Әшімова гҥлназ бейсенбайқызы

 
82 
2  ЕГЕМЕНДІ  ҚАЗАҚСТАННЫҢ  ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 
ХАЛ-АХУАЛЫ: ДАМУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ 
  
2.1  Экологиялық  мәселелерді  шешуде  Қазақстанның  халықаралық 
ынтымақтастықтағы алатын орны, мазмұны және мәні 
 
«Егемен  Қазақстанда»  «Арал  тағдыры  -  адамзат  тағдыры.  Ашхабадтағы 
басқосуда  Арал  мәселесіне  айрықша  кӛңіл  аударылды»  деген  тақырыппен 
«Егемен-ақпарат»  мағлҧмат  берген.  1997-жылы  Аралды  қҧтқару  халықаралық 
қорының Алматыда бас қосуынан соңғы болып отырған мәжілісі еді. Мҧнда да 
мемлекет басшылары «таза шаруашылықтан» аса алмаған жайлары бар. Осы екі 
жылдық  уақыт  аралығында:  «Қор  халықаралық  пәрмендірушілерді  тарта 
отырып,  елеулі  жҧмыс  жҥргізгендері»  атап  айтылды.  Соның  арқасында 
«кӛптеген аудандар таза сумен қамтамасыз етілген, қордың емдеу және балалар 
мекемелеріне  медициналық  қҧрал-жабдықтар  мен  дәрі-дәрмектер  жіберіп, 
тҧрмысы  тӛмен  отбасыларға  нақты  материалдық  кӛмек  кӛрсеткендерін»  
мәжіліске қатысушылар бажырайтып кӛрсетіп баққан [144]. 
Осындай  «атқарылған  шаралары»  тізіліп  хабарланған  соң,  «Егемен-
ақпарат»  ӛз  мәлімдемесінде  «Халықаралық  экологиялық  және  гуманитарлық 
ҧйымдардың  назары  Арал  мәселесіне  аудартылды.  Сонымен  бірге  су 
ресурстарын  пайдалану  тҧрғысынан  аймақтағы  мемлекеттердің  практикалық 
қызметінде  тҥбегейлі  бетбҧрыс  бола  қойған  жоқ.  Әлі  кҥнге  дейін  Арал  теңізі 
айдынын тҧрақты дамыту жӛніндегі халықаралық конвенцияға талдау жасалып, 
қабылданбады.  Ал  бҧл  жӛнінде  талаптар  Нҥкіс  кездесуінде  келісілген 
болатын... Осы ӛзекті кӛп мәселелерді  кҥн тәртібінен алып тастар еді...»  - деп, 
тындырылмаған шаруаға баға берген. 
Тек  теңіз  тағдырын  экологиялық  тҧрғыда  тҥбегейлі  қарастыру  орнына, 
Транскавказ  және  Трансазия  кӛлік  дәліздеріне  талдау  жасайды,  Ауған 
мәселесіндегі  айқындамаларды  нақтылайды.  Ақыр  соңында  Қазақстан-
Тҥрікменстан  -  екі  ел  арасындағы  шекараны  делимитациялау  туралы 
меморандумға  қол  қойылады.  Осы  екі  мемлекеттер  ҥшін  ӛзара  әрекеттестіктің 
жаңа тҥрі болып табылатын Саяси консультациялық кеңес қҧру хақында шешім 
қабылдайды [144, б. 2]. 
Міне, Арал дағдарысын шешуге тиісті кҥллі Орта Азия ҥшін нағыз беделді 
боп  танылатын  басқосудың  соңғы  раундының  мән-мазмҧны  -  осындай. 
Жоғарыда  тілге  тиек  еткен  Ғ.  Сағымбековтің  мақаласының  аяқ  жағында: 
«Қазіргі  таңда  басты  міндет  -  экология  негіздерін  ҥйренуді  жолға  қою... 
Табиғаттың  ең  биік,  қымбатты  жетістігі,  табысы,  жемісі  -  адамдардың  ақыл-
ойы,  сана-сезімі  туған  табиғатты  аялауға,  кӛркейтуге  бағышталса,  жӛн  болар 
еді», - делінген. 
Аталмыш  мәселемізді  жалпы  әлемдік  кӛлемде  шолып  байқасақ, 
дҥниежҥзіндегі  ең  мәртебелі  орын  1972-жылғы  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы 
аясында  ӛткізілген  Стокгольм  (Швеция)  конференциясы  алдымен  еске  тҥседі. 
Осы  конференцияда  қоршаған  ортаны  қорғау,  табиғат  тепе-теңдігін  сақтау 
мәселесі  халықаралық  дәрежеде  әңгіме  болды.  Ӛйткені  бҧған  дейін 

 
83 
планетадағы  экология  мәселесі  белгілі  бір  аймақтарда,  жеке  қҧрлықтарда  ғана 
сӛз болып, соған сәйкес жоспарлы жҧмыстар жҥргізіліп келді [145]. 
Оған  қоса  сол  кезеңдердегі  саяси  жағдайлар  да  уақыт  ӛткен  сайын  асқына 
тҥскен  экологиялық  мәселелерді  халықаралық  деңгейде  қарастыруға  кедергі 
жасап  отырды.  Тап  сол  тҧстарда  кӛптеген  елдерде  ғылым  мен  техниканың 
кейбір  салалары  қарқынды  дами  бастаған  еді.  Ол  қоршаған  ортаға  шешуші 
дәрежеде  кері  ықпал  жасап,  онсыз  да  әлжуаз  экологиялық ахуалды  нашарлата 
тҥсті.  Әрине,  жер  шары  жҧртшылығына  әсер  ететін  бҧл  оқиғалар  бҧқаралық 
ақпараттар тарату қҧралдарын алаңдатарлық мәселелердің бірі еді... 
Бҧл конференция планета кӛлемінде ең маңызды болып саналатын осындай 
қордаланған  мәселелерді  шешу,  нақты  келісімдерге  келу  ҥшін  шақырылған. 
Онда  қоршаған  ортаны  сауықтыру  кезек  кҥттірмейтін  ӛткір  мәселелердің  ең 
бастысы  ретінде  қарастырылып,  оған  әлем  халықтарының,  жердегі  жетекші 
мемлекет  атаулылардың  назарын  аудартты.  Соның  арқасында  экологиялық 
бағдарлама жасау қолға алынды. Кейінірек 1983 жылы Біріккен Ҧлттар Ҧйымы 
тарапынан  қоршаған  ортаны  қорғау  және  оны  тҧрақты  дамыту  жӛніндегі 
дҥниежҥзілік комиссия ҧйымдастырылды [146].  
Норвегияның  премьер-министрі  Брундтланд  басқарған  бҧл  Комиссия  әлем 
жҧртшылығының 
бҥгінгі 
және 
алдағы 
болашақта 
қажеттіліктерін 
қанағаттандыру ҥшін қоршаған ортаның тҧрақтылығы аса қажет екендігін, оны 
қай  кезде  де  экономикадан  бӛле-жара  қарастыруға  болмайтындығын  дәлелдеп 
берді. 
Бҧған  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  басшылығымен  Орталық  Азия 
мемлекеттері  және  халықаралық  ҧйымдардың  Арал  теңізінің  атырабын 
тҧрлаулы  дамыту  мәселелері  бойынша,  1995-жылы  20-қыркҥйекте  Нҥкісте 
ӛткізілген  мәжілісте  Қазақстан  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  сӛйлеген  сӛзі 
негіз  болды.  Сол  тҧстары  теңіздің  тартылуы  салдарынан  су  жағалаудан  120 
шақырымға  дейін  қашықтап  кеткен.  Миллиондаған  гектарлар  қҧмды-тҧзды 
шӛлдерге  айналған.  Су  айдынының  тартылуы  ауа-райына,  ӛсімдік  пен 
жануарлар  дҥниесіне  «қиғылық  салуда».  Ең  ауыр  зардап  -  Арал  ӛңіріндегі 
топырақтың,  судың,  атмосфераның  ластануы  -  осы  аймақты  мекендеген  35 
миллиондай  адамның  денсаулығына  нҧқсан  келтіріп  жатқаны  барлық 
мемлекеттерді  алаңдатып  отыр  деп  мәлімет  береді  бҧқаралық  ақпарат 
қҧралдары [146, б. 4]. 
«Рио-де-Жанейрода  белгілеген  шешімдер  тҧрақты  экологиялық  дамудың 
Орта  Азиялық  ҥлгісін  іздестіре  бастауға  мҥмкіндік  береді  және  экология 
тҧрғысынан  неғҧрлым  осал,  экономикалық  ӛтпелі  кезеңде  тҧрған 
мемлекеттердің ерекше мәртебесі туралы мәселені қоюдың маңызы ӛте зор»,  - 
деп дәйектеді Н. Назарбаев. Осыдан кейін алда нендей шаралар жасау ісі кҥтіп 
тҧрғанын  әңгімеледі.  Бірнеше  аймақаралық  институттар,  оның  ішінде  Арал 
теңізі  бассейнінің  мәселелері  жӛніндегі  мемлекетаралық  кеңес  және  Аралды 
қҧтқарудың  халықаралық  қоры  қҧрылғанын  мәлімдеді.  «Арал  теңізі  жӛніндегі 
тәжірибелік іс-қимылдардың бағдарламасы қабылданды. Ол 2015-жылға дейінгі 
уақытқа  межеленген  және  кең  ауқымды  шараларды  кезең-кезеңімен  іске 
асыруды кӛздейді. Бағдарламаның бірінші сатысы кезеңге бӛлінген және  Арал 

 
84 
ӛңірі  аймағындағы  айналадағы  ортаны  жақсартуға  бағытталған  19  жобаны 
жҥзеге  асыруды  қамтиды...»  [140].  Бҧл  «шетінен  былғарыдай,  уақыт  ӛткен 
сайын  жиырылып»  бара  жатқан  теңізге  жасалуға  тиісті  қамқорлықтардың 
толық тізімі деп есептелмесе керек... 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы  тарапынан  қоршаған  ортаны  сауықтыру  жолында 
қолға  алынып  жатқан  бірсыпыра  іс-қимылдар  бар.  Соның  бірі  -  осының 
алдында  айтылған  Рио-де-Жанейрода  (Бразилия,  1992)  ӛткен  «Жер  саммиті» 
Халықаралық  конференциясы  болып  табылады.  Дҥниежҥзінің  180-ге  жуық 
елдерінің  мемлекет  және  ҥкімет  басшылары  қатысқан  бҧл  конференцияда 
негізгі  ҥш  мәселеге  баса  кӛңіл  бӛлінді.  Біріншісі  -  тҧрақты  даму  жӛніндегі 
жоспарды  тҥпкілікті  айқындау;  екіншісі  -  мемлекеттердің  қоршаған  ортаны 
қорғауға  байланысты  қҧқығы  мен  міндеттерін  белгілеу;  ҥшіншісі  -  орман 
туралы  ережені  дайындау.  Қазір  аталмыш  мәселелер  салалары  бойынша  жан-
жақты жҧмыстар жҥргізілуде. Оның мысалдарын мынадан кӛруге болады [148].  
1995-жылы  -  «Орман  туралы»  ереже,  1996-жылы  «Бос  аймақтар  жӛніндегі 
конвенция»  тағы  да  басқа  қҧжаттар  қабылданды.  Онда  әр  мемлекет  ӛздерінің 
табиғи  ресурстарын  қажетінше  пайдалануға  қҧқылы,  бірақ  ол  басқа  елдерге 
зардабын тигізбейтіндей болуы шарт екендігі анық кӛрсетілген [148, б. 3]. 
Осы  міндеттер,  бәрінен  бҧрын,  жергілікті  жерлердегі  мамандардың,  басқа 
да  ресми  тҧлғалардың  аталмыш  мәселелерге  қалай  қарап,  оларды  қалай 
шешуіне байланысты болса керек.  
1996-жылы Біріккен Ҧлттар Ҧйымының шешімімен жыл сайын 5-маусымда 
атап  ӛтілетін  Бҥкіл  дҥниежҥзілік  қоршаған  ортаны  қорғаудың  кҥніне 
байланысты  жетекші  халықаралық  ҧйымының  Бас  хатшысы  -  Бутрос  Бутрос-
Галидің  жолдаған  хатына  тірелуі  тиіс  деп  білеміз.  Онда  біздің  мәселемізге 
қатысты:  «Биылғы  кҥллі  дҥниежҥзілік  кҥннің  тақырыбы  -  «Біздің  жеріміз. 
Біздің  ӛмір  сҥру  ортамыз.  Біздің  ҥйіміз...».  Ғарышкерлер,  іс  биосфераға 
қатысты  болған  кезде,  мемлекеттік  шекаралардың  қаншалықты  мәнсіз  болып 
қалатынын  кӛздерімен  кӛрісті.  Біз  ӛзімізді  бӛліп  тҧрған  осы  шеңбер  тҥгелдей 
ӛмір  сҥріп  отырған  планетаны  бізден  тҧмшалап  тастауына  жібермейміз.  Бҥкіл 
жерді,  біздің  ортақ  шаңырағымыз  ретінде,  тағдыры  мен  болашағын  бӛліп-
жарып  қарай  алмайтын  біртҧтас  мекеніміз  ретінде  қабылдау  тірі  сақтап  қалу 
жолындағы  алғашқы  қадамға  айналуы  мҥмкін...  Біз  ойдағыдай  тіршілік  ету 
емес, сондай-ақ, болашақ ҧрпақтардың игілігі ҥшін де жағдай жасау хақындағы 
тҥсінігімізді  ортаға  салайық.  Экологиялық  дағдарыс  ойланып-толғануға  уақыт 
қалдырмай отыр: қазірдің ӛзінде-ақ іс-әрекет жасау керек» [149], - дегені бар.  
Бҧл  мәселе  кҥллі  басылым  орындары,  оның  ішінде  қазақ  газеттерінің 
«ақсақалы»  «Егемен  Қазақстан»  ҥшін  де  экология  мәселелерін  қорғау 
саласында бағдарламаға алынатын тапсырыс болса керек...  
Мысалы:  Министрлер  кабинетінің  1992-жылғы  17-желтоқсандағы  №1057 
қаулысымен  «Арал  ӛңіріндегі  экологиялық  қасірет  салдарынан  зардап  шеккен 
азаматтарды  әлеуметтік  қорғау  туралы»  Заңды  жҥзеге  асыру  жӛніндегі 
белгілеген шараларымен жҧртшылық таныс. 
Мҧнда Аралды қалпына келтіру жӛнінде бір ауыз сӛз жоқ. Соған қарағанда, 
теңіздің  тағдыры  шешілгенін  жоғарыдағылар  мойындаған  іспетті.  Сондықтан 

 
85 
Кеңес 
ӛкіметі 
тҧсындағыдан 
айнымайтын, 
әлгі 
«шаралар» 
70-ші 
жылдардағыдай  сылдырақ  сӛйлемдермен  аяқталған:  «Экологиялық  қасірет 
аймақтарында  аумақтық  қҧқықтық  тәртібі,  шаруашылық  қызметке  қойылатын 
экологиялық  және  экономикалық  талаптар  туралы»  Заңның  жобасын  әзірлеп, 
оны белгіленген тәртіп бойынша табыс ету.  
«Арал  ӛңіріндегі  экологиялық  қасірет  салдарынан  зардап  шеккен   
азаматтарды  әлеуметтік  қолдау  туралы»  Заңға  қайшы  келетін  нормативтік 
актілерді  қайта  қарап,  олардың  кҥшін  жоюды  қамтамасыз  ету  кӛзделген.   
Әлгінде «сылдыр сӛз» дегеніміздің  тҥп-тӛркіні осында жатыр. Бір ай мерзімде   
қойылуға тиісті «экологиялық талаптар», міне, толық 10 жылдан аса уақыт ӛтті: 
әлі  жоқ!  Бҧдан  кейін  экологияның  ӛзі  тҥгіл,  оның  салдарына  да  қарсы  тҧрып,   
теңізді  қалпына  келтірмегенмен,  «теңіз  перзенттерінің»  мҥшкіл  халін  ойлау   
«далада  қалғанының»  еріксіз  куәгері  боп  отырған  жайымыз  бар.  Тіпті,  «бҧл 
кҥндері  планетаны  шарпыған  Арал  мәселесін  «ҧсақтатып»,  «жеңілдетіп»  
жіберуге  билік  басындағылар  бет  алған  ба?»  деген  ой  Арал  туралы  жазылған 
әрбір мақалаларды оқығанда мазалайды. Тікелей осы мәселеге жауап беруі тиіс 
кейбір ресми тҧлғалар оны ҧмыттырып жіберуден де «кет әрі» емес [150]. 
Оған сол тҧстары Қазақстан Республикасы Табиғи ресурстар және қоршаған 
ортаны  қорғау  министрі  болған  Серікбай  Дәукеевтің  соңғы  жҥргізген 
сҧхбаттарының  бірінде  аталмыш  кҥрделі  шаруа  хақында  қойылған  сҧраққа 
жҥрдім-бардым  жауап  бере  салуынан  аңғаруға  болады.  Бҧрынғы  министрдің 
«Егемен  Қазақстан»  газетінде  «Тіршілік  экологиялық  тепе-теңдікке  тәуелді» 
деп аталатын сҧхбаты сол пікірімізге дәлел болатын секілді [130, б. 4]. Мҧнда, 
біріншіден,  тақырып  қойысы  әңгімені  жоғары  философиялық,  экологиялық 
дәйекті  пайымдауға  итермелесе  керек  еді.  Сҧхбаттан  оқырман  кҥткен 
теориялық қисындардың жҥйесі танылмады. 
Екіншіден:  басқа  да  шаруашылық  салаларымыз  оңбай  жатқанмен, 
экологиялық  жағдайымыз  осылай  асқына  берсе,  зардабын  жер  жҥзі  тҥгелдей 
кӛтеруі  тиісті  мәселені  министр  соншама  назарына  ала  бермеген.  Ол  барлық 
сҧхбат  ішінде  біздің  тақырыбымызға  қатысты:  «Қазақстанда  жер  мен  ауаның, 
ӛндіріс  пен  су  кӛздерінің  ластануы  жалғасуда...  Мамандарымыз  Арал  мен 
Каспий теңізі аймақтарында, Семей ӛңірінде ҧзағырақ жҧмыс істеді. (Олардың 
нәтижелері,  негізгі  фактілері  айтылмай  кеткен.  -  Сӛздің  реті  келгенде  айта 
кеткен  абзал.  Н.  Назарбаев  осы  мәселеге  байланысты  жер  шары  елдерінің 
жетекшілеріне  арнайы  хат  жолдаған  болатын.  Ол  бастамаға  АҚШ, 
Ҧлыбритания,  Германия,  Франция,  Италия,  Тҥркия,  Дания,  Бельгия, 
Швейцария,  Испания  және  Голландия  мемлекеттерінің қҧрылымдарында  Арал 
теңізі бассейні мәселесі жӛніндегі бӛлім ашылды. Ал бағдарламаның бастапқы 
сатысын  аяқтау  мақсатында  Дҥниежҥзілік  банктен  басқа,  ЮНДП,  ЮНЕП 
секілді ҧйымдар тарапынан да жәрдемдер берілген... [130, б. 5]. 
Енді  Дҥниежҥзілік  банк  мемлекетаралық  екі  ҧйыммен  және  донор-
мемлекеттермен  бірігіп,  Арал  бассейнінің  сауықтыру  бағдарламасын  жасады. 
Ол  сегіз  бағдарлама,  он  тоғыз  жобадан  тҧрады.  Алғашында  аталмыш 
бағдарлама  ҧзақ  мерзімге  арналған  еді.  Кейінірек,  Мемлекетаралық  Кеңес  пен 
Қордың  ынта  білдіруі  арқасында,  Дҥниежҥзілік  банктың  қолдауымен  шҧғыл 

 
86 
әрекет  жобасы  дайындалуда.  Апатты  аймақтағылардың  ертеңгі  кҥнге  деген 
сенімдері  мен  ҥміттерін  орнықтыратын  іс-шаралар  осы  жобаның  аясында 
жасалып жатқан жайы бар. 
Сонымен,  бір  топ  мемлекеттер  бас  қосып,  Дҥниежҥзілік  банктың 
араласуымен  жасалған,  әуелі  ҧзақ  мерзімдік,  кейін  оны  ӛзгертіп,  жетілдіріп 
сҧрыпталған  шҧғыл  әрекет  жобасы  сәтті  жҧмыс  атқаруда  екенінен  газет 
оқырмандары елеулі мәлімет алған. 
Климаттың  ӛзгеруі  туралы  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Рамалық 
Конвенциясына  қатысушы  жақтар  климат  ӛзгерістерінің  орасан  зор  мӛлшері 
барлық  елдердің  мейлінше  жан-жақты  қарым-қатынас  жасауын,  олардың  іс-
әрекетін  және  икемдігін  халықаралық  кӛлемде  ортақ  іске  жҧмылдырып,  бірақ 
олардың жеке жауапкершілігі мен нақты мҥмкіндіктерін, сондай-ақ әлеуметтік 
және  экономикалық  жағдайларын  ескерудің  қажеттілігін  мойындай  отырып, 
1972-жылы  16-маусымда Стокгольмде қабылданған адамды қоршаған ортаның 
мәселелері  туралы  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы  (БҦҦ)  Конферециясының 
Декларациясындағы  ережелеріне  сҥйене  отырып,  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының 
Жарғысына  және  халықаралық  қҧқық  принциптеріне  сәйкес  мемлекеттер 
қоршаған  орта  және  даму  бойынша  ӛз  саясатына  лайық  ӛзінің  ресурстарын 
игеруге  тәуелсіз  қҧқы  бар  екенін  және  ӛз  юрисдикциясындағы  немесе 
бақылауындағы іс-әрекеттердің ӛзге мемлекеттердің немес ҧлттық юрисдикция 
қызметінен  тыс  жерлердің  қоршаған  ортасына  зиянын  тигізуге  болмайтынын 
ескереді [151].  
Сонымен  қатар,  қоршаған  орта  бойынша  мемлекеттердің  тиімді  заңдарды 
іске  қосуын,  басқару  саласындағы  қалыпты  ӛлшемдер,  мақсаттар  мен  басты 
назардағылар  дәл  сол  қоршаған  орта  мен  дамудың  жақтарына  сай  болуын, 
кейбір  елдерде  қолданылатын  қалыпты  ӛлшемдердің  басқа  елдердің,  әсіресе, 
дамушы елдердің экономикасы мен әлеуметтік жағдайы тҧрғысынан қарағанда 
орынсыздығын және негізсіздігін мойындай отырып, қоршаған орта және даму 
бойынша Біріккен Ҧлттар Ҧйымының Конференциясы туралы 1989-жылғы 22-
желтоқсандағы  Бас  Ассамблеясының  44/228  қаулысына  және  адамзаттың 
қазіргі  және  болашақ  ҧрпағының  мҥддесі  ҥшін  орасан  зор  климатты  қорғау 
туралы  1988-жылғы  6-желтоқсандағы  43/53  қаулысына,  1989-жылғы  22-
желтоқсандағы  44/207  қаулысына  және  1991-жылғы  19-желтоқсандағы  46/169 
қаулысына  сҥйене  отырып  [151,  б.  1],  1989-жылғы  22-желтоқсандағы  Бас 
Ассамблеясының аралдар мен жағалаудағы аймақтар, әсіресе тӛмен орналасқан 
жағалаудағы аймақтарда теңіз кӛтерілгенде болуы мҥмкін қолайсыз жағдайлар 
туралы  44/206  қаулысына,  1989-жылғы  19-желтоқсандағы  Бас  Ассамблеяның 
Қуаңшылыққа  қарсы  кҥресу  бойынша  әрекет  етудің  жоспарын  жҥзеге  асыру 
туралы 44/172 қаулысына сҥйене отырып [151, б. 2-3], озон қабаттарын қорғау 
туралы 1985-жылғы Вена конвенциясына және озон қабаттарын бҧзатын заттар 
туралы 1987-жылғы Монреаль хаттамасына, оның 1990-жылғы 29-маусымдағы 
ӛзгертілген  және  толықтырылған  нҧсқасына  сҥйене  отырып,  1990-жылғы  7-
қарашада Дҥниежҥзілік климаттық конференцияда қабылданған министрлердің 
Декларациясын қатерге алады [151, б. 3]. 
Бҧл Конвенцияның мақсаты: 

 
87 
«Климаттық  ӛзгерудің  қолайсыз  нәтижелері»  дегеніміз,  климаттың 
ӛзгеруінен  пайда  болған  физикалық  орта  мен  биоортадағы  ӛзгерістер;  бҧлар 
табиғи  және  реттеуге  болатын  экожҥйенің  қалпына  келу  ӛзгешелігіне  және 
қҧрамына,  әлеуметтік-экономикалық  жҥйелердің  қызметіне  немесе  адамның 
денсаулығы мен әл-ауқатына елеулі тҥрде нҧсқан келтіреді. Нью-Йоркте 1992-
жылы 9-мамырда жҥзеге асты.  
Қоршаған табиғи орта менеджменті (басқару) жҥйесіне қойылатын талаптар 
Қазақстан  Республикасы  РИСО  14001-2000  стандартында  кӛрсетілген,  ол 
Қазақстан  аумағында  тікелей  қолданылатын  халықаралық  стандарт  болып 
саналады. 
Қоршаған  ортаны  басқаруға  таратылған  халықаралық  стандарттар, 
қоршаған  ортаны  басқару  жҥйесін  тиімді  іс-шаралар  ҧйымдастыру  арқылы 
қамтамасыз етуге арналған. Олар экологиялық және экономикалық мақсаттарға 
жету  ҥшін әкімшілік  басқару  жҥйесінің  басқа  элементтеріне  (іс-шараларымен) 
тығыз байланыста болуы шарт. 
ҚРС  ИСО  14001  бойынша  қоршаған  ортаны  басқару  жҥйесінің,  қҧру  және 
тҧрақты тҥрде жетілдіру моделі. 
Бҧл  стандарт,  осындай  қоршаған  ортаны  басқару  жҥйесіне  нақтылы 
талаптар  қоя  алады.  Оны  географиялық,  ӛнер  және  әлеуметтік  жағдайларына 
байланысты  барлық  тҥрдегі және  кӛлемдегі  ҧйымдарға  (мекемелер)  қолдануға 
болады  [152].  Шикізат  ретінде  пайдалануға  бағытталған.  Қазақстанда 
қалдықтардың  тҥрлері  мен  категориялары  ҥшін  халықаралық  стандарттарды 
тікелей  қолдану  жҥйесін  дамытудың  маңызы  зор,  себебі  ол  сапа  жҥйесі  мен 
ӛндірісті сертификаттаумен тікелей байланысты. 
Экологиялық жаңа ӛнім тҥрлері мен процестерін сараптау мәселелеріне кӛп 
кӛңіл  бӛлінген  жоқ,  олар  ҥшін  нормативтік  қҧжаттарға  сәйкес  талаптар  енгізу 
қажет. 
Экологиялық сертификаттауға жататын негізгі объектілер; 
Экологиялық  таңбалау  және  тіркеу  мәселелерімен  халықаралық  ИСО 
(стандарттау бойынша халықаралық) ҧйым айналысады; 
Экологиялық ақпарат ресурстары, ӛнімдер, технологиялар; 
Экология саласындағы информациялау; 
Экологиялық мәлімет (базалары мен банкы); 
Экологияға арналған компьютер бағдарламасы; 
Ластандырудың экологиялық моделі; 
Экологиялық әдістемелер [152, б. 123]. 
Ғылыми  зерттеулер  -  «Қазіргі  жер  пайдалану  жағдайында  Арал  және 
Қазалы  аудандарының  су  қорларының  мӛлшері»  -  осы  тақырып  бойынша, 
Қазақстан  Республикасы  Ҧлттық  Ғылым  Академиясының  (ҚР  ҦҒА)  Арал 
аймағы  орталығымен  бірігіп  Сырдарияның  тӛменгі  ағысындағы  32  кӛл  және 
ирригациялық  каналдар  зерттелді,  гидрология  бойынша  далалық  материалдар 
жинақталып, биологиялық талдау, топографиялық жҧмыстар жҥргізілді. 
«Ӛсімдіктен 
алынатын 
ӛнімдердің 
нитратпен 
ластануына 
су 
сапасының  әсері»  -  деген  мәселе  Қорқыт  ата  атындағы  Қызылорда 
гуманитарлық  университетінің  ғалымдарымен  бірлесіп  зерттелуде.  Жҧмыстың 

 
88 
бірінші  сатысы  орындалды.  Онда  суға,  топыраққа  және  ӛсімдіктерге  талдау 
жасалып, ӛнімнің нитраттармен ластану себептері анықталды. 
«Қызылорда 
облысының 
апатты 
аймақтарындағы 
кӛшпелі 
қҧмдарды  тоқтату  және  оны  қҧнарлы  алқапқа  айналдыру»  -  бҧл 
тақырып  ҚазМУ  ғалымдарымен  бірлесіп  зерттелуде,  ғылыми  деректер  және 
алғашқы 
материалдар 
жинақталуда. 
Біздің 
ҧсынысымыз 
бойынша 
«Қҧрғақшылық  мәселесін  зерттеу  жӛніндегі»  Бӛген  орталығы  Біріккен  Ҧлттар 
Ҧйымының  бағдарламасына  енді.  Облыстың  Қармақшы  және  Жалағаш 
аудандарының жерінде аумағы  100,0 мың га  мемлекеттік  Қызылқҧм  қорығын 
ҧйымдастыру  жӛнінде  Ҧлттық  Ғылымдар  Академиясының  ғалымдарының 
ҧсынысы  дайындалды.  Оның  жобасына  Министрлер  Кабинетіне  ҧсынылған 
Қазақстан  Республикасының  табиғи  қорықтары  қорын  орналастырудың  және 
дамытудың 2005-жылға дейінгі Жобасы енгізілді [153]. 
«Арал  аймағын  сауықтырудың  негізі  ретінде  Амудария  мен  Сырдария 
атырауының  мониторингі  және  оны  экологиялық  зерттеу»  -  ЮНЕСКО 
жобасының  қҧзырында  зерттелуде;  Жапониядағы  ауқымды  инфрақҧрылыс 
қорымен  бірігіп  жасалған  жоба  жуырда  аяқталды,  енді  жер  қорының  жағдайы 
жӛнінде тиянақты деректер кҥтудеміз. Арал аймағы мәселесін зерттеуге Лондон 
университеті  жанындағы  гигиена  және  тропикалық  медицина  мектебі 
кӛмектесуде. 
Бҥкіләлемдік  Банк  ӛзен  суының  Аралға  жолай  шығынсыз  жетуі  ҥшін 
Сырдария  арнасын  қайта  жӛндеу  жобасын  ҧсынды.  Экология  Министрлігі   
біздің  облыста  ауыз  суды  тазалайтын  қондырғылар  мен  қҧрал-жабдықтар   
жеткізетін «Де-грамон» және «Спикс» фирмаларымен жҧмыс атқаруда. 
Ҧйымдастыру-практикалық  қызмет  -  облыстық  басқарманың  жҧмысы 
перспективалық  жоспар  бойынша  жҥргізілуде  және  ол  табиғатты  қорғауға 
ӛкілеттігі  бар  -  Қазақ  табиғат  қорғау  бӛлімшесі,  экологиялық  сауаттандыруды 
қолдайтын  қордың  филиалы,  Арал  аймағының  мәселесімен  айналысатын 
«Кӛктем»  бірлестігі,  аңшылар  мен  балықшылар  қоғамдары,  «Невада-Семей», 
«Арал-Азия-Қазақстан»  халықаралық  қоғамдық  комитеттердің  бӛлімшелері 
сияқты  қоғамдық ҧйымдармен  бірлесе  отырып,  қоршаған  ортаны  сауықтыруға 
бағытталған [153, б. 2]. 
Тҧрғындар арасында экологиялық білімді насихаттауда экология жӛніндегі 
халықаралық  эксперттердің,  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Бас  хатшысының 
орынбасарлары  Э.  Даудсвел  мен  Д.  Спеттің  ресми  сапарлары  пайдаланылды, 
бҧлар  облыс  проблемасын  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  мәжілістерінде 
талқылауда,  инвестиция,  жабдықтар  бӛлдіруде,  гуманитарлық  кӛмек  жеткізуге 
ықпал 
етуге 
келісті. 
ЮНИСЕФ-тің 
ҧйымдастыруымен 
«Тҧрғындар 
денсаулығын қорғаудың кепілдігі ауыз  судың сапасын бақылау»  тақырыбында 
семинар ӛткізілді [154]. 
1992-жылы  Бразилияның  Рио-де-Жанейро  қаласында  Біріккен  Ҧлттар 
Ҧйымының конференциясы ӛтті. Онда 179 мемлекет қатысты. Бҧл конференция  
әлемдік  қауымдастықтың  даму  негізі  ретінде  тҧрақты  даму  концепциясын 
ҧсынды, сонымен қатар келісілген саяси іс-қимылдар кезеңінің басталуына жол 
ашты [155].  

 
89 
 «ХХІ  ғасырдың  кҥн  тәртібі»  атты  негізгі  қҧжатта  қоршаған  ортаны  және 
әлеуметтік-экономикалық  дамуды  бӛлектенген  облыстар  тәрізді  қарастыруға 
болмайтындығы  кӛрсетіледі.  Ҥш  мақсат  -  табиғи  ортаның  жоғары  сапасы, 
барлық  халықтардың  бақуатты  экономикасы,  адам  мен  табиғат  арасындағы 
қарым-қатынастардың ҥйлесімділігі бірегейлікте қарастырылуы қажет [156]. 
«Қазақстан  бәсекеге  қабілетті  ел  болуы  ҥшін  экология  саласындағы  жаңа 
технологияларды  дамыту  керек»,  -  деп  айтқан  болатын  бір  сӛзінде  Қоршаған 
ортаны қорғау министрі Нҧрлан Ысқақов. 
«Дубна»  Халықаралық  адам,  табиғат  жӛне  қоғам  университетінің 
зерттеулеріне  зер  салсақ,  Қазақстан  ӛмір  сҥру  сапасы  жағынан  әлемде  78-
орында  келеді.  Ал  еліміздегі  табиғи  байлықтарды  пайдалану  тиімділігінің 
кӛрсеткіші  31  пайызға  тең,  бҧл  Жапония,  АҚШ,  Германия  сияқты  дамыған 
елдермен салыстырғанда 2-6 пайызға тӛмен.  
2013-жылы  осы  кӛрсеткіш  37  пайызға,  ал  2019-жылы  43  пайызға  ӛскен 
жағдайда  ғана  Қазақстан  дамыған  елдермен  бәсекеге  тҥсе  алатын  кӛрінеді. 
Экологиялық  заңдылық  пен  саясат  жӛніндегі  Нель  орталығының  мәліметіне 
сҥйенсек,  еліміз  әлемде  экологиялық  тҧрақтылық  бойынша  70-орында  екен 
[157]. 
Қыркҥйек айында Қоршаған ортаны қорғау министрі Орталық және Шығыс 
Еуропа  елдеріне  арналған  қоршаған  ортаны  қорғау  жӛніндегі  іс-қимыл 
бағдарламасын  жҥзеге  асыруда  арнайы  жҧмыс  тобының  ІV  кездесуінде  болып 
қайтқан  еді.  Мәжілісте  еліміздің  экологиясы  жӛнінде  бірсыпыра  әңгіме 
айтылып,  аймақтағы  экологиялық  тепе-теңдікті  сақтау  жӛніндегі  шаралар 
талқыланып, қоршаған ортаны  қорғау  жӛніндегі жобалар анықталған болатын. 
Екіжақты келіссӛз де жҥргізілген.  
Келіссӛзде  екі  елдегі  экологиялық  ахуалдар  мен  жағдайды  жақсарту 
мақсатында  пікір  алмасып,  Герман  тарабы  Қазақстандағы  қоршаған  орта 
жҥйесін  қайта  қҧрылымдау  барысында  қол  ҧшын  беруге  ниет  білдірген 
болатын.  Аталған  кездесуден  кейін  қазан  айының  ортасында  Астанада 
«Тҧрақты  даму  жағдайындағы  урбанизацияланған  жерлердің  экологиялық 
қауіпсіздігі»  деген  тақырыпта  ғылыми  конференция  ӛткен.  Конференцияға 
Америка  Қҧрама  Штаттары,  Украинадан  және  Германиядан  келген  эколог-
мамандар қатысты [157, б. 2]. 
Бірнеше қор қҧрылды: Аралды қалпына келтіру қоры, Семей полигонының 
зардаптарын  жою  қоры,  т.б.  сондай-ақ,  бірлестік  жанынан  эксперттік  кеңес 
қҧрылды. Кеңес экологиялық мәселелерді зерттеп, нәтижелерін республикалық 
деңгейге  кӛтеріп  отырады.  Мысалы,  ӛздеріңіз  білесіздер,  Каспийде  ит 
балықтар,  аққулар,  торғайлар  қырылды.  Тексеруге  еуропалық  мамандар 
шақырылды.  Олар  келді,  тексерді,  сосын  жоғалып  кетті...  Қорытындысын 
кӛрген-білген  жан  жоқ.  Ол  дҧрыс  та,  ӛйткені  оларды  зерттеуге  шақырып 
отырған сол шетелдік инвесторлар ғой. Ал ол нәтижелерге зәру болып отырған 
ең  алдымен  ӛзіміз  емеспіз  бе,  сондықтан  сарапшылар  да  қазақстандық 
ғалымдар болуы тиіс. 
Бҥкілдҥниежҥзілік  денсаулық  сақтау  ҧйымының  мәліметтері  бойынша, 
қазақстандықтардың  80  пайызының  денсаулығының  нашарлауы  экологиялық 

 
90 
ахуалдың  кҥрт  тӛмендеуінен  болған.  Республикада  40  пайыз  ауыз  су  ішуге 
жарамайды [157, б. 2]. 
Қазақстан  жерінің  70  пайызы  -  шӛл  мен  шӛлейт.  3  пайызы  ғана  -  орман. 
Республика  аумағында  25  млрд.  тонна  қатты  қалдықтар  жатыр, 
оның  300  млн.  тоннасы  радиактивті  қалдықтар.  Біздің  елімізде  6  ірі  уран 
шығатын геологиялық аймақ бар. 
Шығыс-Қазақстан облысында ашық су қоймаларына тәулігіне 800 мың куб. 
метрге ағын сулар қҧйылды, ал олардың 50  пайызы ғана тазалаудан ӛткізілген 
болатын [158]. 
Алматы қаласы атмосферасындағы лас ауаның 80 пайызы осы қаладағы 300 
мыңнан асатын автокӛліктердің кесірінен болған. 
Шаруашылық  қажеттіліктер  нәтижесінде  еліміз  аумағында  ауаға 
жылына  7-9  млн.  тоннадан  астам  қалдық  газдар  жіберіледі.  Ал  су  кӛздеріне 
жылына 8-10 млн. текше метр қалдық қҧйылып, тасталады. 
Халықаралық  Энергетика  агенттігінің  мәліметтері  бойынша,  Қазақстан   
ауаға жіберілетін қалдықтың ішкі ӛнімге қатынасы бойынша әлемде 1 орында, 
ал  адам  санына  шаққандағы  мӛлшері  бойынша  13  орында.  Ауаға  жіберілетін 
газдың абсолютті кӛрсеткіші бойынша әлемде 23 орында, ТМД елдері арасында 
3 орында, Орталық Азия елдері ішінде «топ жарып» отыр [159]. 
Атап  айтқанда  Қарағанды,  Павлодар,  Ақтӛбе  облыстарының  ірі 
кәсіпорындарында  газды  тазарту  қҧрылыстарын  енгізу  есебінен  2010  жылға 
қарай,  жалпы  республика  бойынша  шығарынды  қалдықтар  30  пайызға 
тӛмендетілуге  тиіс.  Бҧл  2010  жылға  қарай  Теміртаудың  ҥстіндегі  аспан  аясы 
әбден  таза  болатынын  кӛрсетеді.  Ӛйткені  министрліктің  талабы  бойынша 
«Арселор  Миттал  Теміртау»  компаниясының  металлургиялық  комбинатында 
конвертерлік  цехтің  газды  тазарту  қҧрылысы  басталғанын  экологтар  жақсы 
біледі. 
Ӛндіріс және тҧтыну қалдықтары мәселесі бойынша «Сарыарқа» әлеуметтік 
кәсіпкерлік корпорация Щучье-Бурабай аймағындағы қалдықтар бойынша, осы 
«Каспий»  корпорациясы  кҥкірт  қалдықтары  бойынша  жҧмыстарды  атқаруда 
[159, б. 8]. 
Қоршаған  ортаны  қорғау  саласында  жаңартылатын  ресурстар  мен  энергия 
кӛздерін  пайдалану  жӛніндегі  ҧсыныстар  бойынша  Оңтҥстік  Қазақстанның 
ӛзендерінде  экологиялық  таза  шағын  су  электр  станцияларының  (СЭС) 
каскадтарын салуды Германия мен  Австриядағы сияқты дамыған елдердегідей 
дәрежеге жеткізу кӛзделуде. Ол елдерде шағын су электр станцияларының саны 
он  мыңдап  саналады.  Семейдегі  ядролық  сынақ  аумағындағы  экологиялық 
мәселелерді  кешенді  шешу  тҧжырымдамасы  тыңғылықты  жҧмыс  істеуде. 
Полигон  аумағының  80  пайыздан  астамын  халық  шаруашылығына  қайтару 
жӛніндегі іс-шаралар ӛз дәрежесінде орындалуда. 
Қазіргі  таңда  Ел  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  «III  Жер  саммитін»  2012- 
жылы  Астана  қаласында  ӛткізу  туралы  бастамасын  іске  асыру  жӛніндегі 
шаралар  жан-жақты  жҥргізілуде.  Бҧл  саладағы  орнықты  даму  жӛніндегі  екі 
саммит  Америка  және  Африка  континенттерінде  ӛткені  баршаға  мәлім.  Енді 
Еуразия қҧрлығына қатысты кезек біздің елдің еншісіне тигелі тҧр. 

 
91 
Ел  Президенті  ӛзінің  2007-жылғы  ақпандағы  Жолдауында  халықтың  әл-
ауқатын жақсарту, Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі 
бағыты  болып  табылатындығын  атап  кӛрсетті.  Бҧл  ретте  табиғи  қҧндылықтар 
және қоршаған ортаның жай-кҥйі әрбір азаматтың денсаулығының, ҧлттық әл-
ауқаттың ажырамас бӛлігі болып табылуы ең маңызды мәселе екені сӛзсіз [159, 
б. 8]. 
Тәуелсіз  еліміздің  жалпы  тарихында  алғаш  рет  қоршаған  ортаны  ластауды 
жою  жӛнінде  жҧмыс  басталды  деуге  толық  негіз  бар.  Оған  мысал 
конденсаторлардың  бірінші  партиясы  «Дариьял-У»  полигонына  әуе  кӛлігі 
арқылы Германияға қайта ӛңдеуге жіберілгенін айтсақ болады.  
Қазақстанның 2030-жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай, еліміз 
неғҧрлым жоғары дәрежедегі ауасы кәусар, суы тҧнық ең таза жасыл ел болуы 
қажет.  Осыған  байланысты  «2007-2012  жылдарға  арналған  Қазақстан 
Республикасында  қоршаған  ортаны  қорғау  жҥйесінің  орнықты  дамуының 
негізгі  бағыттары»  айқындалған  еді.  Онда  тӛрт  негізгі  кезең  бойынша 
нҧсқаулық кӛрсеткіштер алғаш рет енгізіліп отыр [160]. 
Еліміздің  орнықты  дамуын  жан-жақты  қамтамасыз  етуде  қоршаған  орта 
ахуалын,  оның  сапалық  кӛрсеткішін  жан-жақты  жақсарту  ҥшін,  оған  қоса 
Президент  пен  Ҥкімет  белгілеген  айқын  әрі  нысаналы  кӛрсеткіштерге  қол 
жеткізуде тҥрлі бағыттар бойынша жҧмыстар жҥргізіліп келеді. 
Қазақстан  Республикасының  Экологиялық  кодексі  әлемдік  стандарттарға 
толығымен  сәйкестендірілген  және  халықаралық  келісімдермен  және 
конвенциялармен ҥндестірілген. Осы кодексті іске асыру ҥшін қолданыстағы 46 
заңға  қатысы  бар  актілер  қабылданды.  Оған  мысал  ретінде  Базель 
конвенциясына  негізделген  қалдықтардың  жаңа  классификаторы,  Орхусс 
конвенциясына  сәйкес  жҧртшылықтың  экологиялық  ақпаратқа  және  сот 
әділдігіне  қол  жеткізуін  қамтамасыз  ету  жӛніндегі  актісі,  Монреаль 
хаттамасына  сәйкес  парниктік  газдар  мен  озонды  бҧзатын  заттардың 
шығарындыларының  есебін  жҥргізу,  тҥгендеу  және  нормалау  ережесі  және 
бҧдан  басқаларды  да  келтіруге  болады.  (Мына  бір  мән-жайды  да  айта  кеткен 
жӛн). 
Ҥкімет еліміздің орнықты дамуға кӛшудегі тҧжырымдамасын жҥзеге асыру 
жӛніндегі  іс-шаралар  жоспарында  97  ҧстаным  бар,  оның  бҥгінде  33-і 
орындалды.  Осы  ретте  Қазақстан  Республикасы  Ҥкіметінің  орнықты  даму 
жӛніндегі  бӛлімдері  және  тиісті  нысаналық  кӛрсеткіштері  орта  мерзімдік 
жоспарларға сәйкес келуде [160, б. 1]. 
Сонымен  қатар,  қоршаған  ортаны  қорғау  аясында  Қазақстанның 
халықаралық  ынтымақтастығы  және  ондағы  алатын  орны  тереңдей  тҥсуде. 
Роттердам  және  Стокгольм  конвенциялары  ратификацияланды.  Киото 
хаттамасын ратификациялау туралы заң қарастырылуда. 
Табиғаттағы  ластанудың  мәселелерін  шешуді  сӛз  еткенде  Американдық 
СОМ  компаниясының  қатысуымен  Ақтӛбе  қаласында  жер  асты  суларын  алты 
валентті  хромнан  тазарту  ҥрдісі  тәжірибелік-ӛнеркәсіптік  сынақтан  ӛтті.  Ал 
Шымкент  қаласында  топырақтың  қорғасынмен  ластану  ошағын  жоюдың 

 
92 
техникалық-экономикалық  негіздемесін  дайындау  жӛніндегі  жҧмыстар 
жҥргізілуде [160, б. 3]. 
Канада  жылына  25  миллион  тонна  кҥкірт  ӛндіреді.  Кҥкірт  мәселесімен 
айналысатын  арнаулы  әлемдегі  бірден-бір  институт  та  сонда.  Олар  кҥкірттің 
кӛпшілігін Қытайға сатады. 
Енді  ӛзімізге  -  Қашаған  кенішіндегі,  «Болашақ»  зауытындағы  жағдайларға 
келетін  болсақ,  АДЖИП  ҚКО  компаниясы  ӛндірістік  операцияларды  жҥзеге 
асыру кезінде қауіпсіздікті сақтау қағидаларын бҧлжытпай орындайды. 
Қоршаған  ортаны  қорғау  мен  кҥзетуді  камтамасыз  етуге  тырыса  отырып, 
Қазақстан  Республикасының  заңдарына,  халықаралық  ережелерге  толығымен 
сәйкес жҧмыс істейді. 
Қоршаған  ортаны  қорғау  -  АДЖИП  ҚКО-ның  артықшылықтарының  бірі. 
Тәуелсіз мониторингтік зерттеулер жобадан туындаған қоршаған ортадағы кез-
келген  ӛзгерістерді  анықтауға  және  соларға  ӛз  уақытында  кӛңіл  бӛлуге 
мҥмкіндік  береді.  Бҧдан  басқа,  бҥгінгі  кҥнге  дейін  алынған  мониторингтің 
барлық деректері қҧнды ғылыми ақпарат болып табылады [161]. 
Қазақстан ӛмір сҥру сапасы жағынан әлемде 78-орында екен. Ал еліміздегі 
табиғи  байлықтарды  пайдалану  тиімділігінің  кӛрсеткіші  31  пайыз  ғана.  Бҧл 
Жапония,  Америка  Қҧрама  Штаттары,  Германия  сияқты  дамыған  елдермен 
салыстырғанда 6 пайызға дейін тӛмен. 2013-жылы осы кӛрсеткіш 37 пайызға ал 
2019-жылы  43  пайызға  ӛскен  жағдайда  ғана  Қазақстан  дамыған  елдермен 
бәсекеге тҥсе алады.  
Экологиялық  заңдылық  пен  саясат  жӛніндегі  Йель  орталығының  мәліметі 
бойынша,  Қазақстан  әлемдік  экологиялық  тҧрақтылық  индексінде  70-орынға 
тҧрақтаған.  Соған  сәйкес  еліміздің  ҧпайлық  кӛрсеткіші  63,8  ҧпай  болса, 
бәсекеге қабілетті Финляндия, Швеция және Жана Зеландия мемлекеттері 87-88 
ҧпайлық кӛрсеткішке ие [162]. 
Жыл сайын Астана қаласында кӛктемгі және кҥзгі тазалық айлығы ӛткізіліп 
жатады.  Аулалар  мен  кӛшелер,  жасыл-желекке  оранған  парктер,  гҥлзарлар, 
тынығып  демалатын  орындар  тәртіпке  келтіріледі.  Алайда,  кӛп  ҧзамай  осы 
аталған  тӛңіректерді  тағы  да  тҥрлі  қоқыстар,  ал  қҧрылыс  алаңдарының 
тӛңірегінде ретсіз тӛгілген қҧрылыстық материалдар қалдықтары қайта кӛрініс 
береді.  Қаламыздағы  жылу-электр  орталықтарынан  аспанға  будақтай  атқылап 
жататын  тҥтін  тағы  бар.  Оны  аз  десеңіз,  қала  сыртындағы  тҧрмыстық 
қалдықтар  тӛгілетін  аумақты  ретке  келтіру  жҧмысы  да  әлі  кҥн  тәртібінен  тҥсе 
қойған жоқ. 
Бҧл  арада  шетелден,  әсіресе,  Германиядан  ҥлгі  алуға  болады.  Онда  қала 
сыртындағы  қоқыстар,  керісінше  технологиялық  ӛңдеуден  ӛткізіліп,  ауыл 
шаруашылығында  тыңайтқыш  ретінде  пайдаланылуда.  Міне,  бізге  де, 
елордамыздың экологиялық тазалығын сақтауда осындай іс-тәжірибені қолдану 
артықтық етпейді деп білеміз [163]. 
Қазіргі кезде жер бетінде табиғат-анаға адамдар тарапынан жасалып жатқан 
қиянат  жеткілікті.  Ӛзен-кӛлдер  тартылып,  орман-тоғайлар  сиреп,  Қызыл 
кітаптағы  жан-жануарлардың  қырылуына  қоса  қҧс  тҧмауы  дертінен  кӛптеп 
саналатын  қҧс  тҥрлері  де  сиректеп,  жойылып  барады.  Ӛзге  елдерді  былай 

 
93 
қойып,  ӛз  республикамызды  ғана  алсақ  та,  Қазақстанның  Алматы,  Жамбыл, 
Шымкент, Ӛскемен, Теміртау т.б. қалаларының атмосфералық ауасы тек жылу 
энергетика, 
металлургия, 
минералды 
тыңайтқыштар 
ӛндірісі 
кәсіп 
орындарының  тҥтіні  мен  қалдықтарынан  ғана  емес,  автокӛліктерден  де  зардап 
шегіп,  шамадан  тыс  ластанып,  тҧрғындардың  денсаулығына  орасан  зор  зиян 
келтірілуде.  Табиғаттағы  тепе-теңдіктің  бҧзылуы  салдарынан  ауа-райы  да 
ӛзгеріп  жатыр.  Бҧл  мәселе  біздің  ел  ғана  емес,  бҥкіл  дҥниежҥзі  душар  болып 
отырған  ҥлкен  зауалға  айналды.  Қоршаған  ортаның  бҧзылуы,  экологиялық 
зардаптар  адам  ӛміріне  қауіп  тӛндіріп  отыр,  сондықтан  да  қазірге  бҧдан 
кӛкейкесті мәселе жоқ десек, артық айтқандық болмас. 
Сонымен,  ӛнімділікті  ӛсіріп,  ірі  масштабты  ӛнеркәсіпті  дамытуға 
бағытталған  саясат,  сонымен  қатар  секторлық  әртҥрлілікті  шектеу  кіші  және 
орта  ӛнеркәсіптің  дамуын  тоқыратып  отыр,  сондықтан  бҧл  аймақ  елдерінің 
алдында ӛтпелі кезеңнің бірегей мәселелері туындап отыр. 
Бір  қуантатыны  -  бҧл  ӛзекті  мәселеге  қазіргі  заманда  бҥкіләлемдік 
қауымның ықылас қойып, баса назар аударуы. Жалпы қоршаған ортаны қорғау 
мәселесі алғаш Біріккен Ҧлттар Ҧйымы бастамасымен ӛткен ғасырдың 60-70-ші 
жылдарында  кӛтерілген  болатын.  1972-жылы  Стокгольмде  Дҥниежҥзілік 
мемлекеттер  басшыларының  конференциясында  осы  мәселеге  ден  қойылып, 
конференция  басталған  кҥн  -5  маусым-бҥкілдҥниежҥзілік  қоршаған  ортаны 
қорғау кҥні деп жарияланған [164].  
Бҧл  орайда  халықаралық  ынтымақтастық  мәселесіне  келер  болсақ, 
Қазақстан  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  толыққанды  мҥшесі  ретінде  жаһандық 
серіктестікке  қатысып,  экологиялық  саясатты  тиімді  жҥргізудің  дҥниежҥзілік 
жҥйесіне қосылып отыр. Атап айтқанда, халықаралық келісімдердің ережелерін 
практикалық  тҧрғыда  іске  асыру;  қоршаған  ортаның  жай-кҥйін  бақылап, 
сапасын  бағалаудың  жалпы  әдіс-тәсілдерін,  ӛлшем-рәсімдерін  пайдалану  және 
әзірлеу; бҧл саладағы халықаралық тәжірибені пайдалану; нақты бағдарламалар 
мен  жобаларды  шешу  ҥшін  халықаралық  ҧйымдардан  қаражат  тартуды 
жандандыру;  іргелі  және  қолданбалы  экологиялық  зерттеулер  жҥргізу  іске 
асырылып та отыр, және осы іс-шараларды келешекте де қарқынды пайдалану 
қарастырылып  отыр.  Табиғатты  қорғау  қызметіне  неғҧрлым  кеңірек  қатысу 
мақсатында 
бҧл 
саладағы 
барлық 
бағдарламаларда 
халықаралық 
ынтымақтастықтың басымдығы ескеріліп, тиісті іс-шаралар жҥзеге асырылуда. 
Дегенмен  де,  техникалық  және  ӛзге  де  кӛмек  тҥрлерін  алу  оны  тиімді 
пайдалануды  талдаумен  ҥйлесуі  тиіс.  Жергілікті  жағдайлар  туралы  неғҧрлым 
толық  ақпаратқа  ие  болып  отырған  мекемелер  мен  сарапшылар  табиғатты 
қорғау жӛніндегі бірлескен жобаларға белсенді араласуы керек. 
Кеңестер Одағының 1991-жылғы ыдырауы нәтижесінде аймақта туындаған 
экономикалық  дағдарыс  Орталық  Азия  аймағының  тҧрақты  даму 
бағдарламаларын жалғастыру мҥмкіндіктерін шектеген еді.  
1991-жылы  Орта  Азия  республикалары  мен  Қазақстан  Республикасы 
аралық  консультативті  кеңесті  қҧру  туралы  келісім  жасағаны  белгілі,  бірақ 
КСРО  ыдырауы  салдарынан  бҧл  бастама  іске  аспай  қалған.  Алайда  Орталық 
Азия  республикалары  қоршаған  ортаны  қорғау  мәселелерін  шешуде  дербес 

 
94 
саясатты  таңдап,  іске  асыруға,  сонымен  қатар  қоршаған  ортаны  қорғау 
саласындағы 
аймақтық 
ынтымақтастықты 
ынталандыруға 
мҥмкіндік 
алғанымен,  дамуды  стратегиялық  жоспарлау  шеңберінде  экологиялық 
факторды  есепке  алмай,  әрі  қарай  экономикалық  даму  мен  саяси  бірігудің 
жҥзеге аспайтынын болжап, мемлекет басшылары қайтадан бір жағадан бас, бір 
жеңнен қол шығаруға ниет білдірді.  Нарықтық экономикаға  кӛшу  жағдайында 
орталықсыздандыру  процестерін  кеңейту,  экологиялық  қолайлылыққа  және 
тҧрақты  дамуға  бет  бҧру  басымдылыққа  ие  болды,  осы  бағытта  жергілікті, 
ҧлттық  және  аймақтық  деңгейлерде  тиімді  жоспарлар  қҧру  қажеттілігі 
туындады [165]. 
Аймақтағы  елдер  1992-жылы  Рио-де-Жанейрода  болып  ӛткен  Біріккен 
Ҧлттар Ҧйымы Экология және даму жӛніндегі конференциясында қабылданған 
Декларация  қатысушылары  болып  табылады.  Сонымен  қатар  республикалар 
1992-1994  жылдардағы  әртҥрлі  мәжілістерде  қабылданған  табиғатты  қорғау 
жӛніндегі  келісімдердің  және  халықаралық  конвенциялар  мен  келісім-
шарттардың  кӛбін  ратификациялады  немесе  оларға  қосылып,  дҥниежҥзілік 
қауымдастықтың  тҧрақты  даму  саласындағы  толық  мҥшесі  болуға  талпыныс 
танытты. 
1994-жылы 
Орталық  Азия  одағы  қҧрылды.  Оған  мҥше  болып 
«интеграциялық  ҥштік»  идеясын  бірауыздан  қолдаған  Қазақстан,  Қырғызстан 
және  Ӛзбекстан  республикалары 
кірді. 
Тҥркіменстан  Республикасы 
бейтараптық  жариялап,  ҧйымға  мҥше  болудан  бас  тартқан.  Алайда  ҥш 
республика басшысы бірқатар қҧжатқа қол қойғанымен, ауызбірліктің болмауы 
салдарынан ондағы федералистік сипаттағы идеяларды жҥзеге асырудың айқын 
жолдары  белгіленбегендіктен,  ол  қҧжаттар  мен  идеялар  қағаз  жҥзінде  ғана 
қалды [166].  
1998-жылы 
бҧл  ҧйымның  атауы  «Орталық  Азия  экономикалық 
қауымдастығы»  деп  ӛзгертілді  де,  оған  Тәжікстан  Республикасы  қосылды. 
Мҥше-елдер 
экономикалық 
интеграцияға 
баса 
назар 
аударып, 
ынтымақтастықты тек экономика саласында ғана жҥзеге асыруды қалағандығы, 
жаңа  атауында  кӛрініс  тапқан.  Бірақ  2001-жылы  ҧйым  таратылып,  2002- 
жылдың  28-ақпанында  Алматы  қаласында  оның  орнына  «Орталық  Азия 
ынтымақтастығы  (ОАЫ)»  ҧйымын  қҧру  туралы  келісім-шартқа  қол  қойылды. 
Бҧл  ҧйымға  бастапқыда  Қазақстан  Республикасы,  Қырғыз  Республикасы, 
Тәжікстан  Республикасы,  Ӛзбекстан  Республикасы  мҥше  болған,  кейіннен, 
2004-жылдан бастап Ресей Федерациясы да кірді. Бҧрынғысына қарағанда, бҧл 
ҧйымның мақсат-міндеттерінің шеңбері едәуір ауқымды [167].  
Бҥгінгі  таңда  Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев 
«Орталық  Азия  мемлекеттерінің  Одағы»  атты  ҧйымды  қҧру  бастамасын 
кӛтерді.  Қырғызстанның  жаңа  басшылығы  бҧл  идеяны  қолдайтындығын 
жариялады.  Бірақ  бҧл  мәселенің  нәтижесі  қандай  боларын  болжау  әлі  қиынға 
соғып отыр. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  жанындағы  Қазақстанның 
стратегиялық  зерттеулер  институтының  ғылыми  қызметкері  Р.Жанғазы 
Орталық  Азия  Одағының  жана  қҧрылымдық  ҥлгісін  ҧсынды.  Онда  Орталық 

 
95 
Азияның  Экологиялық  Кеңесін  қҧру  идеясы  да  бар.  Ғалымның  пікірінше,  бҧл 
«Орталық  Азиядағы  қоршаған  ортаны  қорғау  саясатын  ҥйлестіру,  ҧлттық 
экологиялық  заңнамаларды  ҥйлестіру,  экологиялық  жағдайды  қадағалау  мен 
мониторинг  жҥргізудің  ведомствоаралық  мекемесі  болып  саналады.  Оның  ҥш 
негізгі  қызмет  саласы  ауаның  ластануы,  жердің  қҧнарсыздануы  мен 
шӛлейттенуі және судың ластануы мен азаюы болуы тиіс [168]. 
Ҧлттық  және  халықаралық  жоспарлардың  тиімділігі  -  олардың  шынайы 
орындалатын  жобалар  мен  шаралар  ретінде  жҥзеге  асырылуында.  Сондай 
жоспарлардың  бір  мысалы  Қазақстан  Республикасының  Тҧрақты  Дамуына 
арналған  қоршаған  ортаны  қорғау  жӛніндегі  Ҧлттық  іс-шаралар  жоспары 
(ҚРТД/ҚОҚҦІЖ) 
болып  табылады.  Бҧл  жоспардың  бҧрынғыларынан 
ерекшелігі  -    оның  жалпы,  аса  маңызды  басымдылықтарды,  бірігуді,  оны 
орындауға  жҧмсалатын  кҥш  пен  қҧралдарды,  бҧл  процеске  қоғамның  барлық 
тараптарының  серіктестік  негізінде  қатысуын  анықтау  сияқты  стратегиялық 
принциптердің  қолданылуында,  жоспардың  негізгі  мақсаттарына  жету  ҥшін, 
халықаралық  ҧйымдар  және  донор  елдерден  кҥш-қҧралдарды  біріктіріп,  ірі 
инвестициялық «шатырлық» жобаларды іске асыру қажет.  
«Шатырлық»  жобалар  ластанған  жерлерді  экологиялық  қалпына  келтіру 
мен  ластануды  қадағалау,  экологиялық  менеджмент  жҥйесін  жақсарту, 
аумақтарды  басқару  жҥйесін  дамыту  жӛніндегі  сатылық  бағдарламалар  болып 
табылады. Бҧл жобалардың идеясы біріншіден, басты экологиялық мәселелерді 
жергілікті  аймақтарға  таратуды  белгілеу  және  олардың  дерек  кӛздерінің  қай 
секторларға  жататындығын  талдауға,  екіншіден,  жер  аймақтың  барлық 
жобаларын жалпы идеяға қарасты бір «шатырдың» астына топтастыруға саяды. 
Бір  «шатырдың»  астына  ірі  ӛзен  алқаптары  маңындағы  аумақтардың 
дамуындағы  әлеуметтік,  экономикалық,  экологиялық  мәселелерді  жалпы  сол 
аймақтардың басымдылықтарын ескере отырып шешетін жобалар біріктіріледі 
[169].  
«Шатырларды» қҧру арқасында салалық министрліктермен және жергілікті 
ҧйымдармен  қызметтестік  ҧйымдастыру  механизмі  дҧрысталып,  бірегей  жҥйе 
қҧрылуда. «Шатырдан» ӛз мҥддесіне сәйкес жобаларды таңдап алуға мҥмкіндігі 
бар  донор  елдер  әзірленуі  мен  іске  асырылуы  2002-жылы  болып  ӛткен 
Дҥниежҥзілік  Саммит  (ТДДС-2002)  шешімдерін  жҥзеге  асыру  жӛніндегі 
жоспарға  енген  21-ші  Орта  Азиялық  кҥн  тәртібін әзірлеу  кезінде  «шатырлық» 
жобаның жалпы мақсатына жетуге септігін тигізбек.  
21-ші  Орта  Азиялық  кҥн  тәртібі  Орталық  Азия  аймағын  тҧрақты 
дамытудың  аймақтық  бағдарламасы  болып  табылады  және  онда  мемлекеттер 
мен  халық  шаруашылығы  секторлары  арасындағы  серіктестік  қарым-
қатынастарды тҥзу арқылы осы аймақтық басты экологиялық және әлеуметтік-
экономикалық  мәселелерін  шешу  кӛзделіп  отыр.  Ал  ӛз  кезегінде  бір-бірімен 
байланысты  «шатырлық»  жобаларды  әзірлеп,  іске  асыру  да  бҧған  кӛмегін 
тигізбек.  Себебі  ҧлттық  деңгейдегі  жетістіктер  табиғатты  қорғау  жӛніндегі 
халықаралық 
кӛпжақты 
келісімдермен 
және 
ынтымақтастық 
қҧру 
механизмдерімен,  оларды  іске  асыруға  белсенді  қатысатын  ҥкіметтік  емес 
ҧйымдар  жҥйесімен  тығыз  байланысты.  Бҥгінгі  кҥнде  аймақтағы  бес  елдің 

 
96 
қоршаған  ортаны  қорғау  саласын  дамыту  арқылы  негізгі  әлеуметтік  және 
экономикалық  кӛрсеткіштердің  рӛлін  нығайту  және  кедейшілік  деңгейін 
тӛмендету саласындағы жетістіктері аз емес. Дегенмен, әлі де шешілмей жатқан 
мәселелер жетерлік [170]. 
Бҧл  орайда  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев: 
«Бҥгінде  әлемде  экологиялық  мәселелер  бірінші  орынға  қойылады. 
Экологиялық  талаптар  арқылы,  қоршаған  ортаны  және  экологияны  қорғау 
жӛніндегі заңдар арқылы біз кәсіпорындарды экологиялық жағынан таза, жаңа 
технологияларды  ӛндіруге  ҧмтылдырамыз.  Экология  министрлігінің  алдында 
тҧрған міндет - бҧл Біріккен Ҧлттар Ҧйымынан бастап халықаралық қорлармен 
жҧмыс істеу, бҧл - экологиялық жағынан зардап шегуші ӛңірлерімізге қалыпты 
қаражат тарту, бҧл - жаңа технологиялар мен жаңа кӛзқарастар» - деп атап ӛтті 
[171]. 
Сонымен,  табиғатты  ҧтымды  пайдалану  іс-шараларын  бірлесе  белгілеп, 
тиімді  жҥзеге  асырудың  ең  дҧрыс  тетігі  -  халықаралық  ынтымақтастықта. 
Орталық  Азия  елдерінің  жан-жақты  қарым-қатынастары  мен  әр  саладағы 
қызметтестігі  экологиялық  мәселелерді  шешуге  зор  ықпалын  тигізеді  деген 
ойдамыз. 
Орталық  Азия  аймақтық  экологиялық  орталығы  (Орталық  Азия  орталығы  
АЭО)  Орта  Азия  мемлекеттері  ҧсынысымен  Данияда  ӛткен  тӛртінші  жалпы 
еуропалық  конференцияның  шешімі  негізінде  1998-жылы  қҧрылған.  Орталық 
Шығыс  Еуропа  мен  бҧрынғы  КСРО  кӛлемінде  алғашқылардың  бірі  болып 
іргетасын қалады.  
1999-жылы  Орта  Азия  мемлекеттерінің  ҥкіметі  орталықтың  штаб-пәтерін 
Алматыда орналастырып, әр елде оның филиалдарын ашуды ҧйғарды.  
2000-жылы  маусымда  Парламентте  Қазақстан  Республикасы,  Еуропалық 
комиссия  және  ПРООН  арасындағы  жҧмыс  шартының  келісіміне  қол 
жеткізілді.  Ол  -  орталықтың  негізгі  заңдылық  қҧжатына  айналды.  Сонымен, 
экологиялық  орталық  Ҥкіметіміздің  берген  тҧрғылықты  ғимараты  арқасында 
және Еуропалық комиссияның бӛлген гранты нәтижесінде, 2001-жылдан бастап 
белсенді  жҧмысқа  бет  бҧрды.  Ол  -  халықаралық  тәуелсіз,  коммерциялық  емес 
ҧйым. Саясатпен әуестенбейді [172]. 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Даму  бағдарламасы  Қазақстанда  ӛз  қызметін 
1993-жылы  бастаған.  Оның  негізгі  міндеті  -  адам  дамуының  тҧрақтылығын 
қамтамасыз  ету.  Дамудың  тҧрақтылығы  дегеніміз  -  адамзаттың  қазіргі 
буынының  қажеттілігін  ӛтеу  ҥшін  кейінгі  ҧрпақтың  ҥлесіне  тиісті  сыбағасына 
қиянат  жасамай,  олардың  қамын  ойлау.  Осы  мақсатқа  жету  ҥшін  Біріккен 
Ҧлттар  Ҧйымының  Даму  бағдарламасы  тӛмендегі  ҥш  салаға  ерекше  кӛңіл 
бӛледі: 
- кедейліктің деңгейін тӛмендету; 
- демократиялық және экономикалық қайта қҧру; 
- қоршаған ортаны тиімді пайдалануды кҥшейту. 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Даму  бағдарламасының  қоршаған  орта  мен 
табиғат  байлықтарын  тиімді  басқару  мен  қорғау  ҥшін  Қазақстан  ҥкіметіне 
қолдау  кӛрсетіп,  әртҥрлі  қаржыландырушы  ҧйымдардың  және  Ғылыми 

 
97 
экологиялық  қордың  (ҒЭҚ)  кӛмегімен  мынадай  іс-шараларды  жҥзеге  асыруы 
кӛзделген: 
-  қоршаған  ортаның  кӛкейкесті  мәселелерін  анықтау  және  оларды  шешу 
жолындағы ҧлттық стратегиялар мен іс-әрекет жоспарын дайындау; 
-  қоршаған  орта  туралы  Халықаралық  конвенцияның  орындалуының 
Қазақстандағы қорытынды нәтижесін анықтау; 
-  саз-балшықты  жерлер  және  жеміс-жидекті  тау,  тоғайларын  сақтау  мен 
тиянақты басқару арқылы биологиялық алуан тҥрлілікті сақтау; 
-  климат  ӛзгерістеріне  қатысты  болатын  теріс  әсерлерді  азайту  ҥшін  жылу 
энергетикасымен,  сумен  қамтамасыз  етудің  тиімді  жолдарын  қарастырып, 
климатты жақсарту; 
- озон қабатын жоятын заттарды ӛнеркәсіпте қолдануды біртіндеп азайту; 
- кҥшті органикалық ластағыштарды мҥлдем қолданыстан шығару [173]. 
Осы  мәселелермен  айналысып  жҥрген  қоғамдық  топтар  мен  бейҥкіметтік 
ҧйымдарға,  1997-жылдан  бастап,  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Даму 
бағдарламасы  қаражаттық  кӛмек  кӛрсетіп  келеді.  Мҧндай  ҧйымдарға  шағын 
фарштарды  беру  ҥшін  алдымен  тҧрғындармен  ҧйымдастыру-тҥсіндіру 
жҧмыстарын жҥргізу қажет: 
- адамдардың әлеуметтік және экономикалық жағдайының жақсаруы табиғи 
байлық  қоры  дҧрыс  пайдалануға  байланысты  екендігі  жайлы  жҧрттың 
санасында ҧғым қалыптастыру; 
- «ӛзіңе ӛзің кӛмектес» деген қағиданы тҧтынушыларға ҧқтыру әрі келешек 
ҧрпақ ҥшін табиғат байлығын сақтау туралы жауапкершілік сезімін ӛсіру және 
тәрбиелеу. 
-  Арал  теңізі  бассейні  мен  Алтай-Саян  экологиялық  аймағын  дамыту  ҥшін 
қолайлы жағдайды жасауды жҥзеге асыру мәселелері де бар. 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Даму  бағдарламасы  ӛз  жобалары  мен 
бағдарламаларын  іске  асыру  мақсатында  әлемнің  жан-жағынан  тҥгел  жатқан 
қаржы қорларын пайдалану және әділдік пен бейтараптық принциптерін  қатаң 
сақтайды. Сондықтан БҦҦДБ сенімді әрі тиімді серіктес мәртебесіне ие [173, б. 
3]. 
«2003-жылы  қыркҥйек  айында  Арал  қаласының  100  жылдық  мерекелік 
тойы  ӛтеді.  Осы  мерзімге  қарсы  қолында  билігі  бар  Арал  деп  жанын  салатын 
азамат  інілерім  қаржы  қарастырса,  жоғарыда  сӛз  болған  сорларды  кҥш 
біріктіріп  кӛмдіріп,  тегістеп  тастаса  деген  ойдамыз.  Қалталы  азаматтар  апат 
ӛңіріне  тіршілік  етіп  жатқан  қазіргі  қиын  жағдайда  қолғабыс  берсе  қандай 
ғанибет.  Тек  қыстағы  жауған  қардың  азғантай  суы  бар.  Олар  10-15  кҥнде 
желмен кеуіп кетеді. Сондықтан ол сорларды қҧммен кӛмуге де болады. Айнала 
тӛңірегіне тал еккен де артық емес. 
Қала  неғҧрлым  ҥлкейген  сайын  ондағы  ӛнеркәсіптің  шоғырлануы  да 
кӛбейіп, ауаға тарайтын шаң-тозаңдар мен лас қоқыстары да кӛбейе бермек. Ал 
тҧрған  қаламыздың  ҥстіндегі  ауа  бассейнін  қорғаудың  басты  шарты  -  ауаны 
ластайтын  негізгі  кӛздерді  тазарту,  ауаны  ластайтын  тҧрақты  объектілердің 
бәрін  қайтадан  жабдықтау  немесе  ескірген  жабдықтарын  жаңалау.  Бізде  осы 
артта қалып жатыр» [173, б. 3].  

 
98 
90-шы жылдардың ортасында Орталық  және Шығыс Еуропа елдері  Еуропа 
Одағына  кіруге  дайындалды  және  экологиялық  саясатты  жетілдіру,  олардың 
стандарттарын Еуропа Одағының талаптарына сәйкес келтіру жӛніндегі жҧмыс 
ҥшін оларға батыс ҧйымдарының кең кӛлемді кӛмегі бӛлінді. Ал енді бҧрынғы 
КСРО аумағындағы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ҥлесіне аздаған халықаралық 
ресурстар  ғана  тиді.  Сол  кезде  осы  елдерде  кҥрделі  экономикалық  және 
әлеуметтік жағдай қалыптасқан болатын.  
Жағдайды  «теңестіру»  ҥшін  Орхуста  1998-жылы  қоршаған  орта 
министрлігінің  VI  конференциясында  Шығыс  Еуропа,  Кавказ  және  Орталық 
Азия  елдеріне  (ШЕКОА)  қайта  негіздеудің  жаңа  бағыты  белгіленген  болатын, 
яғни  халықаралық  кӛмектің  негізгі  ағыны  жаңа  тәуелсіз  мемлекеттерге  қайта 
бағытталатын болды. Алайда, бҧл ереже Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық 
Азия  елдерінің  экологиялық  стратегиясы  бекітілген  және  оны  іске  асыруға, 
арнаулы  жҧмыс  тобына  мандат  берілген  2003-жылғы  мамырда  министрлердің 
Киев конференциясында ғана рәсімделді [174]. 
ШЕКОА аймақ елдерінің он екісі (Армения, Әзірбайжан, Беларусь, Грузия, 
Қазақстан,  Қырғыз  Республикасы,  Молдава,  Ресей  Федерациясы,  Тәжікстан, 
Тҥркіменстан, Украина және Ӛзбекстан) 1991-жылы тәуелсіздік алғаннан кейін 
нарықтық  экономика  негізінде  қҧқықтық  демократиялық  қоғамға  кӛшу  ҥшін 
қажетті заңдар мен институттарды қҧруға кірісті. 
ШЕКОА елдері кӛпшілігінің экономикасы табиғи ресурстарды шектен тыс 
пайдалануына, 
олардың 
азып-тозуына, 
және 
нормативтен 
жоғары 
пайдалануына,  қоршаған  ортаның  алапат  ластануына  негізделді.  Бҧл  елдер  ӛз 
табиғат  қорғау  стратегиялары  мен  бағдарламаларын  жетілдіру  ҥшін  бірқатар 
шараларды қабылдады.  
Қазақстанға  нарықтық  экономикаға  кӛшу  жағдайында  қоршаған  ортаны 
қорғау  жҥйесін  реформалау,  Еуропалық  Одақ  заңнамасымен  табиғат  қорғау 
заңнамасын  ҥйлестіру  мәселесінде  модельдік  мемлекеті  болу  ҧсынылды.  Онда 
нәрлендіруді елдер бӛлінетін қаражатты бӛлуге нақты мҥмкіндік пайда болады 
және  ШЕКОА  елдеріне  және  атап  айтқанда,  Қазақстанға  қаражаттың  тҥсуін 
біраз ҧлғайтуға мҥмкіндік береді [175]. 
Егеменді  елдер  қатарынан  орын  алған  кезеңнен  бастап,  Қазақстан  да 
ӛркениеттің  шешімі  қиын,  жалпыәлемдік  маңызы  бар  футуристік 
дилеммаларына  тап  болды.  Олар:  бҥгінгі  ӛркениетті  дамудың  тҧрақты 
ҥрдістерінен  алшақтамау,  жалпы  азаматтық,  «гуманитарлық кҥйреудің»  алдын 
алу  ҥшін  осы  жолды  бірден-бір  дҧрыс  жол  ретінде  таңдау  турасындағы 
бҥкіләлемдік  дәрежедегі  алаңдаушылықтарға  қатысты  стратегиялық  мақсаттар 
ҧстану  қажеттігі  және  осыған  байланысты  ой-пікірлер  мен  болжамдар,  тиісті 
бағдарламалар мен тҥйінді тҧжырымдамаларға алдын-ала дес беру. 
Алайда  XXI  ғасырда  дҥниенің  ешбір  әлеуметтік  дҥмпулерсіз,  соғыссыз, 
жергілікті  қақтығыстарсыз,  ҧлттық-діни,  трайбалистік  кикілжіңдерсіз  дамуы 
ҥшін,  яғни  ӛркениетті  даму  жолын  болашақ  ҧрпақтарымызға  сақтау  ҥшін  тек 
қана  қоршаған  ортаны  қорғаудың  шараларымен  шектелмесек  керек.  Әрине, 
ӛзіміз  мекендеп  отырған  Еуразия  континентінде  экологиялық  кауіптерден  аса 
зор  зардап    шеккен  елдердің  алдыңғы  қатарында  алдымен  біздің  ел  тҧр. 

 
99 
Басқаны  ауызға  алмағанда,  тек  қана  Арал  теңізі  мен  Семей  полигонының 
қасіреті  неге  тҧрады?!  Сӛйте  тҧра  Еуразия  кеңістігінің  стратегиялық  кіндігі 
болып  саналатын  Орталық  Азия  сияқты  аймағында  жоғарыдағыдай  саяси-
әлеуметтік  тҧрақсыздықтар  базаларының  да  мейлінше  жеткілікті  екендігіне 
назар аударған дҧрыс тәрізді [176]. 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  жіктеуі  бойынша  мемлекет  жҥйесіндегі 
адамның қауіпсіздігіне қатысты негізгі факторлар тӛмендегідей: 
- экономикалық қауіпсіздік; 
- азық-тҥлікпен қамтудың қауіпсіздігі; 
- денсаулықтың қауіпсіздігі; 
- экологиялық қауіпсіздік; 
- жеке бастың қауіпсіздігі; 
- қоғамдық қауіпсіздік; 
- саяси қауіпсіздік.  
Қауіпсіздіктің  экология  сияқты  басты  саласындағы  ахуалды  анықтау  ҥшін 
салыстырмалы  тҥрде  Қазақстан  мен  Шығыс  Еуропа  елдерінің  90-жылдардың 
алғашқы  жартысында  экологияны  жақсартуға  жҧмсалған  шығындарына  кӛз 
жіберейік. 
Қазақстандағы қазіргі кезеңде жҥзеге асырылып отырған  - Біріккен Ҧлттар 
Ҧйымымен  бірлесіп  жҥргізіліп  жатқан  қоршаған  ортаны  қорғаудың  ҧлттық 
жоспарының  орындалу  барысы  ҧлттық  қауіпсіздіктің  экологиялық  қатаң 
талаптарына  әлі  де  толығымен  жауап  бере  алмайды.  Басқаша  айтқанда, 
экологиялық  міндеттемелердің  тетіктері  мейлінше  әлсіз  әрі  олар  ҧлттық 
қауіпсіздігіміздің негізгі «орталық» жҥйелерімен кірісуге келгенде әлжуаз. 
Саясатты,  экономиканы  және  табиғи  ресурстарды  қолдану  технологиясын 
экологияландырмай, адам дамуы индексінің қҧлдырауы мен елдің экологиялық 
апатқа ҧшырау қаупінен қҧтылу мҥмкін емес. Олай болса қауіпсіздік жҥйесінің 
дамудағы  тҧрақтылықтың  басты  факторларының  бірі  -  экологиямен  тығыз 
байланысы соншалықты кҥмән тудырмайды [176, б. 24]. 
1990-1991  жылдары  еліміз  егемендік  алып,  тәуелсіздікке  ие  болып,  Арал 
ӛңіріндегі  экологиялық  апатты  жағдаймен  жалғыз  қалғанда  тығырықтан 
шығудың  жолын  тапқан  Елбасы  Нҧрсҧлтан  Әбішҧлы  Назарбаев  болғанын 
қадап  айту  қажет.  Осы  тҧста  Елбасы  экологиялық  апатты  жағдайға  әлемнің 
назарын  аудартты.  Елбасының  қатысуымен  1991-жылы  Қызылорда  қаласында 
Арал  ӛңіріндегі  экологиялық  апатты  ахуалға  арналған  Қазақстан  Ғылым 
Академиясының  кӛшпелі  сессиясы  ӛткізілді.  Америка  Қҧрама  Штатындағы 
Атланта  қаласында  Аралға  кӛмек  кӛрсетуге  арналған  бірінші  халықаралық 
форум ӛтті.  
Москвада  1992-жылы  қаңтар  айында  Арал  ӛңірінде  халықаралық  кӛмек 
жобасын  іске  асыратын  «Арал»  Координаторлық  Кеңесі  қҧрылды.  Кейіннен 
әлемдік  деңгейде  экологиялық  апат  аймағы  болып  танылған  Арал  ӛңірін 
сауықтыру мақсатындағы «Арал дағдарысының келеңсіздіктерін жою негіздері 
туралы халықаралық бағдарлама» қабылданды [177]. 
Қоршаған ортаны қорғау, табиғатты пайдалануды басқару және осы салада 
мемлекеттік  бақылауды  ӛзінің  басты  функциясы  ретінде  атқаратын  органдар 

 
100 
арнайы  уәкілетті  органдар  болып  саналады.  Қоршаған  ортаны  қорғау 
мәселелерімен  тікелей  айналысатын  басты  мамандандырылған  орган  -  
Қазақстан  Республикасының  Қоршаған  ортаны  қорғау  министрлігі  болып 
табылады.  Бҧл  министрлік  қоршаған  ортаны  қорғау  саласындағы  мемлекеттік 
бақылау функцияларының  жҥзеге асырылуына басшылық  жҥргізеді, сондай-ақ 
қоршаған  ортаны  қорғау  және  табиғатты  пайдалануды  басқару  функцияларын 
жҥзеге асыратын ӛзге де орталық атқарушы органдардың қызметін ҥйлестіреді 
[178]. 
Қоршаған ортаның жағдайы туралы ақпараттың басым бӛлігі министрлікке 
оның 
қарамағындағы 
республикалық 
мемлекеттік 
кәсіпорындар 
«Қазгидромет»,  «Қазавиамет»,  «Экология  және  климаттың  қазақ  ғылыми-
зерттеу институтынан» тҥседі. Экологиялық ақпаратты сақтау, баспаға шығару 
және  тарату  мақсатында  министрліктің  жанында  «Қоршаған  ортаны  қорғау 
бойынша  ақпараттық-талдау  орталығы»  қҧрылған  болатын.  Бҧл  басқарма 
Қазақстанда  бірнеше  экологиялық  конвенциялардың,  оның  ішінде  Орхусс 
Конвенциясының жҥзеге асырылуына жауапты болып келеді.  
Мемлекеттік  органдар  ӛз  қолдарында  жинақталған  экологиялық  ақпаратқа 
талдау  жҥргізіп,  оны  келесі  қайнар  кӛздері  тҥрлерінде  жҥйелендіреді:  табиғи 
ресурстар  мен  объектілердің  кадастрлары,  қоршаған  орта  мен  табиғи 
ресурстардың  мемлекеттік  мониторингі,  ықтимал  қауіпі  бар  химиялық  және 
биологиялық  заттардың  тізімі,  қоршаған  ортаны  қорғау  және  табиғатты 
пайдалану 
саласындағы 
мемлекеттік 
статистикалық 
есеп 
жҥргізу, 
кәсіпорынның  экологиялық  паспорты,  ӛндіріс  объектісінің  қауіпсіздік 
декларациясы,  қоршаған  ортаның  жай-кҥйі  туралы  мемлекеттік  баяндамалар 
[179]. 
Қоршаған ортаның жай-кҥйі және оның ластануы дәрежесі туралы ақпарат 
келесі  ҥш  ірі  кӛрсеткіштер  тобынан  тҧруы  қажет:  сандық,  сапалық  және 
әлеуметтік-экономикалық.  Алғашқы  екі  топ  кӛрсеткіштері  тікелей  жергілікті 
орындарда  айқындалатын  болса,  оларға  әлеуметтік-экономикалық  талдау  мен 
баға беру статистикалық органдармен жҥзеге асырылуға тиіс. 
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің таяудағы 
жылдарға  және  ҧзақ  мерзімді  кезеңге  арналған  қызметі  елдегі  экологиялық 
қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуге  байланысты,  мемлекет  басшысының  жыл 
сайынғы  жолдауларында  кӛрсетілген  тапсырмалар  мен  осы  тҧрғыда  Ҥкіметтің 
алдында тҧрған міндеттерді жҥзеге асыруға бағытталған. 
Еліміздің  2010-жылға  дейінгі  дамуының  стратегиялық  жоспарына  сәйкес 
министрлік  Қазақстан  Республикасының  2004-2015  жылдарға  арналған 
экологиялық 
қауіпсіздігі 
тҧжырымдамасын 
әзірлеп 
шығарды. 
Онда 
экономиканы,  заңнамаларды  және  қоғамды  экологияландыру  сияқты 
экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етудің  негізгі  ҥш  бағыты  белгіленген. 
Осы  тҧжырымдаманы  жҥзеге  асыру  ҥшін  республика  Ҥкіметі  2004-2006 
жылдарға  арналған  іс-шаралар  жоспарын  бекітіп,  ол  тиянақты  тҥрде  әрі 
уақытында жҥзеге асты [179, б. 39]. 
Қазақстан  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Орнықты  даму  жӛніндегі 
комиссиясының,  «Еуропа  ҥшін  қоршаған  орта»,  «Азия  ҥшін  қоршаған  орта 

 
101 
және орнықты даму», Бҥкіләлемдік кәсіпкерлер кеңесінің орнықты дамуы ҥшін 
еуразиялық  ӛңірлік  желісінің  мҥшесі  және  белсенді  қатысушысы  болып 
табылады.  Осы  орайда  бірқатар  стратегиялық  қҧжаттар  қабылданып,  сонымен 
бірге 
Қазақстан 
Ҥкіметінің 
2004-жылғы 
қаулысымен 
Қазақстан 
Республикасының  орнықты  дамуы  жӛніндегі  кеңес  қҧрылды.  Ҥкімет  басшысы 
тӛрағалық  ететін  Кеңестің  қҧрамында  депутаттар,  мемлекеттік  органдардың,  
ҥкіметтік емес ҧйымдардың ӛкілдері, ғалымдар мен әкімдер бар. 
Қазақстан  Республикасы  ҥшін  орнықты  дамуға  кӛшу  тӛмендегідей 
сатылардан тҧрады. 
1) Дайындық сатысы (2007-2009 жылдар) - қоғамдық және саяси қызметтің 
барлық 
салаларына, 
экономиканы 
орталықтандыруға, 
технологиялық 
серпінділікті жҥзеге асыруға тҧрақты даму принциптерін енгізу ҥшін жағдайлар 
жасауға дайындық.  
2) Бірінші саты (2010-2012 жылдар) - Қазақстан Республикасының әлемнің 
бәсекеге неғҧрлым қабілетті елу елінің қатарына енуін қамтамасыз ету.  
3)  Екінші  саты  (2013-2018)  -  әлемдік  дамудың  кӛшбасшылары  арасындағы 
халықтың  тҧрмыс  деңгейі  бойынша  елдің  жағдайын  нығайту,  табиғи 
ресурстарды ҧтымсыз пайдаланудан болатын шығындарды елеулі тҥрде азайту. 
4)  Ҥшінші  саты  (2019-2024  жылдар)  -  орнықты  дамудың  қабылданған 
халықаралық критерийлеріне қол жеткізу [180]. 
Аталған  Тҧжырымдаманы  жҥзеге  асыру  мақсатында  Ҥкімет  2007-жылдың 
2-наурызындағы 
қаулысымен 
«Балқаш-Алакӛл 
бассейнінің 
2007-2009 
жылдардағы  орнықты  дамуын  қамтамасыз  ету»  бағдарламасын  бекітті. 
Бағдарламаның  басты  мақсаты  бассейннің  орнықты  дамуын  қамтамасыз  ету 
және  экожҥйелік  басқаруды  қалыптастыру,  сонымен  бірге  инвестициялар 
тартып,  экологиялық  таза  технологияларды  енгізу  ҥшін  қолайлы  жағдайлар 
туғызу негізінде ӛңірдегі тҧрғындар ҥшін ӛмір сҥру ортасын сақтау. 
Министрлік  Қазақстан  Республикасында  қоршаған  ортаны  қорғаудың 
Экологиялық  мониторинг  орталығын  қҧрды.  Оның  қҧрамында  Арал  бойы 
экологиясының,  Балқаш  және  Каспий  бойлары  мониторингтерінің  ӛңірлік 
орталықтары ҧйымдастырылған [181]. 
Халыққа экологиялық мәселелер, оларды шешу жолдары мен министрліктің 
қызметі  туралы  хабарлап  отыру  мақсатында  арнайы  веб-сайт  ашылды.  2005 
жылдан  бері  жылма-жыл  «Экологиялық  таза  қала»  байқауы  ӛткізіліп  келеді. 
Оның  мақсаты  жергілікті  билік  органдары  мен  тҧрғындарды  қоршаған  ортаны 
қорғау  мәселелерін  шешуге,  салауатты  ӛмір  салтын  насихаттауға,  тҧрғын 
кварталдар мен оларға жақын жатқан аумақтарды тәртіп пен тазалықта ҧстауға 
ынталандыру болып табылады. 
Сонымен  бірге  «Қазгидромет»  республикалық  мемлекеттік  кәсіпорны 
шығаратын  «Гидрометеорология  және  экология»  тоқсандық  журналы  мен 
«Атамекен»,  «Экологический  курьер»  тәрізді  басылымдардың  да  осы 
мақсаттарды  кӛздейтінін,  яғни  қоршаған  ортаны  қорғау  мәселелері  туралы 
халыққа ақпараттар жеткізіп тҧратынын да атап айтқан орынды. 
 

 
102 

жүктеу/скачать 1,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: