Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2013

 
228 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  саяси  мәтіндерде  тіл  ерекшелiктерi,  қолдану  және  аударма  мәселелері 
қарастырылған.  Саяси  мәтiндерде  2010ж.  Астанадағы  ЕҚЫҰ  саммиті  материалдары  негiзiнде 
метафора, метонимия, фразеологиялық сөз-тіркестерін қолдану қарастырылған. 
 
RESUME 
 
The  article  investigates  the  characteristics  of  language  in  political  texts  and  translation.  It 
considers the use of metaphor, metonymy and phraseological expressions in political texts on the basis of 
material of the summit of OSCE 2010 in Astana. 
 

 
229 
ӘОЖ 82 –3

894.342 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ш.С.Әбішева 
Ш. Есенов атындағы Каспий 
мемлекеттік технологиялар және 
инжиниринг университеті,  
ф.ғ.к., доцент  
 
Көркем прозадағы 
диалог және жазушы 
шеберлігі 
 
Аннотация 
ХХ  ғасыр  басында  Ұлт  әдебиеттің 
көрнекті  өкілдерінің  бірі  Жүсіпбек  Аймауытов 
әдебиеттің  қай  жанрында  да  өнімді  еңбек  етті. 
Қаламгер  туындыларының  көркемдік  әлемі  әлі 
де зерттелу үстінде. 
Мақалада  Ж.Аймауытовтың  «Қартқожа» 
романындағы  1916  жылғы  қазақ  даласындағы 
тарихи  оқиға,  оның  сол  кезең  көрінісіне  әсері, 
шығарма  қаһарманы  Қартқожаның  өсу,  білім-
алу,  теңдікке  ұмтылу  тұстары  жан-жақты  сөз 
болады.  Сонымен  қатар,  қазақ  даласының 
көрінісін,  кейіпкер  табиғатын,  кезең  көрінісін, 
заман 
шындығын 
шынайы 
суреттеуде 
көркемдік  тәсілдің  бірі  диалогтің  қаламгер 
шығармасындағы шебер қолданыс тапқаны сөз 
болады.  
Түйін  сөздер:  роман,  бейнелеу  тәсілдері, 
психологиялық  талдау,  кейіпкер,  образ,  идея, 
диалог, микро диалог, полилог. 
 
 
«Қартқожа»  романының  негізгі  желісі  – 
1916 
жылғы 
ұлт-азаттық 
қозғалысының 
басталуы  мен  оның  1917  жылғы  ақпан 
төңкерісіне  ұласуы,  бұқара  халықтың  ел 
ішіндегі  әлеуметтік  күрестерге  араласуы, 
«Алашорданың»  құрылуы  мен  ақ  әскерлерінің 
большевиктерге  қарсы  күресі,  Қазан  төңкерісі 
мен азамат соғысының жеңісті сәттері.  
Шығарма  қаһарманы  Қартқожа  да  осы 
оқиғалар  тұсындағы  сан  қилы  тартыстарда 
есейеді.  «Жүсіпбектің  Қартқожаны  қазақ 
аулындағы  ең  әлсіз  топ  –  тақыр  кедейдің 
баласы  етіп  алуында  да  үлкен  мән  бар. 
Біріншіден,  ол  тарихи  Қартқожаның  шыққан 
ортасын  дәл  көрсету  ниетінен  туса,  екінші 
жағынан,  қоғамдық  жіктің  ең  төменгі  әлсіз 
ортасынан  алынған  қаһарманның  бостандық, 
теңдік  алып,  сол  қоғамға  пайдалы  азамат 
болуын суреттеу» [1,75-б.]. 
Романның  бастапқы  тараулары  негізінен 
авторлық 
баяндаумен 
беріледі. 
Алайда, 
көркемдік  амал-тәсілдердің  түгелге  дерлік 
алынып,  жұдырықтай  жымдасып,  шығарма 
бойында 
қызмет 
атқаруын 
Жүсіпбек 
Аймауытовтың 
туындыларынан 
молынан 
кездестіреміз.  Әсіресе,  диалог  тәсілі  арқылы 
жазушы  шығармаларында  кейіпкердің  арманы, 
мақсаты белгі береді. Қаламгер бала Қартқожа-
ның шәкіртпен диалогінде  «оқимын»,  «мен  де 

 
230 
оқалы  түймесі  бар  шекпен  киемін»  деген  жылт  етпе  ойын  диалог  арқылы  беріп, 
кейіпкердің түпкі ойынан оқырманын хабардар етеді. Мәселен: 
« – Қалаға жүргенше осы кітапты бітірсем, жақсы болар еді. 
–  Мына  кітапты  ма?  Мына  оқысыңмен  бір  екі  жұмада-ақ  ауызға  саларсың.  Тек 
қолыңа тимей қор болып жүргенсің ғой. 
– Айтып не қыласыз Үшкөлге түсетін де күн болар ма екен деп, жатсам да, тұрсам да 
ойлаймын… Әй, дүние-ай! – деп күрсінді” [2,40-б.]. 
Қаладан  келген  шәкіртпен  арадағы  әңгіме-диалог  арқылы  жазушы  Қартқожа 
бейнесін  даралап,  оның  өзгелерден  ерекше  ынталы  да,  ойшыл  болмысына  зер  сала 
суреттейді.  
«Қартқожаның өз ортасынан ерекше оқуға ұмтылуы – дәуірдің типтік құбылысы деп 
қаралуы  керек.  Бұл  –  сол  кездегі  қазақ  балалары  психологиясындағы  жаңалық.  Ол 
жаңалықты  бізге  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  қоғамының  даму  жағдайлары  әкелді» 
[1,78-б.]. 
Қартқожаның хат танып, оқимын деп жүрген арманына кедергі болған 1916 жылғы 
патшаның  июнь  жарлығы.  Осы  суық  хабарды  қаламгер  өзі  баяндамай,  кейіпкерлерін 
сөйлету  арқылы  оқырманына  әсерлі  етіп  жеткізеді.  Романның  ендігі  тұсы  осы  тақырып 
төңірегінде  өрбиді.  Өмір  тынысын  Қартқожа  түсінігі  тұрғысынан  суреттеу  нәтижесінде 
жазушы  оқиғаны  күшейтіп,  кейіпкер  сезініп  жатқан  әсерінің  обьективтік  сипатына 
диалогтер арқылы барлау жасайды. 
1916  жылғы  жарлықты  естіген  тұстағы  көптің  дағдарысы  диалогпен  өріліп, 
Қартқожаның оқуға деген талабы мен талпынысына кедергі болады. 
Диалог  бір  қарағанда  ұсақ-түйекті  әңгімелеп  отырғандай.  Бірақ  бұл  –  заман 
шындығын, кезең көрінісін суреттеуде, шығарма сюжетін, авторлық ұстанымды танытуда 
үлкен мәні бар диалог. Себебі, елге тосыннан келген суық хабарды естіп, аңтарылып, бей-
жай күй кешкен, қоңырқай тіршіліктерінен жаңылып қалған кейіпкер табиғатын автор осы 
диалог арқылы көрсетеді. 
Автор  кейіпкер  көзімен  тек  осынау  сұмдық  хабар,  мұңы  мен  тәуекелі  аралас 
шындықты ғана аңғартып қоймайды, сол кезеңдегі қоғам психологиясына тән белгілерді 
астарлы  штрихтармен  көрсетеді.  Одан  қаһарманның  белгілі  бір  мәселе,  хабар  туралы 
ойлары  мен  сезім  күйлерін  барынша  толық  қамтуға  ұмтылысы  аңғарылады.  Ара-тұра 
қосылатын  авторлық  ремарка  диалогтің  психологиялық-эмоционалдық  аясын  тиянақтай 
түскен. 
Оқимын деп бекінген Қартқожаның үні өшті, тілі күрмелді, ойын тұман басты, іші-
бауыры езіліп, өзегі өртенгендей күйге түсіп, еңсесі салбырап кетті. Өз ойымен әлек. Енді 
бірде  ағасын,  оның  отбасын  ойлап,  ойы  сан-саққа  жүгіреді.  Оңаша  жерде  Қартқожа 
тәңірге  налып,  зарланатын  да  болды.  Жазушы  осындай  қараңғы  ойлар  басын  шырмаған 
Қартқожаның жан күйзелісін авторлық ремарка арқылы шынайы баяндайды. 
Жазушы  адам  мінезіндегі,  өмір  құбылыстарындағы  кейбір  кемшіліктерді  де  осы 
диалог барысында айқын көрсетіп отырады. Диалогтік әдіспен әлді мен әлсіз арасындағы 
таптық жік, би-болыстардың пасық ойлары әшкереленеді. Олардың өз балаларын, тамыр-
таныстарын  майданға  жібермеу  әрекетінде  жүрген  ауыл  жуандарының  қолындағы 
«кінәгеге»  кедей  жастарының  күдікті  көңіліне  жел  беріп  қақтығысқа  бастағаны  тағы  да 
диалогтер арқылы ашылып жатады.  
Кейіпкердің  көңіл-күйін  білдіретін  диалогтер  –  адамның  жандүниесіндегі  небір 
құпия  сырларынан  хабар  беретін  психологиялық  құрал.  Романдағы  диалогтің  мақсаты  – 
кейіпкердің  түйінді  ой-тұжырымдарын  білдіру,  оның  тағдырындағы  маңызды  кезеңнен 
хабар беру, сол арқылы жай-күйін анық сездіру.  
Көркем  әдебиеттегі  идея  –  жазушының  шығармада  айтпақ  ойы,  алдына  қойған 
мақсаты,  көздеген  нысанасы  болса,  композиция  –  сол  нысанаға  жету  үшін  жазушының 
қолданған әр түрлі амал-тәсілдерінің жиынтық құралы. Ж. Аймауытов романының көркем 
мәтініндегі  авторлық  баяндау  диалогпен  біріге  шығарма  композициясына  шебер 

 
231 
қиюластырылып,  жасақ  өмірін  суреттейтін  бөлімде,  «Ән»  бөліміндегі  диалогтер  Дәрмен 
образын даралауға қызмет етеді.  
Диалогте  уақиғаға  қатысушылардың,  көңіл  күйі  мен  эмоционалдық-психологиялық 
серпінін,  кейіпкерлердің  бет-жүзіндегі  өзгерістер  интонациялық  бедерлер  мен  ым-
ишараны, бейвервальды амал-тәсілдерді қолданғандығы таң қаларлық дәлдікпен берілген. 
Аймауытов  шығармасындағы  «...әрбір  диалог  жаңа  хабарлармен  қоса  жаңа  мінездер 
әкеледі немесе бар мінездерді соны қасиеттерімен толықтыра түседі» [3,254-б.].  
Адамның  жан  жүйесін  әбден  зерттеген  психолог  жазушы  ретінде  Ж.  Аймауытов 
тағдыр, түйсік, зейін, ой, қиял, сезім заңдылықтарын терең түсіне отырып, түстің шындық 
өмір  елесі  екенін,  адам  ғұмырында  өзіндік  орны  барлығын  дәлелдейді.  Түс  қалпында 
берілетін хабар-оқиға желісі адамның жан дүниесіндегі серпіліс, ойлау, қиялдаудан туған 
нәтиже деп қарайды да, сол арқылы образдың табиғатын танытуға қажетті компоненттер 
ретінде шебер пайдаланады. 
Міне,  Қартқожаның  көрген  түсі  шындыққа  ұласқалы  тұр.  Ол  түсінде  де  өзімен  өзі 
тілдеседі.  Ғалым  Г.  Пірәлиева  «Көркем  прозадағы  психологизмнің  кейбір  мәселелері» 
атты  еңбегінде  көркем  прозадағы  кейіпкердің  түс  көру  мотивіне  жан  жақты  талдаулар 
жасаған  болатын.  Ол:  «Түс  көркем  шығармада  шартты  нәрсе.  Алайда  ол  шарттылық 
кейіпкердің характерлік және шығарманың жалпы мазмұн-мәнінің логикасына, сюжеттік 
стерженіне сай келіп отырады. 
Түстің көркем шығарманың сюжеті мен композициясында алар орны ерекше. 
Сайып  келгенде,  түс  көркем  шығармада  информациялық,  психоаналитикалық, 
философиялық т.б. көркемдік қызметтер атқарады» [4, 254-б.], - дейді. Міне, осы тәрізді 
қаламгердің  де  шығарма  түйінін  түс  көру  тәсілі  арқылы  беруі  келесі  оқиғаға  барар 
баспалдақ іспеттес.  
Жүсіпбек Аймауытов үлкен оқиға тұсындағы жалпы халықтың көңіл күйін екі түрлі 
сипатта  алып  қарайды.  Бірі  –  елдің  билік  басындағылары  болса,  екіншісі  –  қарапайым 
адамдар.  Елдің  қамын  ойлауға  тиіс  болыс  пен  қожа-молдалардың  әрекеті  Қартқожаның 
санасын  қатайтып,  бұрынғы  ой-пікірлеріне  жаңалық  енгізеді,  өзін  өзгелермен 
салыстырып, кемдік көру себебін ашуға ұмтылысы биіктей түседі. «Сен де кісі едің ғой, 
сенің  де  тілің,  қол-аяғың,  жайнаған  көзің  бар,  қайнаған  қаның,  жүрегің  бар,  сені  неге 
қорлайды?»  [2,  57-б.].  Жазушы  кейіпкерлері  ылғи  да  өз  халін  сараптап,  өзіне  өзі  сауал 
қойып,  ішкі  диалог  түрінде  тілдесу  арқылы  өседі.  Табиғатынан  адал  Қартқожаның  ішкі 
әлемінде елдің би-болыстарына ызаланған сәтте «өлтірер ме еді» деген ойы осындай ішкі 
шиеленістен туындаған диалог-деталь. 
Қаламгер  романның  келесі  оқиғаларына  өтуде  адамның  жеке  басының  тіршілігін 
қоғаммен  байланыстыра  бейнелеуде  де  диалогке  драмалық  жүк  артады.  Қартқожаның 
өткір, ұшқыр ойлары, адамгершілік туралы сөздері драматизмге толы. Автордың түп ниеті 
– заман талабын, дәуір тынысын, ойлы өмірінің мән-мағынасына айналдырған, қоғамдық 
мүдде мен жеке бас мүддесін бір санайтын белсенді парасат иесі – жаңа адамның бейнесін 
мүсіндеу  болса  керек.  «Авторлық  позиция  мен  шығармадағы  драматизмнің  үндестік 
табатын» тұсы осы [5]. Бұл – үлкен суреткердің ақ өлең түрінде өрілген өрнекті, образды 
көркем  тілі.  Ж.  Аймауытов  қаһармандарының  арасындағы  диалогтердің  бояуы  қанық, 
рухани әлемі  бай, тілі  құнарлы.  «Жүсіпбек романдарын оқып отырғанда, кісі өзін жапан 
түзде  бірде  аяңдап,  бірде  желе-жортып  келе  жатқан  жүрдек  атты  жолаушы  сияқты 
сезінетін  еді.  Сондай-ақ  Жүсіпбек  шығармаларының  тілі  жатық,  жарасы  жеңіл,  сөз 
тіркестері ықшам, қайым шешен» [6, 2-б.]. Кейіпкер тіліндегі шағын диалогтер қай тұста 
да  сан  қырлы  мінездер  мен  әрқилы  оқиғалар  мәнін  ашуға  жұмсалады.  Осы  орайда,  Р. 
Сыздықова: «Кейіпкер тілі деп отырғанымыз автордың шығармадағы оқиғаларға араласып 
жүрген адамдардың ауыздарына салатын сөзі болып табылады», – дейді [7, 149-б.]. 
Әділетсіздікке  қарсы  шығу,  зорлықшылдарды  жек  көру  Қартқожаны  етек-жеңін 
жиюға,  шыңдалуға  жетелейді.  1916  жылғы  зауал  запыранына  Қартқожа  да  тұншықты. 
Патшаға, болыс-биге қарсы топты көріп, ол бірте-бірте сол іске өзі де араласады.  

 
232 
Романда ақшасы мол, малы көп бай балаларының жасы өзгертіліп, олардың орнына 
кедей  балаларының  майданның  қара  жұмысына  жіберілу  сәттері,  әсіресе,  бұл  зауалдан 
қалай  құтылуды  білмей  дағдарған  ауыл  жігіттерінің  ойы  сан-саққа  кетіп,  «кемтар,  ауру, 
мүгедек  болсам,  қалармын»  деп  өздеріне  қол  жұмсамақшы  болғандары,  майданға 
алынғанша ауыл төңірегінде бұрын құлақ естіп, көз көрмеген талай сұмдықтың: бармағын 
шапқан, жарасына таз қарын жапсырған, сап-сау денесін отқа күйдірген, көзіне тұз сеуіп 
соқыр болғандар да кездескен тұстарын жазушы шебер бере білген.  
Романның  келесі  бөлімдерінде  Қартқожа  өсті,  өмірдің  ащы-тұщысын  татып  көрді, 
майданда  әр  ұлт  баласымен  танысты,  мінездеріне  де  қаныға  бастады.  Тіпті  кей  тұстарда 
солардың қазақ ұлтына деген көзқарастарын да байқап қалады. Күнделікті өмір, тіршілік 
Қартқожаның  ой-өрісін  кеңейтті.  Майдан  төсіндегі  қара  жұмысқа  да  көндігіп,  тіршілік 
қарекеті жайындағы түсініктері де молаяды. Әр түрлі әскери техникалармен танысу, жаңа 
ортаның таңсық көріністері оның қиялын қозғап, орындалмай қалған арманының ұшығын 
шығарады.  Көрмеген,  білмеген  ортада  жаңа  өмір  кешеді,  қараңғылық  көгінен  босап, 
жарық  дүниеге  жол  тапқандай  болады.  Қартқожаның  көзін  ашып,  көкірегін  оятып, 
дүниенің ағы мен қарасын тануына себепші болған орыс жігіті Андрейді ол өмірі есінен 
шығармайтыны  аян.  Қазақ  туралы  Андрейдің  аузынан  естіген  сөзге  де  кәдімгідей 
марқайып  қалды.  Андрей  екеуінің  арасындағы  диалогте  ол  әділетсіздіктің  түп  тамыры 
патшада екенін де естіп білді. «Патша тұрғанда қазақтың да, мұжықтың да, жұмысшының 
да  тұрмысы  оңбайды»  –  дейді  ол.  Мұның  айтқандары  Қартқожаның  қараңғы  ойына  өз 
сәулесін түсіреді.  
Туған  елімен  аман-есен  қауышып,  бостандықтың  қуанышын  енді  сезіне  бастаған 
Қартқожаны жазушы тағы да  үлкен кедергілерге кезіктіреді. Ағасының өліміне себепкер 
болған құнажын жайы, оны ұрлаған Әмірбекпен тілдесу диалогтері ел ішіндегі әлеуметтік 
әділетсіздіктің  әлі  сеңі  бұзылмағандығын  көрсету  үшін  берілген.  Сол  баяғы  өзін  жүре 
тыңдаған болыс әлі де билік басында. 
«Қартқожа»  романында  төңкеріс  сәттері  кең  көлемде  баяндалмайды.  Себебі, 
жазушының  мақсаты  –  революцияның  тарихтағы  орнын  емес,  керісінше  кейіпкер 
тағдырындағы кезең қиындықтарынан хабардар ету. 
Патша  тақтан  түскеннен  кейін  елге  қайтып  оралған  Қартқожа  ендігі  жерде  оқу-
білімсіз өмір сүрудің мүмкін еместігін түсінеді. Әрі тартса әрі, бері тартса бері жетпейтін 
кедейшілігінен  де  құса  болып,  кей  уақыттарда  кәсіп  қылып,  қара  жұмыс  жасап,  Семей, 
Омбы,  Баян  аралығында  жүріп,  оқуын  жалғастыруға  мүмкіндік  алады.  Баян  қаласына 
барып  малайлыққа  жалданды.  Мақсаты  –  оқу,  тіл  үйрену.  Бір  мұғаліммен  танысып, 
орысша сабақ алды. Бар ойы оқуда болғанымен, үй ішіне алаңдайды.  
Оқиға желісінде Қартқожаның әмеңгерлікпен үйлену жайы да сөз болады. 
Семейде  мұғалімдер  курсының  ашылғанын,  оған  қаражатты  қазынадан  төленетінін 
естіп білген Қартқожа қуанышында шек болмайды.  
Жазушы  идеясы  образ  арқылы  танылатын  болса,  шығарманың  құндылығын 
анықтайтын  белгінің  бірі  –  образ.  Образдық  дүниетаным  эволюциясын  кейбір 
эпизодтармен  шектемей,  адам  жан-дүниесіндегі  түбегейлі  өзгерістер  бағытын  әрдайым 
табиғи жолмен жетілдіре, өрістете көркем бейнелейді.  
Кейіпкер  санасындағы  өзгерісті  көрсетуде  қаламгер  қазақ  қоғамына  жаңа  леп 
әкелген  заман  шындығына  ойлана  қарайды.  Көбіне  романдағы  қуаныш,  шаттану 
әуендеріне үн қосады. Осы мақсаттағы диалогтер хабарламалық, характер танытқыштық, 
психологиялық жүк көтеріп тұр. «Кейде диалог репликалары кейіпкердің санасынан берік 
орын  алып,  алдағы  әрекеттеріне  психологиялық  мотивировка  болатындығын  көрсетеді» 
[8,259 б.]. 
Қартқожаның сезім әлемін терең ашып көрсетуде диалогке қоса авторлық ремарка да 
репликаларға соны күш беріп тұр. 
Ж.  Аймауытов  диалог-деталь  арқылы  үлкен  ой  айтуға  шебер.  Қартқожаның 
жеңгелей қосылған жарының мінез-құлқы мен ой-өрісін екі-ақ ауыз сөзбен береді: 

 
233 
«Немене тағы! Бармайсың оқуға! – деді бас терісі аузына түсіп. 
–  Кететін  болсаң,  біржола  қараңды  батыр.  Сенің  қу  молаңды  күзетіп,  салпылдап, 
боғыңды сыпыратын малайың жоқ!» [2, 113-б.]. 
Қартқожа  өз  дегенін  жасап,  қалаға  оқуға  кетеді.  «Шығарманың  көркемдік-идеялық 
деңгейі  жазушының  творчестволық  ойлау  сипатымен,  дүние  танымы  және  суреткерлік 
шеберлігімен  тығыз  бірлікте  аңғарылады.  Шығармадағы  кейіпкер,  әрине,  автордың 
творчестволық еңбегінің жемісі екендігінде дау жоқ. Сонымен қатар, кейіпкер мен автор 
арасында,  жалпы  көркем  шығарма  мен  автор  арасында  көзге  көріне  бермейтін  нәзік 
сабақтастық бар» [9, 158-б.]. 
Романның  келесі  тұстарында  Қартқожаның  Омбыдағы  оқуы  аяқталып,  Қарашолақ 
елді мекеніне бала оқытуға келеді. Бұл қиындықтар тұсында да жазушы эпизодтағы кейбір 
кейіпкерлердің мінездерін танытуда, іс әрекеттің жай-күйін көрсетуде, қараңғы халықтың 
санасынан  хабар  берерде  тағы  да  диалог  тәсілін  қолданады.  Әсіресе,  негізгі 
кейіпкерлерден  басқа  қосалқы,  романның  оқиғалы  тұстарында  көрініп,  Қартқожаға 
жәрдемдесетін Қасен, Полидубтардың кескін-келбетін, мінез-құлықтарын, бір сәттік сезім 
күйлерін полилог, шағын диалогтерде анық көруге болады. 
Қазақ  жеріндегі  саяси-әлеуметтік  өзгерістер,  жаңалық  нышандары,  қазақ 
зиялыларының қалыптасуы, олардың ұлттық саяси сана сезімінің өсуі – романның алдына 
қойған басты мақсаты. 
Осы  мақсатты  ұстанған  жазушы  Қартқожа  романында  басты  кейіпкерін  ақын 
Сұлтанмахмұт Торайғыровпен кездестіреді. Ол туралы З. Ақышевтің: «Жазушының қазақ 
әдебиеті  тарихында  атқарған  елеулі  еңбегінің  бірі  –  әйгілі  ақынымыз  Сұлтанмахмұт 
Торайғыров  шығармаларын  жинастырып,  кейінгі  ұрпаққа  мәңгі  мұра  етіп  табыстауы»  – 
деген естелігінен көреміз [10, 180-б.]. 
Мына диалогке назар аударайық: 
«Махмұт үйде екен. Қартқожаның келгеніне қуанып қалды. Бірақ жүдеу екен, жөтелі 
жиі ұстап, көп сөйлесе зорланып қалады екен. Қартқожаның қолын ұстасымен: 
– Е, қарт-екем! Күнің туды, балшебек табарыштарды көрдік, – деп күліп. 
– Қайдан көрдіңіз? 
– Кереку барып келіп отырмын. 
– Қашан, жаным? 
– Кеше, кешке келдім. 
– Салт бардыңыз ба? 
– Салт. Бірақ суық өтіп, меңдеп қалдым. Оқа емес, жолдастарды бір көру парыз еді, – 
деп  жөтелі  ұстады»  [2,  122-б.].  Диалогтерде  кейіпкерлердің  көңіл  күйіне  байланысты 
сұрақтар динамикалы, сазды, экспрессивті болып келеді. 
Екеуара  тілдесуде  Керекуге  барып  келген  ақын  большевиктерді  көргенін 
әңгімелейді.  Сұлтанмахмұттай  ақынмен  кездесу,  онымен  тілдесу  Қартқожаға  рухани 
демеу  болады.  Диалогте  ақынның  байсалды  мінезі,  адамгершілік  бейнесі,  моральдық 
сипаты  тайға  таңба  басқандай  көз  алдымызда  тұрса,  авторлық  ремаркаларда 
Сұлтанмахмұттың жанын жегідей жеген ауыр науқасы қынжылтады. 
Қартқожа ұлы ақынның сөздерін құлағымен емес, жүрегімен тыңдап отырғандай: 
«Түбінде  қазақ  ел  болатын  болса,  балшебектердің  арқасында  болады.  Тірі  болсаң 
көрерсің. Мен көрмеймін ғой… 
– Неге? Олай демеңіз?» [2, 112-б.]. 
Ақынның репликаларында өмірінің қысқалығын сезіп, оған өкіну басым. 
Қартқожа  –  тек  сұрақ  қоюшы,  ақын  жауап  беруші  ретінде  көрінеді.  «Көркем 
әдебиеттегі ұнамды кейіпкер өзі өмір сүрген дәуірдің ең үлкен шындығын бойына жиған, 
өзі  тіршілік  еткен  әлеуметтік  ортаның  ең  жақсы  қасиеттерін  бойына  сіңірген  күрделі  де 
кесек образ – типтік тұлға болып табылса керек» [11, 39-б.].  
Романдағы  диалогтердің  барлығы  оқиғаны  дамыту,  тартыс  кернеуін  суреттеу,  жан-
дүние  қалтарыстарын  пайымдауға,  полилог,  аралас,  көп  дауысты,  ішкі  диалог,  таза 

 
234 
диалогтік  сценаларда  бұқара  халықтың  үстем  тап  өкілдері,  болыс-билермен  қақтығысы, 
жаңа дәуір ұранына үн қосу сияқты күрделі сәттерді толымды әрі ықшам қамтуға қызмет 
етеді.  
Қорыта  айтқанда,  Ж.  Аймауытов  романдарындағы  өткір,  жанды,  тапқыр  диалогтер 
эстетикалық  нысанасы  айқын,  сезім  мен  ойға  бай.  Жазушы  диалогтері  –  характер 
жасаудың,  адам  қасиетін  жете  түсініп,  танып  білудің,  заман  шындығын,  кезең  көрінісін 
шынайы көрсетудің бірден бір құралы.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Қирабаев С. Жүсіпбек Аймауытов. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 224 б. 
2
 
Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 1997. – Т. 2. – 
270 б. 
3
 
Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: Санат, 1996. – 
333 б. 
4
 
Пірәлиева  Г.  Көркем  прозадағы  психологизмнің  кейбір  мәселелері.  –  Алматы: 
Алаш, 2003. – 325 б. 
5
 
Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. –230 б. 
6
 
Кенжебаев Б. Телегей теңіз // Лениншіл жас. – 1989. – 6 қаңтар. 
7
 
Сыздықова Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 225 б. 
8
 
Тоқбергенов Т. Қос қағыс. – Алматы: Жазушы, 1981. – 143 б. 
9
 
Дәдебаев Ж.  Өмiр  шындығы және көркемдiк шешiм.  – Алматы: Ғылым, 1991.  – 
207 б. 
10
 
Ақышев З. Жүсіпбек және оның Қартқожасы // Жұлдыз. – 1990. – № 8.  
11
 
Кенжебаев  Б.  Қазақ  халқының  ХХ  ғасыр  басындағы  демократ  жазушылары.  – 
Алматы: Жазушы, 1962. – 224 б. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматривается  правдивый  показ  исторических  событий,  духовное  становление 
главного  героя  Карткожа  в  одноименном  романе  Ж.  Аймаутова  «Карткожа».  Особое  внимание 
уделяется использованию автором художественных средств, умелому включению диалога в текст 
произведения. 
  
RESUME  
 
The author of the article considers the real historical events and the spiritual moulding of the main 
character  of  Kartkozh  in  the  novel  «Kartkozha»  by  Zh.  Aimautov.  A  special  attention  is  paid  to  the 
author’s use of artistic means and creative inclusion of a dialogue in the novel’s text. 
 

 
235 
ӘОЖ 81’1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: