмір  сҥру  жағдайларының,  табиғи  орта 
кейпінің нашарлауына алып келді. 
Осы  шешімін  табуға  тиісті  мәселелер  Арал  теңізіне  де  тән  нәрсе.  «Мақта 
тәуелсіздігі»  желеуімен  мақта  егістері  кеңейтілді,  кӛптеген  терең  емес  су 
қоймалары  мен  суару  каналдары  салынды,  соларды  толтыру  Аралға  келіп 
қҧйылатын  ӛзендердің  су  кӛлемінің  шҧғыл  қысқаруына  және  тҥптеп  келгенде 

 
19 
оның  жойылуына  алып  келді.  Қазір  теңіз  деңгейі  мҥлде  қҧрғауға  айналды, 
ӛсімдік  пен  жануарлар  дҥниелері  қҧрып,  жҥздеген  мың  адам  жҧмыссыз  және 
кҥн  кӛріссіз  қалды,  Арал  теңізі  апаты  туралы,  теңізді  қҧтқарудың  жолдары 
айтыла бастады, теңізді қҧтқарып қалудың пәрменсіз шаралары қарастырылуда. 
Мақта  егістерін  қысқарту,  суды  кӛп  буландыруға  жағдай  жасайтын  ҧсақ,  таяз 
сулы  орындарды  жою  арқылы  Арал  теңізіне  ӛзендер  суын  кӛбірек  жіберу 
кӛзделуде.  Бҧл  жерде  Әмудария  мен  Сырдария  ӛзендері  суларын  байыппен 
пайдалану  арқылы  теңіздің  қҧрғап  қалуын  болдырмауға  болмас  па  еді  деген 
сауал туады [49, б. 133]. 
Әрине,  мҧндай  мҥмкіндіктер  болған,  алайда  ол  кезде  теңіздің  болашағы, 
қоршаған  ортаға  келтіретін  зияны,  осы  аймақта  тҧрып  жатқан  халықтың 
тағдыры  туралы  ескерілмеді.  Енді  дабыл  қағылуда,  бірақ  уақыт  ӛтіп  кетті. 
Аралды  қалпына  келтіру  ҥшін  кӛп  миллиард  қаржы  қосу  керек,  алайда  ол  не 
Қазақстанда, не Ӛзбекстанда жоқ. Ал осында ӛсірілген мақтаны ақысыз-пҧлсыз 
алып кеткен кешегі Одақ ӛзін Аралды қҧтқаруға міндетті деп санамайды. 
Арал  мен  Каспийдің  тағдыры  біздің  бәріміз  ҥшін  табиғатқа  жай  қарауға 
болмайтынын, қоршаған ортамен қарым-қатынас орнатқан  кезде кҥні ертең  іс-
әрекетіміздің қандай нәтижеге жеткізетінін алдын ала ойлауға итермелейді. 
Дҥниежҥзінде  адам  ҥшін  қолайсыз  экологиялық  жағдай  қалыптасқаны, 
экологиялық  дағдарыстың  келгені  жайлы  жиі  әңгімелер  айтылуда.  Алайда 
мҧндай  жағдай  бірден,  бір  жылда,  тіпті  он  жылдың  ішінде  емес,  бірте-бірте 
қалыптасты.  Адам  баласы  әр  уақытта  табиғатқа  белгілі  бір  деңгейде  әсер  етіп 
келеді.  Жабайы  жидектер  мен  жемістер  тергенде  немесе  жабайы  аңдарды 
аулағанда,  немесе  егіс  ҥшін  алаңдар  тазартқан  кезде  де  табиғатқа  зиян 
келтірілген.  Әрине,  бҧл  зиян  мӛлшері  ӛте  аз,  тҥкке  тҧрмайтын  еді.  Ӛйткені, 
табиғи орта ӛзін-ӛзі қалпына келтіріп және зиянды істердің ізін жойып ҥлгеріп 
отырды. Яғни, табиғи жаратылыс тепе-теңдігі толық сақталынды немесе ол ӛте 
аз  бҧзылды.  Мал  және  егін  шаруашылықтарының  пайда  болуынан  бастап 
жағдай  ӛзгерді.  Ҥй  жануарларын  ҧстау  және  ауыл  шаруашылығы  дақылдарын 
ӛсіру  ҥшін  дала,  ӛзен  алқаптары  жыртылды,  ормандар  қырқылып  ӛртелінді, 
каналдар  мен  жолдар  салынды,  зиянкес  жәндіктер  мен  жыртқыш  аңдарды 
азайту кең етек алды [49, б. 146]. 
ХХ  ғасырдың  екінші  жартысында  қоғам  мен  табиғаттың  ӛзара  қарым-
қатынасында  жаңа  сападағы  жағдай  қалыптасты.  Материалдық  ӛндірістің 
кӛлемі еселеп ӛсіп, барған сайын шикізатты ӛндіру артты, дҥниежҥзілік мҧхит 
пен  қазба  байлықтар  жеделдетіліп  игерілді.  Ғылыми-техникалық  прогресс 
нәтижесінде  жасалынған  табиғатқа  әсер  етудің  ҧлан-ғайыр  мҥмкіндіктері  мен 
қҧралдары  және  адам  баласының  ӛсіп  отырған  қажеттіліктері  табиғат 
ресурстарын,  олардың  планетадағы  жалпы  қорымен  бара-бар  мӛлшерде 
пайдалануға  алып  келді,  ол  жер  бетінің  ӛзгеру  ауқымы,  дауылдар,  су 
тасқындары,  вулкандар  атқылаулары,  жер  сілкіністері  сияқты  табиғи 
қҧбылыстардың  нәтижелерімен  тепе-тең,  тіпті  олардан  асып  тҥсетіндей 
жағдайға келді. Бҧл табиғи ортаға деген зиянды әсерді кҥшейтіп, биосферадағы 
табиғи тҥрдегі энергия мен зат алмасуды бҧзды.  

 
20 
Адамның табиғатты ӛзгертуге байланысты іс-қимылдары планетадағы ӛмір 
ҥшін  қауіп  тудыратын  тоқтаусыз  ӛзгерістерді  алып  келетін  деңгейге 
жақындады.  Дҥние  жҥзіндегі  экологиялық  жағдайдың  ӛзгеруі,  әсіресе  ӛткен 
ғасырдың  60  жылдарынан  кейінгі  объективтік  жағдайлар  да  осыған  себепкер 
болды.  
Біріншіден,  екінші  дҥниежҥзілік  соғысқа  дейін  ӛнеркәсібі  дамыған 
мемлекеттер  саны  тек  қана  10-15  болды.  Соғыс  аяқталған  соң  және 
отаршылдық  жҥйенің  жойылуынан  кейін  кӛптеген  елдер  тәуелсіздік  алып, 
индустриялық  даму  жолына  тҥсті.  Осы  мақсатта  олар  ӛздерінің  табиғи 
ресурстарын  игеріп,  зауыттар  мен  фабрикалар,  кең  таралған  жолдар  жҥйесін 
сала  бастады.  Ӛнеркәсіптің  жаппай  дамуы  табиғатқа  тиетін  әсер  ауқымын 
кеңейтіп,  пайдалы  қазбаларды  пайдалануды  ҧлғайтты  және  қоршаған  ортаның 
ластануын кҥшейтті. 
Екіншіден, дҥние жҥзіндегі демографиялық жағдай кҥрт ӛзгерді. Жер шары 
халқының саны тез ӛсіп кетті. 1986-жылдың орта шеңінде жер бетінде 5 млрд. 
адам  ӛмір  сҥріп  жатты  немесе  еселену  небәрі  35  жыл  ішінде  жҥзеге  асты. 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  болжамы  бойынша  2050-жылға  қарай  планета 
халқының саны 11,9 млрд. болады немесе жаңа еселену ҥшін тағы да сол уақыт 
мӛлшері қажет [41, б. 176]. 
Адамдар  барлық  уақытта  да  қоршаған  ортаға  ҧқыптылықпен  қарау 
пікірімен келісіп келеді. Алайда бҧл дҧрыс экологиялық кӛзқарас материалдық 
игілікті  ӛндіру  және  қажетке  жарату  туралы  сӛз  болғанда  ҧмытылып  кетеді. 
Осы  қарама-қайшылықтардан  шығатын  дҧрыс  жол  таба  алмаған  қоғам  мен 
адамдар  табиғат  мҥдделерін  аяққа  басып,  оны  қҧрбандық  қылады,  ӛйткені  ой 
қорғана  алмайды.  Мҧндай  кезде  әр  уақытта  ӛзін-ӛзі  ақтайтын  «бәрі  солай 
істейді» дейтін кӛзқарас қалыптасады. Әрине, басқалардың келеңсіз тәжірибесі 
мен табиғи ортаны бҥлдірудің жалпылама сипатына сілтеме жасау - сӛзсіз әлсіз 
жҧбаныш. Гҥлдеп тҧрған алаңқайдың - сасық қоқысқа, әдемі кӛлдің - шіріп бара 
жатқан  батпаққа,  шҧрайлы  шалғындар  мен  жайылымдардың  жарамсыз  жерге 
айналуының  жеке  адам  немесе  адамдар  тобының  әрекеті  екені  тҥсінікті. 
Дҥниені  жақсартқысы  келетін  адам  басқалардың  осыны  тілейтінін  кҥтпей, 
ӛзінен  бастау  керек.  Егер  адам  ағашты  шауып,  ал  ол  ӛзінің  ҥйіне  қҧлайтын 
болса,  сонда  ол  бір  нәрсені  дҧрыс  істемегенін  тҥсінеді.  Бірақ  зауытта  немесе 
фабрикада  басқалармен  бірге  су  орындары  ауаны  ластап  жатса,  бҧған  кӛп 
алаңдамайды.  Осылайша  қат-қабат  мораль  кӛрініс  тауып,  «ортақ  ӛгізден  жеке 
бҧзау артық» қағидасы орнығады [41, б. 189]. 
XXI  ғасырдың  табалдырығын  аттағалы  отырған  кезеңде  жас  тәуелсіз 
мемлекетіміздің  болашақ  тағдыры  мен  оның  дҥниежҥзі  мемлекеттерінің 
арасында  алар  орны  қандай  болмақ  деген  сҧрақ  кімді  де  болса  толғандырады. 
Ал жер тағдыры және оның тәуелсіздігі ел тағдырларымен тікелей байланысты. 
Кӛп ғасырлар бойы  халқымыз бодандықта болып,  ӛз жеріне ӛзі ие бола алмай 
қызуы  мен  жылуын  жат  жҧрт  кӛріп,  бейнеті  мен  суығын  ӛзін  ӛзі  арқалағаны 
мәлім.  
Мысалы соңғы 70 жыл бойы Қазақстан бҧрынғы Кеңес Одағының шикізат 
бағасы  ретінде  жер  қойнауымыздан  алынған  барлық  қазба  байлықтарын  және 

 
21 
ауылшаруашылық  ӛнімдерін  Ресейге,  Украинаға  тағы  басқа  республикаларға 
тегіннен-тегін  жіберіп  отырды.  Оған  қоса  республикамыздың  қеңдігін  және 
ондағы халықтың сирек орналасуын себеп еткен бҧрынғы Одақ басшыларының 
әскери  саясаты  территориямыздың  біраз  бӛлігін  ядролық,  химиялық, 
биологиялық  қаруларды  сынау  полигонына  айналдырып,  екінші  бір  бӛлігін 
тактикалық,  стратегиялық  мәні  бар  ракеталарды,  әскери  кешендерді 
орналастырды.  Сол  уақытта  Қазақстан  КСРО-ның  оңтҥстік  шығысындағы 
ракето-ядролық  қамалы  болды.  Сӛйтіп  Қазақстанның  кӛп  жерлері 
шаруашылықтан аластатылып, билігі Мәскеудің қолында еді [50]. 
Кеңес Одағы мақтадан шет  елдерден тәуелсіз етеміз деген саяси  лақаппен, 
Орта  Азия  және  Қазақстанның  ӛңіріндегі  жерлерді  игеру  жҧмыстары 
жҥргізіліп,  Сырдария,  Амудария  ӛзендерінің  70-80  %  су  қорын  сол  ҥшін 
пайдаланды.  Бҧл  тек  Одақ  ҥшін  экономикалық  пайда  келтіруді  кӛздеген,  оған 
қоса  айтылған  шаралардың  «терең  байланыстырмаған  сыңар  жақты  саясат» 
болатын.  Осындай  саясаттың  нәтижесінде  бір  уақыттарда  кӛп  халыққа  пана 
болып, ӛмірдің кӛзі болған Арал теңізі тартылып, бҧл кҥнде ӛлі теңізге, ал оның 
маңайы  шӛл  далаға  айналып  отыр.  Осы  алқапты  игеруді  бастамай  тҧрып, 
академик Герасимов бастаған бір топ оқымыстылар КОКП Орталық Комитетіне 
хат  жазып,  мақта  саясатының  тҥбі  ҥлкен  экологиялық  апатқа  әкеп  соғатынын 
жан-жақты  дәлелдеген  болатын.  Ӛкінішке  орай  оқымысты-мамандардың 
пікірімен  санасудың  орнына,  оларға  партияның  саясатын  бҧрмалап, 
тҥсінбеушілік жасап отыр деп айып тақты [50, б. 2-3]. 
Тың  және  тыңайтылған  жерлерді  тез  игеру  мақсатымен  Қазақстанның 
миллиондаған  қҧнарлы  жерлері  есепсіз  жыртылып,  топырақты  уақытында 
тыңайту,  ӛсімдіктерді  жаңа  технологиялық  әдістермен  ӛсіру  жҧмыстарына  аз 
кӛңіл  бӛлінді.  Осының  нәтижесінде  бір  уақыттағы  қҧнарлы  жерлер  кӛп 
мӛлшерді  гумусынан  айрылып,  қҧнарлылығын  жоғалтқан  қҧлазыған  шӛл 
далаға  айналу  қаупі  осындай  отаршылық  саясаттың  арқасында  Кеңес  Одағы 
ыдырағаннан  кейін  Қазақстанның  еншісіне  ядролық  қҧрылыстардың 
зардабынан  жарым-жарым  болып  адам  ӛмірі  ҥшін  ҥлкен  қауіп  туғызатын 
жерлер, 
шаруашылықты 
басқару 
орындарының 
қоршаған 
ортаға 
жауапсыздықпен қарауының салдарынан денгейімен арнасын жоғалтқан кӛлдер 
мен  теңіздер,  тау-тау  ҥйілген  тау-кен,  металлургия  ӛндірістерінің  қалдықтары, 
сыңар  жақты,  қайшылығы  мол  экономика  тиді.  Сондықтан  да  қазір  Қазақстан 
территориясының  бір  қатар  аудандары  ӛте  ауыр  экологиялық  жағдайда  [50,  б. 
3]. 
Әсіресе  Арал  ӛңіріндегі  экологиялық  апат  дҥниежҥзі  жҧртшылығын 
алаңдатуда.  Оның  себебі  Арал  маңайындағы  экологиялық  ӛзгерістердің  әсері 
кҥннен-кҥнге ӛзінің шеңберін ҧлғайтып, бҥкіл әлемдік дәрежеге кӛтеріліп отыр. 
Егер де Аралдың су алуымен байланысты пайда болған шӛл дала ӛз кӛлемін әрі 
қарай  ҧлғайтып,  Қарақҧм  шӛлімен  жалғасатын  болса,  онда  Орта  Азия  мен 
Қазақстан  ӛңіріндегі  екінші  бір  Сахара  тууы  мҥмкін.  Ондай  процестің  ауа-
райымызға,  табиғатымызға  қандай  әсері  болатыны  ӛзінен-ӛзі  белгілі.  Соңғы 
отыз жыл ішінде Арал теңізінің деңгейі 17 метрге тӛмен тҥсіп, су кӛлемі 50 % 
азайып  отыр.  Ондағы  қазіргі  судың  тҧздылығы  26-30  г/лит.  жетіп,  теңізде 

 
22 
тіршілік  мҥлдем  тоқтап  қалған.  Ал  қҧрғап  қалған  бҧрынғы  теңіз  тҥбінен 
жылына  1  млн.  тоннаға  жуық  тҧз  бен  қҧм  аспанға  кӛтеріліп,  алыс  аудандарға 
дейін  жайылады.  Осылардың  барлығы  маңайындағы  табиғатқа,  оның  әртҥрлі 
экожҥйелеріне,  ҥлкен  зиянын  тигізуде.  Мысалы,  Арал  маңайында  бҥкіл  ТМД 
елдерімен  салыстырғанда  безгек  ауруымен  ауыратын  адамдардың  саны  -  30, 
сары ауруымен - 8, туберкулез және рак ауруларымен ауратындардың саны - 15 
есе кӛп [50, б. 3]. 
1950-жылдарда  жалпы  қҧс  тҥрлерінің  саны  -  319  болса,  қазір  100-ден 
аспайды.  Қазақстан  территориясындағы  радиациялық  жағдай  осы  уақытқа 
дейін ӛте кҥрделі және қауіпті болып отыр. Оның негізгі себебі Семей ядролық 
сынақ  полигонында  1949-жылдан  1990-жылға  дейінгі  ӛткізілген  470  ядролық 
және термоядролық жарылыстар. Оның 128 аспанда, 38 жер бетінде жарылды. 
Бҧл  жарылыстардың  жалпы  кҥші  Хиросима  мен  Нагасакида  болған 
жарылыстардың  нәтижесінде  жиналып  қалған  радиоактивтік  қалдықтардың 
жалпы  кӛлемі  12  млн.  тонна,  оның  6,5  млн.  тоннасы  жер  астында  мәңгілік 
кӛмілген.  Семей  полигонынан  да  басқа  Батыс  Қазақстан  ӛлкесінде  әскери 
мақсатымен  10  жарылыс  ауада  болған  және  зерттеу,  технологиялық мақсаттар 
ҥшін 37 жер асты жарылыстары ӛткізілген. Осы жарылыстар нәтижесінде пайда 
болған  экология  ҥшін,  оның  ішінде  жер  асты  сулары  ҥшін  ӛте  қауіпті  болып 
саналатын  радиоактивтік  бӛлінуден  пайда  болатын  стронций  -  90,  цезий  -  137 
элементтері  кӛп  кездеседі,  бҧларға  қоса  100-ден  астам  уран  ӛндіретін  тау-кен 
орындарынан  шыққан  қалдық  та  тағы  бар.  Сондықтан  да  айтылған  ӛңірлерде 
радиациялық  жағдайды  ҥнемі  бақылап  отыру  және  керекті  шараларды 
уақытында жеткізу жауапты жҧмыс [41, б. 3]. 
Осы  тҧрғыдан  қарағанда  Жапонияның  экология  саласындағы  тәжірибесі 
кӛп  елдерге  ҥлгі  боларлықтай.  Жапонияның  бҧл  саладағы  саясаты  экология 
мәселелерін шешуге бҥкіл қоғамды жҧмылдыруға бағытталған. Жапония елінің 
бҧл бағыттағы алғашқы қадамы сонау 50-60-шы жылдарда аты шулы Миномега 
қаласындағы  сынаптан  Тайямада  кадмийден  улану  уақиғаларымен  тікелей 
байланысты.  Сол  жылдары  қоғамдық  кҥштердің  дҥмпуімен  ҥкімет  орындары 
қоршаған  ортаны  ластандырудан  сақтауға  бағытталған  бірнеше  заңдар  мен 
қҧжаттар қабылдады [41, б. 3]. 
Қазақстан  Ҧлттық  Ғылым  Академиясының  Институттары  мен  Ғылыми 
орталықтары,  соңғы  елу  жыл  бойы  еліміздің  табиғатын  (жер,  су,  ауа, 
ӛсімдіктері  мен  жануарлары),  табиғи  байлықтарын  кеңінен  зерттеп,  ғылыми-
практикалық  мәні  зор  ақпарат  жинады.  Атап  айтсақ,  Гидрогеология  және 
гидрофизика  Институты  республика  территориясындағы  жер-асты  суларының 
пайда  болу  заңдылықтарын  және  олардың  жалпы  қорын  анықтап,  ӛндіріске 
пайдалануы  туралы  ҧсыныстар  беріп  келеді.  География  институты  табиғи  су 
қоймаларының динамикасын, олардың экологиялық тҧрақтылығын зерттеп, тау 
шыңдарындағы мҧз және қар қорларына бақылау жҥргізіп, олардың экологиясы 
туралы ғылыми тҧжырымдар жасайды. 
Ластанған  суды,  автокӛліктер  мен  ҥлкен  ӛндіріс  орындарынан  шығатын 
газдарды  тазалау  технологиясын  жасау  жҧмыстарын  Электрохимия  және 

 
23 
органикалық  катализ,  Химия  ғылымдар  институттары  кӛп  жылдан  бері 
жҥргізіп, ҥлкен жетістікке жеткені мәлім. 
Экология,  табиғи байлықтарды тиімді пайдалану саласындағы мемлекеттік 
саясат  нақтылы,  оперативтік  тҥрде  жерден,  ғарышта  қабылданатын 
ақпараттарға,  математикалық  модельдерге,  биосфера  және  гидросфера 
арасындағы ғылыми заңдылықтарға негізделген болуы қажет [50, б. 3]. 
Жобаланып  отырған  мониторинг  тек  қана  мемлекеттік  бағдарлама 
кӛлемінде  ғана  іске  асырылуы  мҥмкін.  Осы  жобаның белгілі  бір  бӛлігі  бҥгінгі 
кҥнде  Ғарыш  зерттеу  институтында  іске  асырылып  отыр.  Институттың 
ғарыштық  ақпаратты  қабылдау  және  ӛңдеу  орталығы  Америка  Қҧрама 
Штаттарының  (АҚШ)  NОАА  спутниктерінен  оперативті  тҥрде  ақпарат 
қабылдап  отырады.  Бҧл  спутниктердің  жерді  айналу  орбитасы  850-1200  км. 
биіктікте де, ал кӛлбеуі 81-83 градус аралығында. Әрбір сеанс жалпақтығы 3000 
км.  болатын  жер  бетінде  керек  ауданының  спектртальдық  суретін  1000  м. 
дәлдікпен  тҥсіріліп  ғарыштық  сипаттан  жердегі  станцияға  беріледі.  Сеанс 
аралығы 12 сағат.  
Алынған  ақпараттар  ауа-райын  болжау,  шӛлді  және  тҧзды  аудандарды 
бақылау,  жайылымдар  мен  егістіктердің  жағдайына  баға  беру,  жер  асты 
сулардың  қорын  анықтауға,  су  мен  сулардың  ластануын  бақылау  ҥшін 
пайдалануға  болады.  Соңғы  кезде  территорияларды  басқаруға  және 
экологиялық бақылау жҥргізу ҥшін геоинформациялық жҥйе кең қолданылуда. 
Геоинформациялық жҥйелер ғарыштық және электрондық карталарды жасауға 
негізделген.  Электрондық  карталардың  әдеттегі  карталардан  ерекшелігі,  тҧл 
бойына  кӛп  кӛлемді  ақпарат  сыйғыза  алатындығы  және  сол  карталар  арқылы 
ҥлкен жобаларды тезірек жҥзеге асыруға мҥмкіндіктің болуы [50, б. 2-3]. 
Қазірдің  ӛзінде  Ғарыштық  зерттеу  институтының  Францияның  Ҧлттық 
Ғарыш  агенттігімен  бірігіп  Алматы  қаласының  ГИС-ін  жасауға  кірісіп  отыр.  
Соңғы  уақытта  табиғи  ресурстарда  және  экологиялық  апаттарды  (космостан 
жәні  жердегі  станциялардан)  ғарышкерлердің  қатысуымен  зерттеуде  біраз 
жетістіктерге  жетіп  отырмыз.  Оның  дәлелі  Т.  Әубәкіровтің,  Т.  Мҧсабаевтың 
бағдарламаларының  сәтті  аяқталуы  да  осы  бағдарламарды  нәтижесінде 
Аралдың  қҧрғап  қалған  тҥбінен  кӛтерілген  тҧз  және  қҧмдардың  таралу 
жылдамдығы  мен  алыстығын  анықтау  ҥшін  біраз  жҧмыстар  жҥргізді.  Ғылым 
Академиясы институттарының потенциалы республикаға экология мәселелерін 
шешуде кең пайдалануы тиіс. Сонда ғана бір нәтижеге жетеміз [50, б. 3]. 
Бҧл  мәселелер  «Қазақстан  Республикасы  -  2030»  ҧзақ  мерзімді  даму 
бағдарламасында басты орын алады. Қазақстан Республикасының экологиялық 
білім бағдарламасында экологиялық білім мен тәрбиенің жалпы ҥздіксіз жҥзеге 
асуы  кезінде  жан-жақты  мәселенің  шешілу  мҥмкіндігі  кӛрсетілген.  Қоғамның 
барлық  инфрақҧрылымдарын  қолдайтын  экологиялық  білім  ғана  әлеуметтік-
экологиялық  нақтылықтың  кезінде  жан-жақты  қызметке  бейімделген,  XXI 
ғасырдың  қазіргі  азаматын  қалыптастыра  алады.  Тҧрақты  дамуға  кӛшу, 
біртҧтас  әлеуметтік,  экономикалық,  экологиялық  саясаттың  бірігуіне,  тҧрақты 
даму  стратегиясын  жҥзеге  асыруын,  елдің  даму  механизмі  мен  мақсатын 
анықтайды [51]. 

 
24 
Қолданбалы  жоспардағы  тҧрақты  даму  моделі  -  бҧл  сыртқы  және  ішкі 
қауіпті  жою  мен  ескертуін  қамтамасыз  ету,  тҧрақты  принциптердің 
экономикалық  мемлекеттің,  қоғамның  қызмет  етуі  мен  ҧйымдастырылу  әдісі. 
Барлық 
қызмет 
тҥрлері 
мен 
қайта 
оқытудың 
нақты 
бағытын 
анықтайтын  ҧзақ  мерзімді  бағдарламаның  тҧрақты  дамуға  кезеңдік 
кӛшуі ҧлттық стратегия болып саналады.  
Тҧрақты дамудың принциптері: 
- прогрестің   мақсаты   -   адам,   адамзат   дамуының   деңгейі   - бҧл оның 
әлеуметтік-экономикалық  саясатының,  мемлекетінің,  қоғам  қалыптасуының  
шарасы; 
-  ҧлттық  игілікті  тҧрмыс  деңгейінің  жоғарылауы,  кедейлікті  жеңу,  
қажеттілік қҧрылымның ӛзгеруі; 
- білім, ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау жҥйесінің даму басымдылығы  - 
халық шаруашылығының эволюциясы, халық белсенділігінің шығармашылығы, 
ӛнімділіктің  ҧзақ  мерзімді  ӛсу  факторлары  қоғамының  рухани  ӛмірінің 
маңызды саласы; 
-  демографиялық  жағдайдың  жақсаруы,  тҧрғындардың  орнықты  дамуының 
іс-әрекеттігі; 
-  экономикалық  инновациялық  даму  типі  ресурстарды  жинақтауға, 
табиғатты қорғауға ӛту; 
- экология және экономика байланысының кҥшеюі, экономикалық жҥйенің 
экологиялық бағдарын  қалыптастыру  экожҥйенің шаруашылық сыйымдылығы  
шегіндегі дамуы; 
-  қалдықтарды  қайта  ӛңдеу  қауіпсіздігі,  ресурстарды  қайта  пайдалануды  
кеңейту,  қайта  ӛңдеуге  жатпайтын  ресурстарды  тҧтынуды  азайту   
мҥмкіндігімен шығынды азайтуды ҧсынатын рационалды табиғи қолдану; 
-  экожҥйені      қайта      қалпына      келтіру      мен      қорғау      мақсатында 
әлеуметтік әріптестік пен халықаралық ынтымақтастықтың дамуы; 
- 
жаңа  ӛркендеу  қҧндылықтарының  есебіндегі  мораль,  тәрбие 
мен білім жҥйесіндегі экологияландыруға адамның кӛзқарасы; 
-  саяси  механизм  шешімнің  қабылдануы  мен  жҥзеге  асырылуы,  басқару 
жҥйесін  жетілдіру,  тҧрақты  даму  міндеті  мен  мақсатын  жҥзеге  асырудағы 
мемлекеттің басты рӛлі; 
- 
азаматтық  қоғам  мен  жеке  бизнестің,  мемлекет  қызметінің 
тиімділігі мен ҥйлесімділігін  жоғарылату [51, б. 33]. 
Қоғамның  тҧрақты  дамуын  қамтамасыз  ететін  экономикалық,  әлеуметтік, 
мәдени, қҧқықтық және жеке тҧлға ӛмірінің әлеуметтік позитивтік бейнесі мен 
ҥйлесімді  дамуы  ҥшін  басқа  да  жағдайларды,  адам  бостандығы  мен 
конституциялық қҧқық әлемдік одақта мойындалуын жҥзеге асыруды қҧрудың 
маңызды факторы болып табылады. 
Қазіргі  қоғамның,  тҧрақты  дамуының  принциптері  мен  талаптарына 
белсенді салауатты ӛмір салтын ҧстанатын, жан-жақты ҥйлесімді дамыған дені 
сау, білімді және рухани тҧлға типі сәйкес келеді. Қоғам мҥддесі мен тҧлғаның 
дамуы  экономика  мен  қоғамның  келешекте  дамуына,  кҥшті  мемлекетті 
қалыптастыру  азаматтық  қоғамды  қҧрудағы  демократиялық  институттардың 

 
25 
беріктілік шартының қажеттілігі болып табылатын әлеуметтік консолидацияны 
қамтамасыз ету. 
Тҧрақты дамудың ҧлттық стратегиясының экологиялық компоненті «адам - 
қоршаған  орта  -  экономика»  ҥштігіндегі  тҧрақты  дамуды  қҧрайтын  іргетасты 
ҧсынады, оған ҥш аспект кіреді: 
- қоршаған орта, табиғи ресурстық потенциал; 
- қоршаған орта мен адам қарым-қатынасының процесі; 
-  қоғамның  ӛмір  қызметінің  барлық  жағынан  мҥддесіндегі  экологиялық 
императивті жҥзеге асыру, экологиялық саясат [51, б. 34]. 
Бірінші  аспект  тҧрақты  даму  моделіне  ӛту  кезінде  табиғи  потенциалдың 
динамикасы мен бағалау жағдайын тҧрақты қадағалауды ҧсынады. 
Екінші  аспект  -  адам  денсаулығын  сақтау  мен  биоәртҥрлілікті  қорғау. 
Қазақстанның табиғи  экожҥйесін  қайта  қҧру  ортасының  сыйымдылығын  ӛсіру 
ҥшін  жағдай  жасау,  қоршаған  орта  тҧрақтылығының  кепілі,  табиғи  ортаға 
антропогендік  қысымды  біртіндеп  тӛмендету  бойынша  шараларды  жҥзеге 
асыруды қарастырады. 
Ҥшінші  аспект  -  әлеуметтік-экономикалық даму  мақсаты  мен  экологиялық 
мақсат  келісімінің  талаптары  -  экологиялық  императив  негізінде  экологиялық 
саясаттың  жҥзеге  асырылуымен  ӛңдеу  ҥрдісінде  барлық  экологиялық 
компоненттердің  мінездемелік  жҥйесі  біртҧтас  тҧрақты  дамудың  ауысуын 
қорытындылайды. 
Экологиялық императив келесі талаптарды белгілейді: 
- 
табиғи  ҥйлесімді  және  салауатты  ӛмірге  қҧқығы  бар  адам 
басты назарда болу керек; 
- 
қазіргі  уақытқа  болашақ  ҧрпаққа  қоршаған  ортаны  қорғау 
мен даму мҥмкіндігін қамтамасыз ету; 
- 
қоршаған 
ортаны 
қорғау 
жалпы 
әлеуметтік-экономикалық 
процестің ажырамас бӛлігі болуы қажет; 
-  шаруашылық  қызметті  экологияландыру  бойынша  шараларды  жҥзеге   
асыруда, 
табиғат 
акцентін 
қорғау 
тәжірибесінде 
қалыптасқан    
айырмашылықты  ауыстыру  қажет,  бірінші  кезекте  теріс  техногендік  іс-
әрекеттердің  себептерін  жою; 
- 
әлеуметтік-экономикалық 
дамуы 
экожҥйе 
сыйымдылығының 
шаруашылық 
шегінде 
қол 
жеткізудегі 
адам 
ӛмірінің 
сапасын 
жақсартуға бағытталуы қажет; 
- 
экологиялық  сана  мен  адам  кӛзқарасы,  білім  мен  тәрбие 
жҥйесі [51, б. 35]. 
Бҧл талаптар тҧрақты даму мақсатындағы экономикалық және экологиялық, 
әлеуметтік қарым-қатынас органикалық пен ҥздіксіз экологиялық императивтің 
мәнін кӛрсетеді. 
Қазіргі кезеңде адам мен оны қоршаған ортаның қарым-қатынасы кҥрделіне 
тҥскені  мәлім.  Жер  шарындағы  халық  санының  жедел  ӛсуі  мен  ӛндіргіш 
кҥштердің  кҥрт  дамуы  адамның  табиғатқа  ықпалын  кҥшейтті.  Әсіресе,  XX 
ғасырдың екінші жартысынан бастап, адам мен табиғат арасында жаңа жағдай 
қалыптасты.  Адамзат  қажетіне  керек  шикізатқа  сҧраныс  материалдық 

 
26 
ӛндірістің  кӛлемін  арттырды,  жер  қойнауы  мен  мҧхит  байлығы  жедел  игеріле 
бастады.  «Табиғатқа  бағынбаймыз,  оны  ӛз  игілігімізге  айналдырып,  бермесін 
тартып аламыз» деген кӛзқарас қалыптасты. Мҧның барлығының жер бетіндегі 
тіршілікке  тигізген  әсері  табиғаттың  ӛзіне  тән  қҧбылыстардан  -  табиғи  ӛзгеріс 
пен жел, су тасқыны, жер сілкінісі әсерінен әлдеқайда асып тҥсті [52]. 
Халықтың  жылдам  ӛсуі  табиғатқа  деген  тҧтыну  қысымын  ӛсірді.  Табиғат 
ӛзінен  шыққан  шығынды  қайта  қалпына  келтіріп  отыратын  уақытының 
мерзімінен жаңылды. Қалалар кӛбейіп,  оларда тҧратын  халық саны артты. XX 
ғасырдың басында жалпы халықтың 10 % ғана қалада тҧрса, ғасыр аяғында бҧл 
50  %-ға  жуықтады.  2003-жылы  Қазақстандағы  қала  халқы  54  %-ға  жетті. 
Осынша  кӛп  адамның  шағын  территорияға  жиналуы  жерге  тҥсетін  салмақты 
кҥшейтті, қала мен қала маңының ластануы ҧлғайды [52, б. 2]. 
Бізде  материалдық  ӛндіріске  баға  берудің  екі  ӛлшемі  (әлеуметтік, 
экономикалық)  қалыптасқан.  Ал,  қазіргі  ӛмір  осы  ӛлшемге  экологияны  да 
қосуды  қажет  етіп  отыр.  Әрбір  салынатын  ӛндіріс  орнын  әлеуметтік, 
экономикалық  жағынан  дәлелдеумен  қатар,  оның  экологиялық  жағдайларын 
(келетін  зардаптары  мен  оны  болдырмау  мҥмкіндігін)  қоса  ескеріп  негіздесе, 
бҧл  салада  қазір  орын  алып  отырған  қателікке  жол  берілмес  еді.  Осылардың 
салдарынан Қазақстан қазір экологиялық жағдайы ауыр ӛлкенің біріне айналып 
отыр. 
Ежелден 
мал 
шаруашылығымен 
айналысқан 
ата-бабаларымыз 
жайылымдарды  маусымның  ӛзгеруіне  қарай  тиімді  пайдаланған.  Ӛмірлік 
тәжірибе  оларды  табиғатты  сақтауға  ҥйреткен.  Жайлауды  тақырлап  кӛшкен 
ауыл  келесі  жазда  жер  қалпына  келіп,  шӛп  жетілгенде  ғана  қайтып  келген. 
Сондықтан  да  ҧзақ  ғасырлар  бойы  молырақ,  ӛсімдік  жамылғыларының 
қалыптасуында ҥлкен ӛзгерістер болмаған. Қазіргі жағдай тіптен басқаша. Онда 
пайдаланылған,  тапталған,  ӛсімдіктері  жаншылған  табиғаттың  қайта 
жақсаруына  уақыт  берілмейді.  Шӛп  жетілмей  қылтанақтап  шығып  келе 
жатқанда-ақ оны қайта жаншып тастау етек алған.  
Бір  кездері  игерілместей  болған  Қазақстанның  кең  байтақ  жері  бҧл  кҥнде 
экономикалық  қуатымызды  арттырып  отырған  ӛндіргіш  кҥштердің  ӛсуінің 
арқасында  қоршаған  орта  жағдайлары  ескерілмей,  аз  уақыттың  ішінде 
экологиялық  дағдарыстар  аймағына  айналды.  Бҧрынғы  Кеңестер  Одағы 
жҥргізген солақай саясат та бҧған кӛп  ықпал етті. Қазақстандағы экологиялық 
мәселелерді кӛбейтіп жіберді. Табиғат байлығы ысырап болды. Табиғатқа деген 
тҧтынушылық кӛзқарас қалыптасты. Қоғамдық қажеттілікті жалғыз ғана фактор 
санап, техникалық-экономикалық есепті соған негіздеп қҧру орын алды [52, б. 
2]. 
Қазақстандағы  182  млн.  гектар  жайылымның  110  млн.  гектары  (60  %) 
әртҥрлі  деңгейде  зиян  шекті.  7  млн.  гектар  орман  жойылып  кетті.  Оларға 
жануарлар  мен  ӛсімдіктердің  аса  бағалы  тҥрлерінің  жойылғанын  қоссақ, 
шеккен зиянымыздың орны толмайтынын кӛреміз. Адамның қолымен жасалған 
зиянды іс табиғаттағы зат алмасу мен табиғи компоненттердің байланысына да 
әсер етпей қоймайды. Мысалы, орман ағаштарының кесілуі топырақтағы ылғал 
мӛлшерін  азайтады,  содан  топырақ  қҧнарлығы  ӛзгереді.  Соның  салдарынан 

 
27 
ӛсімдіктер  тіршілігіне  зиян  келеді,  ӛсімдік  азайған  жерде  жануарлар  да 
тҧрақтамайды. 
Ауыл  экологиясының  нашарлауы  негізінен  шаруашылық  кезінің 
қалыптасқан жҥйесінің бҧзылуына байланысты болып отыр. Мәселені шешуде 
Елбасының  ауыл  мәселесін  кҥн  тәртібіне  қоюы  халықтың  қызу  қолдауына  ие 
болып кетті. 
Еліміздегі  экологиялық  дағдарысқа  химия,  мҧнай,  металлургия,  отын 
ӛнеркәсібінің жедел және мол мӛлшерде дамуы да әсерін молайтып отыр. Жыл 
сайын  Қазақстандағы  су  қоймаларына  химиялық  қоспалармен  ластанған  6 
млрд. текше метр ағын су қҧйылады, 3 млн. тонна зиянды заттар ауа қабатына 
сіңеді,  200  млн.  тонна  қатты  қалдықтар  қоқысқа  тасталады.  Басқа  да  шикізат 
кӛздерін  игеру  ауаны  ластаумен  қатар  жҥргізілуде.  Олардың  қатарына  мыс, 
қорғасын,  мырыш,  кҥміс,  хром,  ванадий,  фосфорит,  барит,  сурьма,  тас  кӛмір, 
мҧнай,  т.б.  кен  орындары  жатады.  Ірі  ӛндіріс  орны  болмаса  да  Алматыда  да 
ауаның  қалыптан  тыс  ластануы  байқалады.  Бҧл,  әрине  қаланың  географиялық 
орнына байланысты. Онсыз да ауа алмасуы нашар қаланың қҧрылыстары азын-
аулақ  ауа  жолына  бӛгет  болуда.  Мысалы,  тау  аралық  ауа  қозғалысының 
жолында  тҧрған  территорияға  «Самал»  ықшам  ауданының  салынуы  осыны 
аңғартады.  Оның  орнына  Фурманов,  Достық  кӛшелерінің  аралығындағы 
Медеуден  келетін  ауа  қозғалысының  жолында  тҧрған  осы  ауданға  ҥлкен  бақ, 
парк жасалғанда, ол қаланың ӛкпесіне айналған болар еді [52, б. 2]. 
Ірі  ӛнеркәсіп  орындары  шоғырланған  ірі  кӛлік  торабы  бар  облыс 
орталықтарының  кӛбінде-ақ  экологиялық  жағдай  нашар.  2000-жылы 
республиканың  19  қаласында  жҥргізілген  атмосфераның  ластану  мӛлшерін 
анықтайтын мониторинг лас қалалардың қатарына Ӛскемен, Риддер, Шымкент, 
Ақтӛбе,  Алматы  қалаларын  алады.  Республика  қалалары  бойынша 
атмосферадағы  зиянды  шаңдардың  жиынтығы  зиянды  заттардың  шектеулі 
ластану  индексі  (17,8),  Риддер,  Шымкент,  Ақтӛбе  (10,0),  Алматы  (9,9) 
қалаларын атады [52, б. 2]. 
Республика  қалалары  бойынша  атмосферадағы  зиянды  шаңдардың 
жиынтығы  зиянды  заттардың  шектеулі  мӛлшерінен  орта  есеппен  1,2  есе  кӛп. 
Ауаның  шаңдануының  ең  кӛп  мӛлшері  (3-5  ПДК  -  предельно  допустимая 
концентрация) Жезқазғанда, Шымкентте, Ақтауда байқалған. Атырау, Алматы, 
Балқаш,  Семей,  Теміртау  қалаларында  бҧл  кӛрсеткіш  1,3-2-ні  қҧрайды. 
Ауадағы  адам  организміне  аса  қауіпті  улы  газдардың  мӛлшері  1328,2  тонна 
кҥкірт  сутегісінен,  7732,7  тонна  аммиактан,  4621,4  тонна  қорғасыннан,  1606,6 
тонна  мышьяктан,  335,6  тонна  кҥкірт  қышқылынан  қҧралады.  Бір  ғана 
Қарағанды  облысының  ӛндіріс  орындары  1108,1  тонна  улы  газды  ауаға 
таратады екен [41, б. 2]. 
Қазақстан  территориясында  озон  қабатының  бҧзылуы  ғарыш  полигоны 
орналасқан орталық Қазақстанда кӛбірек байқалады. Сол маңайдағы ӛсімдіктер 
дҥниесінің,  қҧрамындағы  ӛзгерістер,  оны  мекендейтін  қарақҧйрық  ақ  бӛкен 
етіндегі радиациялық элементтердің шамадан тыс ӛсуі осыны дәлелдейді. 
Елде  жҥргізіліп  жатқан  әлеуметтік-экономикалық  ӛзгерістердің  табысты 
аяқталуы да, ең алдымен, ҧстанған экологиялық саясатқа байланысты. Ол ҥшін 

 
28 
жердің  қҧнарсыздануы  мен  жер  бедерінің  жҥдеушілігі  (территорияның  60  %  
қҧм  баса  бастады),  су  ресурстарының  тапшылығы  (сумен  қамтамасыз  етуде 
Қазақстан  ТМД  мемлекеттері  ішінде  ең  соңғы  орында),  Арал,  Балқаш 
кӛлдерінің  су  алуы,  Семей  ядролық  полигоны  мен  басқа  да  әскери 
полигондардың,  Каспий  жағалауының  мәселелері,  елді  пункттерде  ауаның 
топырақ  пен  судың  ластануы  жағдайлары  сияқты  маңызды  мәселелерді  шешу 
мемлекеттік деңгейде қаралуы керек. Қазақстан жерінің табиғи байлықтарының 
азаюы экономикаға қатты әсер ететіні, әлеуметтік шараларды іске асыруға қол 
байлау болатыны ӛзінен-ӛзі тҥсінікті [41, б. 2]. 
Бізде  бҥгінгі  экологиялық  дағдарысқа  ғылыми-техникалық  ӛрлеу  кінәлі, 
қазіргі  даму  жағдайларында  ол  болмай  тҧрмайды  деген  біржақты  пікір 
қалыптасқан.  Ғылым  жетістіктері  табиғатқа  зиян  келтіруге  арналмаған  ғой. 
Сонымен  бірге  ол  қоршаған  ортаны  қорғаудың  да,  қалпына  келтірудің  де 
тәсілдерін  ашты.  Табиғи  ресурстарды  ҥнемдеуге  мҥмкіндік  беретін  немесе 
қалдықсыз  технологияны  ӛндіріске  енгізу,  ӛндірісті  сумен  қамтамасыз  етудің 
қайтымды және тҧйық айналымдарын қолдану (бҧл су шығынын қысқартады), 
жылу  мен  энергияның  дәстҥрлі  кӛздерін  табиғи  кӛздерімен  алмастыру, 
топырақты  табиғи  тыңайту  мен  ондағы  ылғалдың  жиналуын,  атмосферадағы 
газдың  тепе-теңдігін  сақтауды  қамтамасыз  ететін  орман  алқаптарын  сақтау 
және  қалпына  келтіру  -  міне,  экологиялық  дағдарыстың  бетін  қайтаруға 
ғылымның берер ақыл-кеңесі осылар.  
Бҥгінгі  таңда  халыққа  экологиялық  білім  мен  тәрбие  беру  мәселесін 
мемлекеттік  деңгейде  кең  кӛтерудің  қажеттігі  осыдан  туындап  отыр. 
Экологиялық  білім  беру  дегеніміз  адамзат  қауымының,  қоғамның,  табиғаттың 
және  қоршаған  ортаның  ҥйлестігін  және  оны  тиімді  пайдаланудың  жолдарын 
халыққа  тҥсіндіру.  Сол  арқылы  еліміздің  халық  шаруашылығының  әлеуметтік 
және  экономикалық  мәселелерін  шешуге  кӛмектесеміз.  Экологиялық  және 
табиғатты қорғау заңдарын жетілдіру және оларды бҧлжытпай орындау, табиғи 
ресурстарды  тиімді  пайдалануда  жауапкершілікті  кҥшейту,  қоршаған  ортаның 
табиғаты  мен  адам  денсаулығының  ҥйлестігін  арттыру,  ҥздіксіз  экологиялық 
білім  беруді  ҧйымдастыруды  тездету,  елдегі  экологиялық  жағдайлар  жайлы 
мәліметтердің  халыққа  жетуін  қамтамасыз  ету,  тағы  басқалар  осы  саладағы 
негізгі міндеттер қатарына жатады [41, б. 2]. 
Қысқасы,  қазақ  даласының  табиғатын  аялау,  кҥту  ӛзіміз  ҥшін  керек.  Ол 
байлық кӛзі, тіршілік кӛзі, ҧлттық ҧғым-тҥсінігіміздің, менталитетіміздің негізі. 
Ендеше  табиғатты  сақтау,  мәпелеу  -  біздің  ҧлттық  міндетіміз.  Ел  тағдыры 
экологияға да тірелген тҧсқа келдік. 
Ал  жаһандық  мәселелер  әрқашанда  пайда  болып,  ғасырдан  ғасырға 
жалғасып,  тек  бет  бояуын  ӛзгертіп,  ӛткір  міндеттер  қойып  отырған.  Мысалы, 
қоршаған ортаның ластану мәселесі, экожҥйенің дамуындағы биологиялық сан-
алуандылық  және  тҧрақтылықтың  сақталуы.  Не  себепті  адамзат  ӛміріне 
экологиялық апаттың жақындауы және ҧлғаюы қауіп туғызуда.  
Біріншіден  -  ғылыми-техникалық  прогресс.  Осы  прогресс,  ӛндірістік 
кҥштерді  және  адам  ӛмірін  жақсарта  отырып,  қоршаған  ортаның  ӛзгерісіне 
әкеледі.  Ең  алғаш  ғылыми-техникалық  прогресстің  әсерін  сезінгендер 

 
29 
экономикалық  дамыған  және  халқы  ӛте  тығыз  орналаскан  елдер  -  АҚШ, 
Жапония,  Германия  болды.  Адамның  қарқынды  іс-әрекеті  қоршаған  ортаның 
тепе-теңдігіне  аса  ҥлкен  қысым  жасайды.  Дҥниежҥзінде  бірнеше  миллион 
химиялық  қосылыстар  синтезделіп,  бірнеше  бӛлігі  ӛндіріске  жҧмсалды,  60 
мыңнан кӛбі пайда табу мақсатында пайдаланылды, бҧл тек аталуы, ал жҧмсалу 
кӛлемі  қандай?  Олар  кӛп  және  ҥздіксіз  ӛсуде,  сол  себепті  де  экологиялық 
жҥктемелердің қарқындылығы ӛткір сҧрақ болып тҧр. 
Адам  денсаулығы  мен  ӛмірінің  ҧзақтығы,  балалар  ӛлімі,  маңызды 
демографиялық  дәрігерлік  кӛрсеткіштер  тек  қоршаған  ортаның  тазалығымен 
тҧрақталады,  ал  жаңа  әсер  етуші  зиянды  факторлар  адам  ағзасының, 
жануарлардың,  ӛсімдіктердің  тҧқым  қуалау  қасиеттерінің  ӛзгеруіне  әкеледі. 
Басқаша  айтқанда  «білінбей  атылатын  бомба»  тәрізді  әсері,  мысалы, 
аллергиялық,  жҥрек  қантамыр  аурулары,  кәсіптік  патология  соңы  міндетті 
тҥрде  ауыр  қайғыға  соқтыратын  кеселдер.  Соңғы  он  жылдықта  қоршаған 
ортаның  ӛзгеру  қарқыны  жылдамдауынан,  экогенетикалық  мәселелерді  оқыту 
кезектен  тыс  міндет  болып  отыр.  Қоршаған  ортадағы  тҧқым  қуалаушы 
факторлардың тиімсіз әсері екі тҥрде кӛрініс береді [53]. 
Қазіргі  кезде  биологиялық,  медициналық  және  әлеуметтік  «мутация 
жҥктері»  қатаң  анықталған  тҥсініктермен  айтылады.  Жекеленген  мутациялар 
немесе олардың ҥйлесімі адам және табиғи популяциялардың генетикалық сан 
алуандылығын  кӛтеріп,  летальді  (ӛлім)  жағдайына,  ӛсіп-ӛнудің  тӛмендеуіне 
соқтырады.  Кейде  эколог  мамандардан  сҧрайды:  «Адам  ӛміріне  генетикалық 
тҧрғыдан қауіптісі қайсысы - радиация ма, химия ма?». Бҧл жағдайда біз былай 
жауап  береміз:  екеуі  де,  себебі,  радиациялық  фактор  біздің  ӛмірімізге  мықтап 
енген. Ӛндіріс ӛнімдерінен радиоизотоптар бӛлініп жинақталуда, медициналық 
процедуралар,  т.б.  Адам  30  жасында  3  (бір  рентгеннің  биологиялық 
эквиваленті) радиация мӛлшерін қабылдаса, 70 жасында бҧл мӛлшер 35 бірден 
аспауы  қажет.  Адам  ағзасындағы  радиацияның  генетикалық  әсері  АЭС 
апаттарынан, қазіргі таңдағы әйгілі атом ядролық сынақтардан, мысалы, Семей 
полигоны,  Невада  (АҚШ),  Муророа  (Франция),  Хиросима  және  Нагасаки 
(Жапония)  кӛрінеді.  Экогенетикалық  қауіпті  факторлардың  қоршаған  ортаға 
әсерінің  нақты  бағасын  беру  мәселесі  кҥн  сайын  жаңа  ғылыми  кҥштерді 
қолдануды талап етуде [53, б. 22]. 
«Адам  мен  табиғаттың  қарым-қатынасы  жаңадан  XXI  ғасырға  аяқ  басқан 
тарихи  кезеңде  аса  маңызды,  кӛкейтесті,  ӛзекті  мәселелердің  қатарына 
кӛтерілді.  Жер  шарының  экологиялық  драмасы  ядролық  соғыс  қаупінің 
кӛлеңкесінде  ескерілмей  келді.  Ал  қазіргі  уақытта  ядролық  соғыс  қауіпшіл 
бҧлты  сейіле  келе  «экологиялық  бомбаның»  адамзат  ҥшін  қаупі  ядролық 
бомбадан асып тҥспесе, кем емес екендігіне кӛзіміз жетті» - дейді эколог-ғалым 
В. Песков ӛз еңбегінде. Сондықтан да экологиялық мәселенің шешілу деңгейіне 
бҥкіл адамзат атаулының болуы не болмауы, жер бетіндегі тіршілік атаулының 
ӛмір сҥруі не сҥрмеуі тікелей байланысты болып отыр [54]. 
Адамзаттың  жер  атты  кӛгілдір  планетада  тіршілік  жасағанынан  бері 
миллиондаған  жылдар  ӛтті.  Әйтсе  де  адам  табиғаттың  байлығы  мәңгілік 
еместігі және оны қорғап, қолдап, толықтырып, аялау керектігі жӛнінде кӛп ой 

 
30 
толғаған жоқ. Адам табиғат анадан оның байлықтарын теқ қана алып отырды, 
себебі,  оның  ойынша  табиғат  байлығы  шексіз  әрі  сарқылмас.  Ал  қазіргі  таңда 
табиғатты  қорғау  мәселесі  кӛкейтесті,  себебі  қоршаған  ортадағы  келшектегі 
ӛзгерістер  ішінде  шарықтау  шегіне  жетіп  отыр,  ал  бҧның  ӛзі  биосфераның 
толық  бҧзылуына  әкеп  соғуы  әбден  мҥмкін.  Ӛсімдік  пен  жан-жануарлар  ғана 
емес, топырақ, ауа, атмосфера да адамнан қорған-қолдауды кҥтіп отыр. 
Ҥлкен Кеңестік энциклопедиялық сӛздігінде: «Экология - ӛсімдік пен жан-
жануар 
организмдердің 
қарым-қатынасы 
мен 
олардың 
қҧратын 
қоғамдастықтарының  ӛзара  және  қоршаған  ортамен  байланысы»  деген 
анықтама берілген. 
Бҥгінгі  таңда  экология  -  ол  бірқатар  ғылымдар  кешені,  атап  айтқанда 
этноэкология,  әлеуметтік  экология,  ландшафтық,  адам  экологиясы,  т.б.  Ал 
жалпы  формада  экологияны  адамның,  табиғатпен  және  ӛз-ӛзімен  ҥйлесімді 
ҥндестікте  ӛмір  сҥруі  деп  те  айтуымызға  болады.  Ал,  бҧл  ҥйлесімді  ҥйлестік 
адамзаттың  қалыптағы  қолайлы  физикалық,  психикалық  ӛмір  сҥруіне  жағдай 
жасайды [54, б. 117]. 
Сонымен, табиғат рухани сезімталдықты дамытатын бастау. Табиғатты сҥю 
деген - тірі тіршілікті, ӛмірді сҥю деген ҧғымда, ал олар жоғарғы гуманизмнің 
сезімі. Таза табиғат - біздің ырыс-қҧтымыз, ал ластанған табиғат - бізге қасірет, 
ӛлім.  Таза  табиғат  ҥшін  кҥрес  -  адам  ҥшін  кҥрес,  келешек  ҥшін  кҥрес. 
Табиғаттың тозуы - экологиялық дағдарыс [55]. 
Біздің  жер  -  тірі  планета.  Адам  ӛмірі  мәңгі  емес.  Әрбір  адамзаттың  ӛмірі 
шектеулі, ӛз ӛлшемі бар: бір адамның ӛмірі қысқа болса, екінші адамның ӛмірі 
ҧзақ  болады.  Адамдар  ҥшін  дәл  жас  жоқ.  Сондықтан  да  әрбір  ерте  қиылған 
адамның ӛмірі - ол қасірет, қайғы. Ӛмірді ҧзақ әрі бақытты ету ҧшін табиғатты 
аялай, бағалай білу керек, себебі тіршілік ортасы, адамзат бесігі [56]. 
Дегенмен  де,  адамдар  ӛз  денсаулықтарына  немқҧрайлы  қарайды.  Ондай 
немқҧрайлықтың  басты  себептері  қазіргі  медицина  жетістіктері  және  халық 
мәдениеті мен оның тҧрмыс жағдайының жоғары деңгейде болуында. Қала мен 
ауылда  тәуліктің  кез  келген  уақытында  кӛрсетілетін  арнайы  маманданған, 
сапалы  тегін,  жан-жақты  кӛмек  адам  денсаулығына  оң  әсерін  тигізгенімен,  ол 
сонымен қатар олардың ауруға деген қорқынышын да жойды.  
Денсаулыққа  немқҧрайлықпен  қараудың  тағы  бір  басты  себебінің  бірі  ол 
денсаулыққа  қарсы  жасалған  іс-әрекеттер  «жазаланбайды»  деген  ҧғымның 
қалыптасып,  тҧрақтауы.  Әдетте,  әр  адам  ӛз  басының  аман  есен  болатынына 
ӛздерінше  іштей  сенімді  болады.  Кӛбіне  олар  ӛзге  адамдардың  қайғысын 
естіген  кезде,  ӛз  бастарына  ол  қасірет  тҥспеген  соң  онша  қинала  қоймайды, 
немесе аз уақыт қайғырып кейін оны тез ҧмытып кетеді. Елімізде орта есеппен 
ӛмір сҥру 72-76 жас аралықтарын қҧрайды, сондықтан адамдар арасында «мен 
денсаулықты  сақтап  кҥтсем  де,  кҥтпесем  де  шамамен  80  жыл  жасайтын 
шығармын»  деген  ойға  жиі  келетіндер  де  аз  емес.  Әрине,  айта  берсек  ондай 
себептер  жеткілікті,  дегенмен,  әр  адам ӛз  денсаулығын  сақтап  кҥтуге  міндетті 
[57]. 
Ғалымдардың  анықтауынша,  қала  адамдары  қоғамда  тҧлғалық  бейнесін 
жоғалтады, бҧл кҥшті жҥйке - психикалық қажуды туғызып, тҥрлі кҥйзелістерге 

 
31 
алып  келеді.  Қазіргі  заманның  кҥйзелістері  мен  кикілжіңдері  тек  біздің 
эмоцияларымызға  ғана  әсер  етіп  қоймайды  сонымен  қатар  ішкі  мҥшелерімізге 
де  ӛз  әсерін  тигізеді.  Кҥйзелістер  негізінен  орталық  жҥйке  жҥйесіне  оның 
физиологиялық реакцияларына,  ішкі  секреция  бездерінің қызметіне  де  зиянын 
тигізеді [58].  
Біздің  денсаулығымыз  ӛз  қолымызда.  Біз  мына  ӛмірде  тек  қана  дені  сау 
адамдардың  ғана  тіршілік  етуге  мҥмкіндігі  бар  екендігін  ешқашан  естен 
шығармауымыз керек. 
Әлеуметтік  саяси  және  экономикалық  жҥйесі  ҧқсас  елдерде  экологиялық 
қиындықтардың  ӛзіндік  ерекшелігі  болады.  Қазақстанның  экологиялық 
мәселесі  Кеңес  Одағы  кезінен  кӛптеп  қиындатылып  алды.  Қазақстандағы 
экология  мәселелері  соңғы  20-30  жылда  едәуір  ӛрши  тҥсті.  Осы  кезеңнің 
басында-ақ табиғатты пайдалану мен оны қорғау мемлекеттік бақылауға алуды 
қажет етті. Осы мәселелерді шешу, мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық даму 
жоспарына енгізіліп, ҥкіметтің дәйекті қҧжаттарымен қуатталуда. 
Біздің саяси статусқа ие болуымыз (егемендік алуымыз) ортақ экологиялық-
экономикалық  саясатымызды  жҥзеге  асыруға  кӛп  зиянды  заттардың  кӛлеміне 
қарай  30  %  бен  70  %  аралығында  ӛзгеріп  тҧрады.  Мысалы,  атмосфера  ауасы 
шамадан  тыс  ластанған  қалалар  кӛбейді,  олардың  қатарында  Алматы, 
Лениногорск, Зыряновск, Ӛскемен, Теміртау, Шымкент, Жамбыл қалалары бар. 
Бҧл аймақтардағы жоғарғы ластану деңгейі, негізінен металлургия, минералды 
тыңайтқыш,  жылу  энергетика  ӛндірістерімен,  автокӛліктердің  зиянды 
қалдықтары т.б. әсерінен болады [59]. 
Қазақстанда  Каспий,  Арал  теңізі,  Балқаш  кӛлі  сияқты  ірі  «су  қоймалары», 
85 мыңнан астам тҧрақты және уақытша ӛзен, каналдар бар. Су ресурстарының 
географиялық  орналасуларының  қолайсыздығынан,  жер-жердегі  әкімшілік 
аудандар  мен  ауыл  шаруашылықтары  тең  дәрежеде  сумен  қамтамасыз 
етілмейді.  Негізгі  су  кӛздерінің  былғанып,  ластану  деңгейі  әлі  де  жоғары. 
Соңғы жылдары жер ресурстарын тиімді пайдалану мен оны қорғау мәселелері 
де ҧлғайып барады [60]. 
Қазақстан  территориясы  272,5  млн.  га  қҧрайды.  Оның  222,8  млн.  га  ауыл 
шаруашылығына  тиесілі.  80  %  астам  жердің  тың  аумағының  сапасы  тӛмен, 
пайдалануға  ресурстарының  қҧнарлылығы  нашарлап,  ӛнім  беру  сапасы  мен 
деңгейі  кҥрт  тӛмендеді.  Зерттеулер  нәтижелері,  бар  жердің  20-дан  70  %-ға 
дейінгі аумағының қҧрамы ӛз қҧнарлығын жойғандығын кӛрсетіп тҧр. 
Ертіс  ӛзені  Қазақстанның  негізгі  су  артериясы  болып  есептеледі.  Бҧл 
іргелес  ел  -  Қытайдан  Қара  Ертіс  болып  басталып,  республикамыздың  ҥш  ірі 
облысын:  Шығыс  Қазақстан,  Павлодар,  Семей  қаласы  және  одан  әрі  Ресей 
Федерациясын  бӛліп  ӛтіп,  Солтҥстік  мҧзды  мҧхитқа  барып  қҧяды,  оның  суын 
нәрлендіретін  Бҧқтырма,  Ҥба,  Ҥлбі  сияқты  ҥлкенді-кішілі  ӛзендердің  арқасы. 
Бҧл  аймақты  900-ге  жуық  суды  талап  ететін  ӛндіріс,  қҧрылыс,  ауыл 
шаруашылығы  орындары  бар.  Мҧндағы  ауыз  су  нҥктелері,  жалпы  мӛлшерден 
20 % ғана екен, ол Ертіс  ӛзені бастауынан сағасына дейін  «ӛте былғаныш» деп 
есептеледі [61]. 

 
32 
1992-жылы  ТМД елдерінің Халықаралық экологиялық  кеңесінде Қазақстан 
ресурсы экология және қоршаған ортаны қорғау принциптерін қабылдады. Бҧл 
принциптер Еуропалық одақтың принциптеріне сәйкес келеді. Олар: 
- қоршаған ортаны қорғау; 
- адамның денсаулығын сақтау; 
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалану; 
-  экологиялық  проблемаларды  аумақтық,  дҥниежҥзілік  деңгейде  шешудің 
шараларын қарастыру жатады [62]. 
Қазақстан  Республикасының  экология  және  табиғи  ресурстар  министрлігі 
Халықаралық  кӛмектің  қолдауымен  Экологиялық  Ҧлттық  жоспарын  қҧрады 
(НПДЭ  -  «Национальный  план  действий  по  экологии»  деп  аталады).  Бҧл 
жоспардың  шеңберінде  экологиялық  мәселелер  және  олардың  денсаулық 
сақтаудағы  критерийлері,  қоршаған  ортаны  сақтау  және  экономикалық  даму 
мәселелері тҧр. 
2030-жыл бағдарламасы ҧзақ мерзімді стратегияның экологиялық секторын 
тӛрт кезеңге бӛліп қарайды: 
1) 1998-2000 ж.ж.; 
2) 2001-2010 ж.ж.; 
3) 2011-2020ж.ж.; 
4) 2021-2030 ж.ж.-ға [63]. 
Бҧлардың  әрқайсысының  ӛзінің  міндеттері  мен  басшылықтары  бар,  онда 
алғашқы  кезеңдерінде  экологиялық  дағдарысының  қҧлдырауын  бәсеңдету 
болса, кейінгі кезеңдерде экологиялық ситуацияның тҧрақтануы кӛзделген. 
Қазақстан  Республикасының  Ҧлттық  экологиялық  басымдықтарында  ең 
маңызды ҥш географиялық зоналар кӛрсетілген: 
- А зонасы - Каспий теңізінің солтҥстік бӛлігі; 
-  Б  зонасы  -  Солтҥстік-Шығыс  ӛндірістік  аймақтары,  яғни,  Ӛскемен,   
Қарағанды,  Павлодар  және  т.б.  аудандардың  су,  жер,  ауаның  ластануы  
деңгейінің  кӛтерілуі, осы жерлердің болашақ дамуына ҥлкен кедергі келтіруіне 
әкелуі. 
-  В  зонасы  -  оңтҥстік  ауылшаруашылық  аймақтары  Балқаш  кӛлі  бассейні, 
Алакӛл аймағы, ауыз судың шектен тыс жҧмсалуы, олардың тазартылмауы т.б. 
жатады [64]. 
Еуропалық  Одақ  пен  Орталық  Азия  елдерінің  экологиялық  қауымдастығы 
1995  жылдан  бері  халықаралық  деңгейде  бірнеше  бағдарламалар  қабылдады, 
оған  ТМД  елдері,  Моңғолия  және  барлық  Орталық  Азия  республикалары 
қатысты. 
Жаңа тәуелсіз мемлекеттің қоршаған ортаның ластануын қорғау ҥшін кҥрес 
мҥмкіндіктері  бҧл  бағдарлама  бюджеті  5  млн.  АҚШ  долларын  қҧрады.  Бҧл 
1995-жылдан  басталады,  оның  негізгі  міндеті  қҧкықтық  әкімшілік  негізде 
қоршаған  ортаға  ешқандай  зиянсыз  жҧмыс  жасайтын  экономикалық  дамуы 
болды.  Европалық  Одақтық  ҧсынғаны  Қырғызстан,  Тәжікстан,  Тҥркменстан, 
Ӛзбекстан  және  Қазақстан  ҥшін  «Арал  теңізі  бассейнінде  су  ресурстары  мен 
ауылшаруашылық ӛндірісін басқару» бағдарламасы қаралды. Бҧл жобаға 8 млн.  

 
33 
экю  қаражатын  қҧрады.  Кейін  бҧл  бағдарламаның  2-ші  жалғасы  1998-жылдан 
2000-жылға дейін бағытталып, оған 4 млн. евро қаражаты жҧмсалды. 
«Каспий  экологиясын  қорғау»  бағдарламасы  1995-жылдан  бастап, 
бҥкіләлемдік  банк,  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  экологиялық  бағдарламасы 
(UNEP),  ал  1998-жылдан  бастап  Еуропаның  Одақ  Комиссиясына  ҥлкен 
техникалық  кӛмектер  кӛрсетілді.  Каспий  теңізінің  экологиясының  тҧрақты 
дамуына ат салысу міндеті жатады.    
1-кезең  -  1998-2000  жылдар,  2-кезең  -  2000-2002  жылдар.  Бҧл  жҧмыстар 
ҥшін  бірінші  кезеңде  2  млн.  350  мың  евро,  екінші  кезеңде  3  млн.  евро 
қаражатталған.  Бҧл  бағытта  тақырыптық  орталықтар  қҧрылды,  мысалы, 
Қазақстан  ғалымдары  теңіз  деңгейінің  ӛзгеруін,  Әзірбайжан  теңіздің 
акваториясын ластану мәселелерін, Тҥрікменстан Каспий маңындағы жерлердің 
шӛлейттенуін,  Ресей  балық  ресурсын  және  де  Каспий  теңіздің  Заңдық  негізін 
қҧру жҧмыстарын атқаруда [65]. 
ТМД  елдері  мен  Монғолия  ҥшін  Еуропалық  Одақ  «Қоршаған  орта 
мәселелерінің  ақпараттық  деңгейін  кӛтеру  және  экологиясының  жалпы 
хабарландыру  қҧралын  дамыту»  бағдарламасы  қабылданды,  1996-жылдан    
бастап жҧмыс жасап оған 5,5 млн. евро жҧмсалды. 
«Қоршаған орта бойынша жалпы саяси дамуы» бағдарламасы қабылданды. 
Бҧл бағдарлама 1997-жылы бастау алып, 1998-жылы бекітілген. Бағдарламаның 
жалпы  шығыны  -  3,9  млн.  евроны  қҧрады.  Ал  қазіргі  кезеңде  «Біріккен 
экологиялық  бағдарлама»  атты  Еуропалық  Одақ  пен  Бҥкіләлемдік  банк 
қабылдауымен  бағдарлама  жҧмыс  жасауда.  Қаражат  шығыны  5  млн.  евроны 
қҧрайды.  Мҧнда  Орталық  Азия  аумағында  экологиялық  сектор  ҥшін  кӛптеген 
инвестицияны тартуға септігін тигізеді.  
Қазіргі  уақытта  Орталық  Азияның  аймақтық  экологиялық  ортаның  2001- 
жылдың  қаңтар  айынан  бастап  Алматы  қаласында  жҧмыс  жасап  жатыр.  Бҧл 
идея алғаш рет «Қоршаған орта Еуропа ҥшін» атты 1998-жылы Данияда ӛткен 
бағдарлама  шеңберінде  қаралған  болатын.  Бҧл  орталық  -  тәуелсіз, 
саясаттанбаған  және  халықаралық  мәнге  ие  бірлестігі.  Бҧл  орталықта  бҥкіл 
Орталық  Азияда  болып  жатқан  экологиялық  ӛзгерістер,  жаңалықтар, 
мәселелердің барлығын бірлесіп шешуге мҥмкіндік береді. 
2001-жылы  Алматы  қаласында  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы  қоршаған  ортаны 
қорғау  бағдарламасы,  Азия  және  Тынық  мҧхиты  ҥшін  экологиялық  және 
әлеуметтік компаниясы және Азия Даму банкінің ҧйымдастыруымен «Рио+10» 
тҧрақты  дамуы  бойынша  Бҥкіләлемдік  саммитке  дайындық  және  қоршаған 
ортаны  қорғау  жӛніндегі  Орта  Азия  елдерінің  аймақтық  кездесуі  болып  ӛтті. 
Аймақтық  кездесудің  мақсаты  экологиялық  қауіпсіздік  пен  жер  шарындағы 
біртҧтас  ғаламдық  экологиялық  кеңістіктегі  ӛркениеттің  ӛзіндік  мәселелері 
белгіленді. 
Н.Ә.  Назарбаев:  «Жыл  ӛткен  сайын  адамдардың  денсаулығының  негізі 
кҥйреп, нәзік  табиғи орта бҧзыла берді. Тән азабы да, рухани қасірет те біздің 
жҥрегімізді әлі кҥнге сыздатуда. Ядролық есуастықтың бҥкіл адамзат баласына 
қандай  қисапсыз  шығындар  мен  орны  толмас  қҧрбандықтар  әкелетінін  біз 

 
34 
білеміз»,  -  деп  атап  кӛрсетті  және  соның  нәтижесі  ретінде  1991-жылы  29-
тамызда ӛзінің жарлығымен Семей ядролық полигонын жапты [66].  
Радиациялық  жағдай,  қауіпті  сәуленің  адам  денесіне  сіңуіне  болатын 
ауыртпалықтың  шамасы  туралы  деректер,  халықтың  сырқаттануы  мен  қазаға 
ҧшырауының  демографиялық  кӛрсеткіштері  негізінде  Семей  жерінің  барлық 
аудандары Шығыс Қазақстан облысының Глубокое, Зайсан,  Тарбағатай, Ҧлан, 
Шемонаиха  аудандары,  Қарағанды  облысының  Егіндібҧлақ,  Қарқаралы 
аудандары,  Павлодар  облысының  Баянауыл,  Лебяжье,  Май  аудандары 
экологиялық апат аймағы деп жарияланды.  
2000-жылы  Семей  полигонында  ядролық  сынақтар  жҥргізетін  ең  ақырғы 
штольня  жойылды.  Семей  полигоны  аса  маңызды  стратегиялық  нысан  еді. 
Жарты  ғасырға  жуық  ішінде  ол  жерде  ҧзын  саны  456  ядролық  және 
термоядролық  жарылыстар  жасалған.  Соған  жҧмсалған  ядролық  зарядтардың 
жалпы  қуаты  Хиросимаға  тасталған  атом  бомбасының  қуатынан  2,5  мың  есе 
асып  тҥсетін.  Елу  жылдағы  дерлік  Қазақстанда  ӛткізілетін  ядролық  сынақтар 
біздің халқымыздың денсаулығына және айналадағы ортаға орны толмас залал 
келтірді.  Тек  Семей  полигонына  жапсарлас  аумақтағы  экологиялық  апат 
аймағы  300  мыңнан  астам  шаршы  километрді  алып  жатыр.  Бҧл  Германияның 
немесе Италияның аумағымен шамалас деді президент. 
Мамандар 
белгілі 
бір 
ӛлшемде 
радиациялық 
сәуле 
алған 
қазақстандықтардың  жалпы  саны  жҥз  мыңдаған  адам  болды  деп  санайды. 
Ядролық 
сынақтардың 
салдарлары 
біздің 
болашағымыздың, 
біздің 
балаларымыздың денсаулығын зақымдауда. 
Қазақстандықтардың  туған  кезде  Семей  полигоны  дегеннің  не  екенін 
білмейтін  әлі  талай  ҧрпағы  ӛздерінің  денсаулығында  ядролық  сынақтардың 
ауыр салдарының азабын тартатын болады. 
Адамдар  ғана  емес  жердің  ӛзі  де  азап  тартуда.  Сынақтар  ландшафтың 
бҥлінуіне  ҧрындырды.  Ядролық  жарылыстардың  орнында  ластанған 
радиациялық  суға  толы  тҧтас  кӛлдер  пайда  болды.  Мамандардың  бағалауы 
бойынша  жер  ӛзінің  ӛнімділік  әлеуетін  толық  қалпына  келтіру  ҥшін  кем 
дегенде 300 жыл қажет! 
Бҥгінде Қазақстан ядролық сынақтардың салдарын жою мәселесін негізінен 
дербес  шешуде.  Іс  жҥзінде  полигонға  байланысты  ӛз  мәселелерімізбен  бетпе-
бет қалып отырмыз. 
10  жылдың  ішінде  біз  ядролық  сынақтардан  залал  шеккен  адамдарға  ӛтем 
тӛлеуге,  халықтың  арасында  емдеу,  алдын  алу  шараларын  жҥргізуге, 
полигонмен  жапсарлас  аймақтардың  экологиясын  қалпына  келтіруге  жҥздеген 
миллион теңге жҧмсалды. 
Осы жылдары ӛз аумағының радиоактивтік ластану мәселелерін шешу ҥшін 
Қазақстан  алған  тегін  кӛмектің  жалпы  кӛлемі  бар-жоғы  20  миллион  доллар 
болды.  Ал  енді  залалданған  аумақты  дезактивациялау  және  рекультивациялау 
жӛніндегі  жҧмыстардың  ғана  қҧны  1  миллиард  доллардан  асады.  Ғаламдық 
мәні  бар  мәселені  шешу  жӛнінде  осындайлық  шығынды  жалғыз  кӛтеру  бізге 
айтарлық қиын тиеді. 

 
35 
Бҧл  кҥнде  жер  асты  сынақтары  жҥргізілген  апандарға  адам  кіре  алмайды. 
Оларға  бетон  қҧйылып,  қалың  бітелген.  Дҥние  жҥзінде  Семей  полигонындай 
сынақ алаңы жоқ және енді болмауы да мҥмкін. 
Полигонды  салуға  Семей  қаласының  батыс  жағы  оңтҥстігі  батыс  пен 
солтҥстігінен онша биік емес таулармен қоршалған территорияны таңдап алды. 
Бҧл  жер  Оңтҥстік  Оралдағы  атом  ӛнеркәсібіне  жақын  болды.  Семей  ядролық 
полигонының  жері  Семей,  Павлодар,  Қарағанды  облыстарын  алып  жатты. 
18000  шаршы  км  қҧнарлы  жерді  халық  шаруашылығына  қолдану  ісінен 
айырды. 
Кеңестік 
ядролық 
жарылыс 
саласында 
істейтін 
қызметкерлерді,   
ғалымдарды  полигондағы  алғашқы  жетістіктер  жігерлендіріп,  олар  атом 
қаруының  қыры  мен  сырын  одан  сайын  нығайтты.  1953-жылы  12-тамызда 
термоядролық  қондырғы  сыналса,  1955-жылы  22-қарашада  академик  А. 
Сахаров жоғары қуатты бомба жасағанын дҥние жҥзі білді. Енді келесі болатын 
жарылыстың  радиациялық  қаупінің  орасан  зор  болатынын  ескере  отырып, 
бірінші рет радиациядан қорғану және халықты уақытша эвакуациялау мәселесі 
қойылды. 
Сонымен  Семей  сынақ  полигоны  КСРО-ның  ядролық  қаруының  сынағын 
жҥргізетін  басты  база  болды.  Полигон  объектісінің  иесі  мен  негізгі 
қолданушысы КСРО Қорғаныс министрлігі болды. 
Семейдегі сынақ полигонында болған ядролық сынақты екі кезеңге бӛлеміз. 
Біріншісі  атмосферада  жҥргізілген  сынақ  1949-1962  жж.  Екіншісі  -  жерасты 
ядролық  сынағы  1963-1989  жж.  Полигондағы  ядролық  сынақтағы  ҥш  ортада: 
ауада,  суда  және  қҧрғақта  жҥргізуге  тыйым  салу  туралы  шартқа  қол  қоюмен 
байланысты  болды.  Осыдан  кейін  ядролық  қаруды  жер  астында  сынайтын 
болды. 
Ядролық  жарылыстардың  залалдары  туралы  Қазақстан  ҥкіметі  білді  ме, 
біздің  дәрігер  мамандар,  ғалымдар  қайда  қарады  деген  сҧрақ  тууы  мҥмкін. 
Басшылар  білді,  бірақ  Орталық  Ҥкіметтің  «темір  қалпағының»  астында 
отырғанда  ҥн  шығаруға  болмайтын.  Себебі,  бәрі  де  «Отан  қорғау  мҥддесі,  
бейбітшілік  сақтау  ҥшін  жҥргізіліп  жатқан  шаралар»  деген  тҥсінік  қазақ 
халқының шығынын есепке алдырмай, ақиқатты тҧншықтырып отырды. Кейін 
ядролық сынақтарға қарсы қуатты қоғамдық қозғалысқа қару пайда болды. 
Қозғалысты  қазақтың  адал  ҧлы,  ҥлкен  қайраткер,  ақын,  публицист  Олжас 
Омарҧлы  Сҥлейменов  бастады.  Алғашқы  кҥннен  бастап-ақ  «Невада-Семей» 
қозғалысының  мақсаты  -  жер  бетіндегі  ядролық  жарылыстарды  тоқтату. 
Ресейдің  Саха  Республикасында  да  бізге  ҥн  қосты.  Олар  «Жаңа  жердегі 
полигон  жабылсын!»  деген  ҧран  кӛтерді.  Қозғалыс  басқа  да  халықаралық 
ҧйымдардың,  оның  ішінде  «Әлем  дәрігерлері  ядролық  соғысқа  қарсы»  деп 
аталатын халықаралық қозғалысқа ҧласты. 
Қазақстан  ӛз  тәуелсіздігін  алғаннан  бері  Семей  облысының  тҧрғындарына 
ӛте  қажетті  медициналық  тексерулер  жасау  мҥмкін  болып  отыр.  Жергілікті 
ӛсімдіктер  мен  жануарларға  радиацияның  онкологиялық  әсері  қандай,  оны  да 
бақылауға  мҥмкіншілік  туды.  Семей  экологиялық  қаупінің  ҧлғаюын  қазір 
ғалымдар  әртҥрлі  мамандар  зерттеу  ҥстінде.  Бҥгінде  антиядролық  «Невада-

 
36 
Семей» қозғалысының қимылдарының арқасында АҚШ пен Қазақстан ядролық 
қарусыздану бағдарламасын ӛзара келісіп орындай алды. 
Н.Ә.  Назарбаевтың  «Бейбітшілік  эпицентрі»  («Эпицентр  мира»)  атты 
кітабында:  «Қазақстан  ядролық  инфрақҧрылымынан  ада-кҥде  қҧтылды, 
екіншіден  әлем  Қазақстанды  бейбітшілік  сҥйгіш  ел  ретінде  таныды.  Қазіргі 
ғылыми-техникалық  прогрестің  қарқынды  дамып  кеткені  соншалық,  біз  бір 
мемлекет  мҧздай  қаруланып  шықса-ақ  қауіпсіз  бола  қалады  екен,  әлемді 
бағындыра алады екен деген ҧғымы - балалық ҧғым. Ең бастысы, мемлекеттер 
мен  халықтар  арасында  сенім  болуы  -  ядролық  қару  тҥптің  тҥбінде  бҥкіл 
планетаны жойып тынатынын тҥсіну» [67] - деп кӛрсетті. 
Семей полигонын жабу, ядролық қарудан бас тарту, Қазақстан халықаралық 
бейбітшілікті сақтап, қауіпсіздікті нығайтуға айтарлықтай ҥлес қосты. 
 Бҥгінгі таңда елімізде қоршаған ортаны қорғауға бӛлінетін қаржы-қаражат 
30  %-дан  аспайды.  Кейбір  дамыған  мемлекеттерде  бҧл  мақсатқа  ҧлттық 
кірістерден кӛмекке 3 % қаржы бӛледі [68]. 
Табиғатты пайдалану мәселелері экономикамызды бірқалыпты ету, жер, су 
ресурстарын пайдалану, біздің нарықтың экономикамызға кері әсерін тигізбеуі 
керек.  Қазақстан  әлемдік  аренада  толыққанды  кӛріну  ҥшін,  ең  алдымен 
табиғатты  пайдаланудың  ақылы  механизмін  енгізіп,  экологиялық  зардап 
шектіретін  факторларды  болдырмауымыз  қажет.  Сондықтан  қоршаған  ортаны 
қорғау баршаның парызы. 
Бҥкіл  халықтың  игілігін  кӛздейтін  және  мемлекет  ӛмірінің  аса  маңызды 
мәселелеріне  қатысты  заңнамаларды  жетілдіру  тҧрғысында  парламенттік 
тыңдаулар  ӛткізудің  орны  ерекше.  Кҥрделеніп  қалған  мәселелерді  шешуге 
бағытталған  пікірталасқа  ҧсыныстар  айтуға  ат  салысуға  мҥдделі  болған 
мемлекеттік  ҧйымдар  мен  қоғамдық  қауымдастықтар  ӛкілдеріне,  лауазымды 
адамдарға,  ғалымдар  мен  тәжірибелі  мамандарға  толық  мҥмкіндік  беріледі. 
Қажетті  ақпараттық  қҧжаттармен  қамтамасыз  етіледі.  Сондықтан  кезекті 
парламенттік  тыңдаудың  бҥгінгі  кҥннің  ӛзекті  де  маңызды  тақырыбына 
арналып отырғанын қолдауға тҧрады. 
Жиырма  бірінші  ғасырда  адамзаттың  алдында  тҧрған  ғаламдық 
мәселелердің  бірі  экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  мәселесі  екені 
әртҥрлі деңгейдегі мінбелерден жиі мойындала бастады. Адамзат ӛзі мекен етіп 
отырған ортаны бҥлдіруге немесе оны ӛмір сҥруге жарамсыз етуге бейім кҥшке 
айналған жағдай қалыптасты [69]. 
Бәріміз  де  тәуелсіздіктің  алғашқы  кезеңінде  еліміздегі  нарықтық 
реформалар  мен  экономикалық  тоқыраулардың  қоршаған  ортаны  қорғау 
саласындағы  басқару  және  бақылау  жҥйесіндегі  ҥйлесімсіздікке  әкеп 
соққанының, экономикалық мҥдде мен экологиялық мҥдденің бір-біріне қарсы 
қойылуының  куәсі  болдық.  Қаржы  тапшылығының  әсерінен  мҧндай 
жағдайдағы  шаруашылық  мәселесін  шешкен  кезде  экологиялық  және  қорғау 
мәселелерінен гӛрі экономикалық мҥдде басым болып келді. 
Заңсыз  аң  аулау,  Қазақстан  Республикасының  Қызыл  кітабына  енгізілген, 
сирек  кездесетін  және  жойылып  бара  жатқан  жануарларды  аулау  мен 
ӛсімдіктер  тҥрлерін  жинау,  оларды  ӛткізу,  қырып-жою,  сондай-ақ  ерекше 

 
37 
қорғалатын  табиғи  аумақтар  тәртібін  бҧзу  не  әлемдік  және  республикалық 
санатқа  енгізілген  мемлекеттік  табиғи  қорық  қорының  объектілерін  қасақана 
бҥлдіру  немесе  жою  қылмыскерлер  ҥшін  ермек  қана  емес,  бизнес  кӛзі  болып 
отыр. Браконьерлердің бҧрын да қатыгездікпен аттары шыққан болатын. Олар 
ӛз жолында кедергі келтіргендерді аяусыз жазалайтын.  
Кӛз  алдымызда  кҥннен  кҥнге  індет  болып  бара  жатқан  қоғамның 
наразылығын  туғызып  отырған  осы  келеңсіздіктерді  тоқтатып,  қаржылық 
мҥмкіндікті барынша пайдалана отырып қалпына келтіруге жағдай жасауға жол 
ашады  деген  табиғат  қорғау  заңнамаларын  жетілдіруді  Ҥкімет  пен  Парламент 
соңғы  жылдары  сындарлы  жолға  қойып  келе  жатқанын  айтпауға  болмас.  Осы 
бағытта Жер, Орман және Су Кодекстері, «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар 
туралы» (1997 ж.), «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» (1996 
ж.)  заңдарды  қабылдаумен  қатар  жерді  ерекше  қорғалатын  табиғи  аумақтарға 
жатқызу,  режимдік  аумақтарды  пайдалану  тәртібі,  жануарлардың  сирек 
кездесетін  және  қҧрып  кету  қаупі  тӛнген  тҥрлерінің  тізбесін  бекіту  туралы, 
жануарлар,  ӛсімдіктер  әлемін  қорғау,  ӛсімін  молайту  және  пайдалану 
саласындағы  мемлекеттік  бақылау,  тағы  басқа  да  мәселелер  бойынша  оның 
ҥстіндегі  Ҥкімет  қаулылары  мен  жауапты  Министрліктердің  ережелері 
қабылданды [69, б. 2]. 
Негізінен  таулы  жерге  орналаскан  жер  кӛлемі  198600  гектар  болатын  Іле 
Алатауы,  жер  кӛлемі  209553  гектар  Алтын  емел,  жер  кӛлемі  640477  гектар 
болатын  Қатонқарағай  және  басқа  ҧлттық  парктерін  немесе  ауданы  658892 
гектар  болатын  «Семей  орманы»,  жер  кӛлемі  277961  гектар  болатын  «Ертіс 
орманы» табиғи байлықтарын қорғау мен кҥтіп-қарау ерлікпен тең. Бҧл жерлер 
тек қана табиғат байлығы ғана емес, қоршаған ортаның генетикалық резервтегі 
табиғи эталондары, уникумдар мен реликтер, ғылыми зерттеулер, ағарту, білім 
беру  ісі,  туризм  және  экологиялық,  ғылыми  және  мәдени  жағынан  ерекше 
қҧнды  объектілердің  жиынтығы  екендігін  ескере  отырып  қаржы  бӛлу 
мәселесінде мемлекеттік кӛзқарас танытқан абзал. 
Н. Назарбаев: «...Жер қойнауының байлығы - барша келер ҧрпақтың игілігі. 
Бҧған  қарап  босаңсымауымыз  керек.  Керісінше,  Ҥкіметті  қоса,  біздің  бәріміз 
ондай  байлық  қолымызда  болмағандағыдай  ӛмір  сҥріп,  жҧмыс  істеуге 
тиістіміз», - деп халықты табиғатқа деген ыждағаттылыққа шақырғанды [70]. 
Ӛз  жҧртшылығына  айтылған  ҥндеуге  татырлық  осы  Жолдау  жолдары,  бір 
жағынан, қазіргі қауіпті экологиямызға меңзеп отырғандай. Бҧл меңзеу тек қана 
Қазақстанға қатысты болмаса керек. Кҥллі жер планетасына қауіп-қатер тӛнуде 
екенін жасыра алмаймыз. Атам қазақ: «Ауруын жасырған - ӛледі», деп баяғыда 
тауып  айтқан  ғой...  Сондықтан  да  бҥгінгі  заманымызда  тек  қазақстандықтар 
емес,  барлық  адамзат  ҥшін  жер  бетінен  жойылып  кетпеудің  ӛзі  ең  белді 
мәселеге айналып отырғанын мойындағанымыз абзал. 
Енді  адам  ойының,  қиялының  жеткен  жеріндегі  мақсатты  істі  қос  қолы 
тындыратын  болады.  Міне,  идея  мен  әрекеттің бас  біріктірген  нҥктесінде  енді 
ӛркениет  жанданып  жатты.  Содан  келе-келе  «табиғатты  қҧлпыртушы»  И.В. 
Мичуриннің:  «Біз  табиғаттан  қайырым  кҥтіп  отыра  алмаймыз.  Оның  бермесін 
тартып алу - біздің міндетіміз», - деген «қанатты сӛзін» жаратылысқа қатысты 

 
38 
барлық  шараларымыздың  ҥндеу  туына  айналдырдық  [71].  Қателік  ҥсті-ҥстіне 
жіберіліп  жатса,  осы  «ҧран»  ақталу  актісі  есебінде  жӛн-жосықсыз  қолданыла 
берді. Барлық табиғатқа жасалған зорлықты осы сӛздер ақтап алып жатты...  
Қазақстан ҥшін экологиялық мәселелердің ең кӛкейкесті екендігі де белгілі. 
Соңғы  40-50  жыл  ішіндегі  еліміздің  табиғат  байлықтары  қорының  азаюы, 
қоршаған ортаның шектен тыс ластануы және осылардың адам ағзасына зиянды 
әсерлері  айқын  байқалуда.  Еліміздегі  қордаланған  экологиялық  апаттарды 
оңтайлы шешу мәселелеріне мемлекетіміз ерекше кӛңіл бӛліп отыр. Соның бір 
айғағы  биылғы  2007-жылдың  9-қаңтарында  қабылданған  «Қазақстан 
Республикасының  экологиялық  кодексі»  болып  отыр.  Бҧл  маңызы  ӛте  зор 
жҥйелі  тҥрде  жинақталған  экологиялық  заңнамалар  жиынтығы  еліміздегі 
экологиялық  мәселелерді  оңтайлы  шешу  шаралары  жан-жақты  талдап 
кӛрсетілген.  Бҧл  мемлекеттік  маңызы  бар  заңнамалар  жинағының  7-бӛлімі 
тікелей  «Қоршаған  ортаны  қорғау  саласындағы  экологиялық  білім  беру  мен 
ағарту,  ғылыми  зерттеулер  және  халықаралық  ынтымақтастық»  деп  аталады. 
Осы  бӛлімнің  25-тарауында  «Экологиялық  білім  беру  мен  ағарту 
мамандарының  біліктілігін  арттыру»  мәселелері  әрі  нақтылы,  әрі  айқын  тҥрде 
атап кӛрсетілген. 
Ал,  қазақтың  жарым-жартылай  маңдайына  жазған  Арал  теңізінің  тағдыры 
жайында  айтатын  болсақ,  оған  Әмудария  мен  Сырдариядан  бҧрындары 
сарқырап  жататын  су  доғарылып,  оның  есесіне  теңізден  кері,  дарияға  қҧйыла 
бастаған  сҧмдықты  да,  баяғы  шалқар  теңіздің  о  шеті  мен  бҧ  шетіне  енді адам 
жаяу кешіп ӛтетін заманның келгенін де ел қазір ғана кӛріп отыр [71, б. 4]. 
Ендігі  бір  «келешек»  -  Байқоңыр.  Сонау  бағзы  заманда  Қорқыт  ата 
кӛңілінен  шыққан  ӛңірді  ресейлік  мамандар  қойнауын  ҥңгіп,  қарапайым  кісі 
ойына  келіп  болмайтын  қыруар  кҥрделі  қҧрылыстардың  тҧңғышын  1955-
жылғы  5-мамырда  салып  ҥлгірген-ді.  Бҧл  қасіреттің  басы  еді.  Тіпті,  керек 
десеңіз, қазіргі қасірет одан да бҧрынырақта, 1955-жылғы 12-қаңтарда Жосалы 
темір жол бекетіне инженер К. Дежкин бастаған қҧрылысшылардың Мәскеуден 
екі  жарым  мың  километр  қҧба  далаға  келіп  жетуінен  басталғанды.  Оны  да  ӛз 
кезінде  біліп  жатқан  қазақ  жоқ.  Кеңес  Одағы  ыдырап,  Байқоңыр  ӛз 
республикасының  билігіне  1991-жылы  кӛшкенде,  ондағы  дҥние-мҥлік, 
объектілердің жалпы қҧны 23 миллиард долларға бағаланғанды.  
Ал  Кеңес  ӛкіметі  дәуірінде  лазерлік  қаруды  зерттеу  саласындағы  еңбегі 
ҥшін  КСРО  Мемлекеттік  сыйлығын  иеленген,  техника  ғылымының  докторы 
Ғалым Әбілсейітов: «... 1993-жылы Премьер-Министрдің орынбасары қызметін 
атқарып  жҥргенімде  Президентке,  басқа  да  басшыларға  Байқоңырды  сақтап 
қалу  мақсатымен  оны  жалға  беруді  ҧсыныс  жасадым»,  деп  мақтанғандай 
емеурін  білдіреді  дағы  -  «не  себептен  екенін  білмеймін,  тҧңғыш  ғарышкеріміз 
Тоқтар  Әубәкіров  бҧл  пікіріме  қарсылық  білдірді»,  деп  мойындаған-ды.  Осы 
ҧсынысқа Т. Әубәкіровтің тегіннен-тегін қарсы болмағанына қазір кӛзіміз жетіп 
отыр [71, б. 5]. 
Қазір  ӛзі  Байқоңыр  -  экологияның  «бас  сақинасына»  айналды  ғой!.. 
«Экспресс  К»  газеті  жазғандай,  «Экологтардың  айтуынша,  Байқоңыр 
тарихындағы 40 жылдан аса уақыт ӛтсе де, ғарыш алаңының оған таяу аудандар 

 
39 
тҧрғындарының  денсаулығы  мен  айналадағы  ортаға  әсерін  пайымдап  ешкім 
зерттеген емес». 
Тарих - бҥгін емес. Ол ӛткен ӛмірдің шежіресі, баяны. Кейінгі ҧрпақ туған 
жердің  географиясымен  бірге  «Байқоңыр  экологиясының  тарихы»  деген 
болашақтағы бір автордың жазуы мҥмкін кітабынан да дәріс алуы ғажап емес-
ау, осы!.. [72]. 
Кешегі  келмеске  кеткен  кеңес  тҧсында  әлем  таныған  Арал  теңізіне  қҧяр 
сағаны  қолмен  байлап,  бағын  байлағаны  ӛзекке  ӛрт  тҥсірді.  Бас  аяғы  ширек 
ғасырға жуық уақытта теңіз табаны шаңдақты сорға айналып шыға келді. Міне, 
соның  зарын,  шаңды  сордың  қасіретін  бҥгінгі  ҧрпақ  кӛріп  келеді.  Сексенінші 
жылдардың  ӛзінде  адам  ағзасында  ауру  тҥрлері  кӛбейді.  Бертін  келе  қанның 
аздығы,  асылып  ӛлу,  жҥрек  талмасы,  бас  айналып  отыра  қалу  сияқты  бҧрын 
болмаған аурулар меңдей тҥсті. 
Барлық  кінәні  жалғыз  теңіздің  тартылуы  деп  айтсақ,  тіптен  қателескен 
болар  едік.  Арал  мен  Қазалыға  таяу  орналасқан,  бҧрын  қҧпия  бҥгінгі 
Байқоңырдан  кҥн  сайын  ҧшырылған  зымырандар,  мезгіл-мезгіл  кӛкке 
кӛтерілген  протондардың  улы  газынан  ауа  қысымы  ӛзгеріске  ҧшырап,  кӛз 
жетер  кеңістік  кӛк  тҧман  буалдыр  сағымға  тҧнып  кетеді.  Сӛйтсек,  бҧл  нағыз 
қасірет,  айналасындағы  тірі  жәндікке  ажал  оты  боп  шашырайды  екен. 
Жығылғанға  жҧдырық  деген  теңіз  тартылды  деп  жер-кӛкке  жағдай  айтқанмен 
Байқоңырдың запыран зардабын осы ӛлкенің халқы басынан ӛткізіп келеді. 
Тәуелсіздікке  ие  болдық.  Кӛк  туымыз  аспанға  кӛтерілді.  Бірақ  нарық 
әкелген зардаптың запыраны халқымызға оңай соқпады. Алғашқы 4-5 жылдың 
кӛлемі жас ҧрпақ ҥшін айтарлықтай қиямет қиын жылдарға толы болды. 
Бҧдан  15  жылдай  бҧрын  Сексеуіл  стансасының  ар  жағынан  табылған  су 
қоры  Қазалы  ауданына  дейін  жетіп,  халықтың  таза  суға  деген  мейірі  қанып 
қалған еді. Осы мәселе соңғы жылдары ҥлкен проблема ӛзегіне айналған. Қазір 
Қазалы  ауданы  судың  шарықтап  кеткен  бағасына  байланысты  бҧл  қҧбырдың 
суын  мҥлде  пайдаланбай,  Сыр  ӛзенінің  лас  суына  кӛшіпті.  Ал  енді  Аралда 
ӛндіріс  орнын  жетілдіруге  кҥш  салса,  халықтың  әл-ауқатының  тҥзелуіне 
мҥмкіндік  мол  сияқты.  Бҧрынғы  кеме  жӛндеу  зауытының  қайта  жабдықталуы 
кӛңіл  кеншітпейді.  Қҧрамында  шыны  қҧтысына  лайықты  қҧм  табыла  тҧрса  да 
оны  тиімді  пайдалануда  жетерлік  жҧмыс  орны  ашылмай  тҧр.  Ілгеріде  атақ-
даңқы  одақ  кӛлемінде  дҥрілдеген  Арал  балық  комбинаты  атынан  айырылған 
қолға  ілінген  балықты  ӛңдеу,  ҧқсату  жағы  да  онша  жігерлі  істі  байқатпайды. 
Бірақ,  аралдықтар  теңіз  табанынан  су  кеткенімен  кӛңілдерінен  жыр  кетпегені, 
алдағы кҥндерге ҥлкен ҥмітпен қарайтыны байқалады [72, б. 7]. 
Апат  аймағында  отырған  халық ҥшін  1992-жылы  30-маусымда  Елбасының 
тапсыруымен «Арал ӛңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен 
азаматтарды  әлеуметтік  қорғау  туралы»  Қазақстан  Республикасының  Заңы 
қабылданғанда  осы  ӛңірдегі  халықтың  әлеуметтік  жағдайына  елеулі  тҥрде 
жәрдем  еткен  еді.  Бірақ  бҧл  Заң  2003-жылдың  1-қаңтарына  дейін  тоқтатылып, 
қайтадан халықтың әлеуметтік кҥйзелісіне кӛмекші болды. Енді, осы Заң 2003-
жылдың  1-қаңтарына  кҥшіне  енеді  деп  тҧрғанда  Заңның  қаржылай  кӛмекші 

 
40 
нормалары  кҥшін  жояды  дегенді  естігенде  халықтың  тӛбелерінен  жай 
тҥскендей болды. 
Адам сезімі қандай жағдай болса да сҧлулықты ғана кӛрсетіп қоймайды, ол 
ӛз қызметінің объективті заңдылықтарын, ӛз қызметінің ҥйлесімділігін табиғат 
ҥйлесімділігімен  салыстырып  кӛрсетеді.  Егер  адам  неғҧрлым  сҧлулықты 
тҥсінуге  қабілетті  болса,  соғҧрлым  ол  ҥйлесімді,  оның  істері  табиғатпен 
ҧштасады. 
Қазақ  халқы  ҥшін  қоршаған  орта  деген  ӛте  маңызды,  мағыналы  ҧғым.  Ол 
ӛскен  орта  адамзаттың  Анасы  және  әулеті.  Осыдан  барып  ҧрпақтан  ҧрпаққа 
жалғасып, ҥзілмей дамып келе жатқан игі дәстҥрлеріміздің бірсыпырасы туған 
жерді  ата  қонысты  қадірлеумен,  оны  аялап-ардақтаумен,  ғасырлар  бойы 
қанымен, жанымен қорғап, жер-ана аялағанымен қалыптасқаны ақиқат. 
Бірақ ата-бабаларымыздың осы жиырмасыншы ғасырдың  ортасына дейінгі 
табиғи  қалпы  ӛзгермей  сақталып  келген  жер  анамыздың  суы  мен  ауасы, 
жҥгірген  дала  аңы,  қҧсы,  орман-тоғай  ӛлкесі  бҥгінде  апатты  деңгейге  жетіп, 
қатерлі  халге  ҧшырау  ҥстінде.  Бҧл  экологиялық  мәселе  яғни  табиғатпен 
келіспеушілік [73]. 
Табиғат  -  бҧл  бізді  қоршаған  орта.  Ол  -  адам  баласының  санасынан  тыс, 
ӛздігінен пайда болған дҥние. Адам табиғатсыз ӛмір сҥре алмайды. Табиғат ӛлі 
және  тірі  табиғат  болып  екіге  бӛлінеді.  Ӛлі  табиғатқа  -  ауа,  су,  пайдалы 
қазбалар,  топырақ  қҧрайтын  аналық  жыныстар  жатады.  Тірі  табиғатқа  ӛсімдік 
дҥниесі,  майда  ағзалар,  бҧнақденелілер,  қҧс,  балық,  аң  мен  біздер  -  адамдар 
жатамыз. Ӛлі табиғат - тірі табиғаттың тірегі, ал тірі табиғат ӛз қалдықтарымен 
ӛлі табиғатты байытып отырады. 
Табиғаттың ӛте тамаша қасиеті - ол ӛзі бӛліп шығарған қалдықтардан біздің 
кӛмегімізсіз-ақ,  ӛзін-ӛзі  тазарта  алады.  Алайда  адамзат  іс-әрекетінен  бӛліп 
шығарылған 
кең-қоқысты, 
ақыл-ойымен 
ӛмірге 
келген 
халық 
шаруашылығының (ауыл, ӛнеркәсіп, кӛлік, қҧрылыс) улы, зиянды қалдықтарды 
табиғат ӛздігінен тазалай алмайды. Ол адам баласының қажетін тек уланбаған, 
тап-таза қалпында ғана ӛтейді. Қысқасы, таза табиғат - біздің ырыс-қҧтымыз, ал 
ластанған  табиғат  -  бізге  қасірет,  ӛлім.  Таза  табиғат  ҥшін  кҥрес  -  адам  ҥшін 
кҥрес,  келешек  ҥшін  кҥрес.  Табиғаттың  тозуы  -  экологиялық  дағдарыс.  Бҧл  - 
ғаламат опат. Ал одан қҧтылудың бірден-бір жолы адамның санасыз әрекетінен 
бҥкіл  табиғаттың  тозуына  қарсы  бірлесіп  кҥрес  жҥргізу.  Ел  біріккен 
алынбайтын қамал, жеңілмейтін қиындық жоқ [74]. 
Жер  бетіндегі  кҥллі  тіршілік  атаулының  бәрі  табиғат  қҧрсауында  пайда 
болған.  Миллиондаған  жылдар  бойы  ол  ӛз  перзенттерін  тӛл  бесігіне  тербетіп, 
ӛсіп  ӛнуіне,  дамып  жетілуіне  жағдай  жасады.  Бҥкіл  тіршілік  иелерінің 
ҥйлесімді  дамуы  осы  ортада  ӛтті.  Сондықтан  да  қазіргі  ғылыми-техникалық 
прогрестің арқасында ӛзі шыққан  тарихи тамырынан ажырай бастаған адамзат 
ҧрпағына  табиғат  ананың  қасиетін  тҥсіндіру,  табиғат  адамға  емес  керісінше 
тіршілік  етуінің  адам  табиғатқа  тәуелді  екенін  жас  кезінен  санасына  сіңіру 
бҥгінгі кҥннің ӛзекті  мәселесінің бірі  болып  отыр.  Сондықтан  да  экологиялық 
қатер мәселесі әдебиетте замана ағымына орай туындап отырған ҥлкен де іргелі 
тақырып [75]. 

 
41 
Расында  да  солай  болғанын  біз  жас  кезімізде  кӛргенбіз,  жер  бетіндегі 
ӛсімдік  пен  жануарды  және  аң  мен  қҧсты  қорғауда  экологияны  қорғаудың  бір 
бӛлігі  әрі  негізгісі.  Оның  себебін  малдың  кӛбеюінен  емес,  қамқорлықтың 
жоқтығынан  іздеген  дҧрыс  болар.  Ең  бастысы  экологиялық  тәрбие,  оның 
пайдасын әрбір адамның санасына жеткізе ҧғындыру. 
Табиғи  ортада  милдиардтаған  жылдарға  созылған  эволюция  барысында 
қалыптасып,  дамыған  ӛте  кҥрделі  қҧрылымды  жҥйе.  Бҧл  жҥйенің  қҧрылымды 
бӛліктері  бір-бірімен  тығыз  байланыста,  ӛзара  әрекеттесуде  болады.  Табиғи 
орта  жҥйесінің  қҧрылымды  бӛліктері  тӛмендегілер;  микроорганизмдер, 
саңырауқҧлақтар,  ӛсімдік,  жануарлар,  адамзат,  су,  ауа,  топырақ,  температура, 
жарық, планета, ғарыштағы вакуум, кеңістік, уақыт [76]. 
Ҧлтарақтай болса да, ата қоныс жер қымбат. 
Ат тӛбеліндей болса да, туып-ӛскен ел қымбат. 
Табиғат тағдырын ел тағдырымен байланыстыра білген бабаларымыз жерді 
қорғауды,  елді  қорғауды  басты  парызымыз  деп,  оны  ҧрпақтарына  ҧран  етіп 
қалдырып  отырды.  Тарихта  аты  аңызға  айналып,  «Елім-ай»,  «Баба  тілі»  деген 
дастандар  жазған  Қожаберген  жырау  ана  тіліміз  бен  туған  жердің  табиғатын 
қорғауды ҧрпақтарына аманат етіп қалдырған:  
Мҧсылманның ҥлгісі, Ақиқат пен шариғат. 
Ҥгітімді ҧқ, бозбала, Бҧзылмасын табиғат! [77]. 
 

жүктеу/скачать 1,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: