Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
18 
ӘОЖ 902.03 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Аннотация 
Мақалада Есіл өзенінің сол жақ алқабында, 
Астана  қаласының  шегінде  орналасқан  орта-
ғасырлық  Бозоқ  қалашығының  ауқымды  қазба 
жұмыстарының  нәтижесі  қысқаша  баяндалады. 
Алынған  материалдар  Орталық  Қазақстанның 
ежелгі  және  ортағасырлық  тарихының  көптеген 
белгісіз беттерін жаңғыртуға мүмкіндік береді. 
Түйін  сөздер:  археологиялық  ескерткіш, 
қалашық,  әскери  орда,  қыпшақтар,  Қыпшақ 
хандығы,  Жошы  ұлысы,  Қазақ  хандығы,  суару 
жүйесі, қорым. 
 
 
Бозоқ  қалашығының  негізін  VIII-IX  ғғ. 
ежелгі  түркі  тілді  тайпалар  қалады.  Кейінгі 
уақытта  бұл  жер  XV-XVI  ғғ.  дейін  мекенделді 
және  қасиетті  орын  рөлін  атқарды.  Бозоқ 
қалашығының  мәдени  қабаттарында  Қазақстан 
территориясында  өмір  сүрген  төрт  мемлекеттік 
құрылымның  материалдары  сақталған:  Батыс 
Түрік қағанаты, Қыпшақ хандығы, Жошы ұлысы, 
Қазақ хандығы.  
Бозоқ қалашығы Есіл өзенінің сол жағының 
алқаптық  даласындағы  Бұзұқты  көлінің  шығыс 
жағалауында  тұр.  Қалашық  Нұра  өзені  иірленіп 
келіп Есілге ең жақындаған тұсында орналасқан. 
Бұл жерде өзендердің арасы 40 км. Бұзұқты көлі 
жан-жақтан  өзен  арналары  және  көлдермен 
қоршалған 
тұйық 
кеңістіктің 
ортасында 
орналасқан.  Көлден  солтүстікке  қарай  бес 
шақырым  жерде  Есіл,  батысқа  қарай  жеті 
шақырым  жерде  Қозыкөш  шағын  өзені  ағып 
жатыр.  Шығыс  жақтан  кеңістік  үлкен  көлмен 
шектелген. 
Есіл-Нұра 
аймағының 
ортағасырлық 
қалалары жайлы мәліметтер 1816 ж. Бас штабтың 
тапсырмасы бойынша Дала өлкесінде болған тау 
инженері 
И.П. 
Шангиннің 
мақаласында 
сақталған.  Оның  жол  жазбалары  1820  ж. 
жарияланған  еді  [1].  Бозоқ  қалашығын  1998  ж. 
Есіл  археологиялық  экспедициясының  негізін 
қалаушысы  және  жетекшісі  К.А.  Акишев  ашты. 
Ескерткіш  қазбасы  1999  жылдан  жүргізіліп 
келеді. 
Ескерткіштің  қираған  үйіндісі  әдеттегі 
далалық  кейіпте,  алып  құрылыстар  жоқ.  Шағын 
топырақ  үйіндісі  (биіктігі  0,6-1,0  м.)  төрт-
бұрышты   беті  тегіс  алаңдарды  қоршап  жатыр. 
М.К. Хабдулина
 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті, 
т. ғыл. канд., доцент 
 
Ж.Т. Аккошкарова 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті, 
магистрант 
Дешті-Қыпшақ 
тарихындағы Бозоқ 
қалашығы 

 
19 
Алаңдар кескіндемесі ішкі орлар есебінен айқындалып тұр. 
Жалпы,  ескерткіш  шамамен  40  га  жерді  алып  жатқан  төрт  бөліктен  тұрады. 
Көлемдері  орташа  35х35  м.,  шартты  түрде  «квартал»  деп  аталған  үш  алаң  орталық  қала 
құраушы бөлігі. Олардың әр қайсысы дуалмен және ішкі ормен қоршалған. Кварталдардан 
солтүстікке  қарай  70  м.  Бозоқ  қалашығының  тұрғын  үй  кешені  орналасқан.  Орталық 
кварталдардан  оңтүстікке  қарай  40  м.  қорым  бар.  Ескерткіштің  төртінші  бөлігі  –  бұл 
қалашықты шығыстан және солтүстіктен қоршап жатқан суландыру жүйесі. 
Бозоқ  қалашығы  –Қазақстанның  далалық  аймағында  алғашқы  ауқымды  зерттелген 
орта  ғасырлық  ескерткіш.  Қалашықтың  зерттелуі  барысында  оның  негізін  қалаушы 
тайпалардың қай этникалық топқа жататындығы мәселесі туындады. 
Ерте  орта  ғасыр  -  Қазіргі  Қазақстан  территориясына  түркі  тілді  және  монғол  тілді 
тайпалардың  ену  уақыты.  Жазба  деректер  бойынша  Ертістің  оң  жағын  қимақтар,  Арал 
маңы  мен  Сырдарияны  оғыздар  игерген.  Ал Сарыарқа  қыпшақтардың  отанына  айналды. 
Бұл  этностың  Сарыарқа  даласында  пайда  болуы  Орталық  Азиядағы  Түрік  қағанатына 
қатысты ірі саяси оқиғаларға байланысты. Қыпшақтар түріктер және ұйғырлармен одақтас 
болған. «Қыпшақ» этнонимінің қолданылуы алғашқы рет ұйғыр қағаны Моюнчурдың еске 
алу  тасыннан  белгілі.  Еске  алу  тасы  760  жылмен  мерзімделеді.  Тастағы  жазудың 
мазмұнына қарағанда қыпшақ және түркілер ұйғырлардың үстінен 50 жыл бойы билеген 
қуатты тайпалар болған [2, 41]. 
Ертіс  маңына  қыпшақтардың  алғашқы  толқыны  VII  ғ.  ортасында  Сеяньто 
қағанатының құлдырауымен келуі мүмкін [2, 43-44]. Қыпшақтардың Сарыарқаға жаппай 
көшуі  ұйғырлардың  744  ж.  Шығыс  Түрік  қағанатын  күйретуі  түрткі  болды.  Орталық 
Азиямен  байланысты  қыпшақтардың  ерте  тарихы  осы  оқиғамен  аяқталады.        VIII  ғ. 
ортасынан  Еуразия  даласының  жаңа  жерлерін  игеріп,  X-XII  ғғ.  қыпшақтар  саяси 
үстемдікке ие болады. 
Бозоқ  қалашығы  қыпшақтардың  Еуразия  кеңістігін  игеріп,  Сарыарқаны  Қыпшақ 
хандығының иелігіне айналдыру жолындағы алғашқы ордаларының бірі. 
Түркі тілді көшпенділердің алғашқы толқыны Еуразияның оларға белгісіз кеңістігін 
игеруде,  көптеген  ұқсастықтарға  қарағанда,  тіршілік  етуге  табиғи  қорғаныстары  бар 
батпақты  далаларды  таңдаған.  Осындай  «батпақты  далалар»  Арал  маңының  оғыздарына 
[3],  Терек  өзенінің  атырауында  орналасқан  Дағыстанның  ертехазар  қалашықтарына  тән 
[4].  Бозоқ  қалашығының  да  топографиясы  осындай.  Ол  Есілдің  батпақты  даласында 
орналасқан. Бұл таңдаудың екі маңызды жағы бар: қорғанысты қамтамасыз ету және жер 
өңдеумен  айналасу.  Қалашықтың  қоныстанған  территориясы  батыс  жағынан  Бұзықты 
көлінің  жағалауымен,  шығыс  жағынан  батпақтармен,  оңтүстіктен  көлдің  оңтүстік 
жиегінен  шығысқа  қарай  қазылған  арықпен  шектелген.  Жалпы  қалашықтың  су 
жүйелерімен қоршалған ауданы 1,3х0,4 км. 
Жоғары  Есіл  маңына  өткен  қыпшақтар  төртбұрышты  үш  аудан  –  «кварталдар» 
тұрғызған.  Кварталдар  бір-бірімен  жанасып  тұр,  бірақ  әр  қайсысы  жеке  ормен  және 
дуалмен  қоршалған.  Олар  бір-бірімен  гүл  күлтелері  сияқты  қиыстырылып  салынған. 
Кварталдардың көлемі шамамен бірдей: 35х35 м. Дуалдың қазіргі биіктігі 1 м., табанының 
ені  10-15  м.  Әр  квартал  ені  3  м.,  тереңдігі  0,5-1,0  м.  ішкі  ормен  қоршалған.  Кварталдар 
өткелдермен жалғасқан. Солтүстік кварталда бір өткел, оңтүстікте екі өткел бар. Шығыс 
кварталдан  солтүстік,  оңтүстік  кварталдарға  өтуге  және  орталық  қала  құраушы  бөліктен 
солтүстікке шығуға болады. 
Үш  кварталдың  түйіскен  жерінде  батыстан  шығысқа  қарай  созылған 
тіктөртбұрышты алаң көтеріліп тұр. Оның көлемі - 60х20 м., биіктігі - 2,0 м. Қазба кезінде 
басқа  құрылыстардан  биік  тұрған  бұл  төбе  қалашықтың  қасиетті  орталығы  болғандығы 
анықталды. Мұнда кесенелер, минарет тұрды, діни ғұрыптар мен салт-дәстүрлер өткізген.  
Еуразияның бүгінгі таңда белгілі ортағасырлық қалаларының арасында осындай үш 
бөлікті  құрылыстан  қала  құрайтын  ескерткіштер  жоқ.  Бірақ  бұл  құрылыс  жоспарының 

 
20 
ерекше  мәні  бар,  ол  ескерткіштің  мерзімдеуі  мен  Бозоқ  сөзінің  этимологиясын  ашуға 
көмектеседі.  Түркі  және  монғолтілді  көшпенділердің  басшыларының  ордалары  үшін 
ежелгі  заманнан  ерекше  кеңістіктік  орналасу  тән  болды.  Орда  үшке  бөлінді:  орталық  – 
орда,  оң  қанат  –  үшік,  сол  қанат  –  бұзұқ.  Бозоқ  қалашығы  кварталдарының  кеңістіктік 
орналасуында  көшпелі  тайпалардың  ежелгі  ордаларының  үшке  бөлу  мағынасы  жатыр. 
Тіпті,  Ұлы  Далада  өткен  мыңжылдық  тарихқа  қарамастан  ежелгі  түрік  терминдері  жер 
атауында  сақталған.  Біздің  жағдайда  –  бұл  Целиноград  ауданының  карталарында 
сақталған  «Бұзұқты»  көлінің  атауы.  Көл  атауы  және  «бозоқ»  сөзінің  этимологиясы 
бойынша ескерткіш Бозоқ қалашығы деп аталды. 
Бозоқ  –  түрік-оғыз  сөзі,  ежелгі  түркі  мемлекеттерінің  әкімшілік  құрылымының 
шығыс бөлігінің атауы. «Бұзұқ» термині бұзушы оқ, немесе «боз оқ» деп атаса – жарық оқ 
деген мағына береді. Сонымен қатар, боз дейтін түркі сөзінің бірнеше мағынасы бар: тың, 
игерілмеген жер, селеу [5, 172]. 
Бозоқ  қалашығының  архитектурасындағы  ішкі  ор  мен  сыртқы  дуал  құрылысы  ерте 
түркі  билеушілерінің  еске  алу  қоршауларына  ұқсас.  Монғолия  территориясында  VI-VІII 
ғғ.  атақты  түркілерге  тік  төртбұрышты  қоршауы  бар,  ішкі  ор  және  сыртқы  дуалмен 
қоршалған  еске  алу  мазарларын  тұрғызған  [6].  Бұл  ұқсастық  Есіл  даласында  қыпшақ 
әскери ордасының ерте орта ғасырда пайда болғандығын көрсетеді. Қазба жұмыстарымен 
қорғаныс  құрылыстарының  архитектурасы  зерттелді.  Әр  квартал  ені  3-5  м.,  тереңдігі     
2,0-3,0 м. болатын ормен қоршалған. Ордан шыққан саз балшық сыртқа үйілді. Одан шикі 
кірпіш  қалыптап  бекініс  қабырғасын  тұрғызған.  Ежелгі  уақытта  қабырға  табанының  ені     
8 м., үстінгі жағының ені 5 м., биіктіктігі 2-3 м. болды. Қабырға мен ордың арасында ені 
1,5-2,0  м.  болатын  бос  жолақ  қалдырылған.  Орда  өткелдер  қалдырылған.  Солтүстік 
кварталға кіретін өткелдің құрылысы зерттелді. Қақпаның ені 2,3 м. болған. 
Бозоқ  қалашығының  екінші  кезеңі  Қазақ  даласында  қыпшақ  хандығының 
нығаюымен  тұспа-тұс  келеді.  Сол  кезеңде  қыпшақтар  орларды  қайта  тазалап,  ішкі 
алаңдарға  балшық  төсеп,  үстіне  ағаш  пен  саз  кірпіштен  үй  салған.  Алаң  ортасында  киіз 
үйлер тұрған. Олардың табаны қазба кезінде ашылды. Алаңдардың ортасындағы кеңістікті 
көтеріп, үстіне алғашқы кесене мен минарет тұрғызылған. Қоныс айналасында тұрғындар 
суару  жүйелерімен  қамтамасыздандырылған,  бау-бақша  мен  егістік  салған.  Ол  қалашық 
қирандысын қоршап жатқан арық канал түрінде сақталды. 
Бозоқ  қалашығының  солтүстік  бөлігінде  4  жер  үй  қазылды.  Тұрғын  үй  қатар 
орналасқан және ортақ дәлізбен біріктірілген 2-3 бөлмеден тұрады. Бөлмелер ауданы 9-12 
кв.м.,  қабырғаларының  қалыңдығы  0,9  м.  Жер  үйдің  тереңдігі  1,5-1,8  м.  Қазаншұңқыр 
жиегінде  ені  2,0-2,5  м.  болатын  қабырғалар  тұрғызылған.  Төбесімен  бірге  қабырғаның 
биіктігі 2,5-3,0 м. болған. Үйлер бір-біріне тақалып салынып, біртұтас құрылысты құрады. 
Үйлердің  ішкі  көрінісі  бірдей  болған.  Тұрғын  бөлме  қабырғаларының  бойында  П-
тәрізді биіктігі 20-40 см., ені 0,8-1,0 м. суфалар қалдырылған. Кейбір суфалардың шеттері 
күйдірілген кірпіштермен бекітілген. Суфалардан биігірек бөлме қабырғаларында кішірек 
қуыстар болған. Ол жерде ыдыс ұстауы немесе бөлмені жарықтандыру үшін шырақ қоюы 
мүмкін. 
Тұрғын  үйлерде  ошақтың  үш  түрі  аршылды:  қабырғаға  ойыстырылып  салынған 
каминдер,  дөңгелек  шұңқырлар  және  күйдірілген  кірпіштен  тұрғызылған  пештер. 
Каминнің  ауызы  күйдірілген  кірпіш  сынықтарынан  қаланған.  Қуысы  күлге,  шоққа  және 
жануарлардың сүйектеріне толған. 
Сақталған  ағаш  бағаналарының  негізі  бойынша  үй  есіктерінің  тар  болғандығы 
анықталды.  Төбесі  жазық  болуы  мүмкін.  Оны  жабу  үшін  қамыспен  жауып,  лай  жаққан. 
Лай  кепкенде  берік  және  су  өткізбейтін  болған.  Бөлмелер  төбеде  қалдырылған 
саңылаулармен  жарықтандырылған.  Сонымен  қатар,  саңылаулар  түтін  шығаруғы 
пайдаланылды. 

 
21 
Үйлерді  тұрғызу  уақытын  4  қабірден  тұратын  кірпіштен  тұрғызылған  мазар 
анықтайды.  Мазар  үйлер  қирандысына  салынып,  №1  және  2  үйлерінің  қабырғаларын 
жауып жатыр. Жерлеу құрылысының екі қабірінде XIII ғ. соңы – XIV ғ. басына жататын 
заттар шықты. Демек, ХІІІ ғасырдың аяғында үйлер қаңырап бос қалған. 
Бұл  өңірді  игерудің  үшінші  кезеңі  Алтын  Орда  дәуірінде  басталып,  жаңа  заманға 
дейін созылды. Бозоқ қалашығының қирандысы Нұра-Есіл аймағының таңдаулы қауымын 
жерлейтін  аймаққа  айналды.  Қалашықта  күйдірілген  және  шикі  кірпіштен  тұрғызылған 
бес  кесененің  қалдықтары  зерттелді.  Кесенелер  жанында  кірпіш  күйдіретін  пештер 
ашылды. 
Бозоқ  қалашығы  территориясында  ашылған  жерлеулер  екі  кезеңнен  тұрады: 
мұсылмандыққа  дейінгі  X-XIV  ғғ.  және  ислам  дінінің  қағидаларымен  атқарылған 
жерлеулер. Ең соңғы жерлеулер шамамен XVII-XVIII ғғ. жатады. 
Алтын Орда уақытына жататын жерлеулер тобы көрнекі болып табылады. Олардың 
барлығы  қалашықтың  әр  түрлі  құрылысына  қазба  жұмысын  жүргізген  кезде  табылды. 
Олардың  стратиграфиялық  орналасуы  бойынша  қалашық  территориясы  қаңырап 
қалғаннан  кейін  жасырын  түрде  жерленгендігі  байқалады.  Бейіттің  үстінде  ешқандай 
құрылыс  жоқ.  Бұл  бейіттердің  барлығында  толық  әскери  жабдықталған  жауынгерлер 
жерленген.  Олардың  жанында  темір  жебе  ұштарымен  қайыңның  қабығынан  жасалған 
қорамсақтар,  темір  пышақтар,  темір  ауыздық,  үзеңгі  болды.  Жерлеулердің  бірінде  бас 
сүйектің беткі жағында тері бетперде қалдықтары сақталған, аяқ жағында темір қазандар 
қойылған. Мұндай заттары бар жерлеулер қыпшақ ақсүйектерінің бейітіне тән. Осындай 
ақсүйек  жерлеуіне  қару-жарағымен  бірге  жерленген  әйел  адамның  бейіті  жатады.  Ол 
оңтүстік кварталға кіре берісінде орналасқан. Осының өзі қалашықтың сол кезде қаңырап 
қалғандығын көрсетеді. Жауынгер-әйел тереңдігі 1,5 м. болатын шұңқырда ағаш табытта 
жерленген. Табыттың үсті жібек матамен жабылған, одан күлгін түсті шірінді қалған және 
мата жиырылып, сүйек түйреуіштер бекітілгені көрініп тұрды. Табытта басын солтүстікке 
қаратып  бай  киіндірілген,  әдемі  бас  киімде  әйел  жерленген.  Зерттеушілерге  дейін  тек 
металдан,  саздан  және  сүйектен  жасалған  заттар  мен  әшекейлер  ғана  жетті,  дегенмен 
солар бойынша да жерлеу ғұрыпын жаңғыртуға болады. Қол білектеріне күміс білезіктер 
салынған. Оң қолы күміс кесені жауып тұрған. Белбеуінде сол жақтан ағаш қынапта темір 
қанжар ілініп тұрған. Қанжардың жанында темір сүңгі жатты. Аяқ жағында табыттан тыс 
темір  ауыздық  салынған.  Бас  киімнен  каури  қабыршақтары  жапсырылған  қайыңның 
қабығынан  жасалған  цилиндр  тәрізді  бөлігі  сақталған.  Бас  сүйектің  екі  жағынан  сұрақ 
белгісі  түріндегі  соңында  жалпақ  салпыншағы  бар  күміс  сырға  табылды.  Самай 
сүйектерінің  қасында  өзен  маржандарының  шоғыры  аршылды.  Маржан  жібек  жіпке 
тізілген.  Бас  сүйектің  әрқайсы  жағынан  400  маржан  моншақтан  болды.  Әйелдің 
мойынында  ұсақ  күміс,  маржан  және  көк  сырмен  боялған  күйдірілген  саздан  жасалған 
моншақ  тізбегі  болды.  Антропологтердің  анықтауы  бойынша  ол  шамамен  50  жасында 
қайтыс болған. Жерлеу заттары бойынша бейіт ХІІІ ғ. аяғымен мерзімделеді. 
Бозоқ  қалашығының  қорымы  –  Сарыарқаның  далалық  аймақтарында  исламның 
таралуын  және  ерекшеліктерін  нақты  археологиялық  материал  негізінде  көрсететін  орта 
ғасырлық діни нысан. Бозоқ қорымының мұсылмандық жерлеулері жер үстіндегі құрылыс 
және  шағын  төбелер  түрінде  кездеседі.  Жер  үстіндегі  құрылыстарға  кесенелер,  шикі 
кірпіштен қаланған тік төртбұрышты қоршаулар, шағын бір қоршаулардың негізі ретінде 
сақталған дөңгелек және сопақ орлар жатады.  
Исламның  барлық  ережелерін  сақтап  жерлеу  дін  басылары  тұратын  ірі  қалалардың 
зираттарына ғана тән. Діни орталықтардан шалғай орналасқан аймақтарда мұндай қалып 
жоқ.  Бұл  Бозоқ  қалашығының  жерлеулеріне  де  қатысты.  Мұсылман  жерлеулерінің 
жартысы ғана оңтүстікке қаратылған. Географиялық тұрғыдан Мекке Сарыарқа даласынан 
оңтүстік-оңтүстік-батысқа  қарай  орналасқан.  Құбыла  принципін  ұстану  үшін  мәйіт 
басымен  солтүстік-бастысқа  бағытталу  керек.  Бұл  бағыт  ірі  кесене  төңірегіндегі 

 
22 
жерлеулерге  тән.  Бұл  Бозоқ  қорымының  ең  кейінгі  бөлігі  екендігінде  сөз  жоқ. 
Антропологиялық  материалға  қарай  олар  Қазақ  хандығы  тұсында  жерленген.  Кең 
таралған мұсылмандық белгі – затсыз жерлеу. 
Сібірлік және ортаазиялық өзендер түйіскен Сарыарқаның бел ортасында орналасқан 
Бозоқ қалашығы уақыт өте келе діни ғұрыптық орталыққа айналады. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Шангин И.П. Извлечения из описания экспедиции, бывшей в Киргизской степи в 1816 
году // Сибирский вестник. - Часть ІІ. - СПб., 1820. 
2
 
Ахинжанов  С.М.  Кипчаки  в  истории  средневекового  Казахстана.  -  Алма-ата, 
«Ғылым». 1995. – 296 с. 
3
 
Толстов С.П. Города гузов (историко-этнографические этюды) // СЭ. - 1947. - № 3 –  
С. 56-102. 
4
 
Магомедов М.Г. Образование Хазарского каганата. - Москва, «Наука». 1983. – 224 с. 
5
 
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: «Наука», 1978. 
– 349 с. 
6
 
Войтов В.Е. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных 
памятниках Монголии VI-VIII вв. – Москва: Государственный музей Востока, 1996. - 
152 с. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  изложены  результаты  раскопок  средневекового  городища  Бозок,  расположенного 
на левом берегу р. Ишим, на юго-западной окраине г. Астаны. Указано, что городище Бозок имеет 
длительную  историю  от  VIII  до  XV  (XVI)  вв.  Город  основан  в  древнетюркскую  эпоху  и  был 
заброшен  в  период  монгольского  нашествия.  В  XIII-XV  вв.  здесь  формируется  мусульманский 
некрополь.  Исследование  городища  Бозок  раскрывает  многие  неизвестные  страницы  древней  и 
средневековой истории Центрального Казахстана.  
 
 
RESUME 
 
In  the  article  the  authors  examined  the  results  of  the  excavation  of  the  medieval  town  of  Bozok, 
which  is  situated  on  the  Ishim’s  left  bank,  in  the  south  –  west  outskirts  of  Astana.  Bozok  has  a  long 
history from the VIII
th
 to the XV
th
 (XVI) century. The town was founded in the ancient Turk‘s epoch and 
was abandoned in the period of the Mongolian invasion. There was founded the Muslim necropolis in the 
XIII
th
-XV
th
 cc. This investigation shows us the unknown pages of Central Kazakhstan’ s history. 

 
23 
УДК 629.78: 930 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Д.А. Кенжебаев 
Национальный университет 
обороны имени Первого 
Президента Республики 
Казахстан – Лидера Нации, 
докторант PhD 
 
 
К вопросу об 
основных факторах 
развития военно-
космической отрасли 
на территории 
Казахстана 
 
 
Аннотация 
В  данной  статье  рассмотрено  влияние 
нормативно-правовых  актов,  изданных  в  разное 
время органами государственного управления, на 
динамику  и  направления  развития  военно-
космической  отрасли  на  территории  Казахстана. 
Хронологические  рамки  проведенного  исследо-
вания  охватывают  как  советский,  так  и 
послесоветский периоды казахстанской истории. 
Доказательная 
база 
статьи 
представлена 
широким  кругом  источников,  анализ  которых 
позволил  выявить  основополагающее  влияние 
государственных  решений  на  траекторию  и 
интенсивность 
осуществления 
космической 
деятельности. 
Ключевые 
слова: 
военно-космическая 
отрасль,  космодром  «Байконур»,  развитие 
космической деятельности. 
 
 
История 
развития 
военно-космической 
отрасли  на  территории  Казахстана  является 
узкоспециальным 
направлением 
военно-
исторической  науки,  при  этом  обладающим 
несомненной 
актуальностью, 
определяемой 
современными  тенденциями,  существующими  в 
теории  и  практике  военного  дела  развитых 
государств  мира.  Использование  уникальных 
характеристик  космического  пространства,  а 
также  возможностей  размещенной  в  нем 
аппаратуры  приобретает  все  большее  значение 
не  только  в  сфере  развития  науки,  народного 
хозяйства  и  реализации  коммерческих  целей,  но 
и  стремительно  завоевывает  свои  позиции  в 
системе обеспечения военной безопасности ряда 
государств. 
Космические  технологии  находят  свое 
применение  в  широком  спектре  решений 
военного  характера  –  ракетное  вооружение, 
системы  разведки,  управления,  телекоммуни-
кации.  Вместе  с  тем,  прогрессивному  развитию 
военной  космонавтики  должно  предшествовать 
изучение истории вопроса. Построение основан-
ного  на  собственном  историческом  опыте 
прочного  фундамента  знаний  позволит  создать 
завершенную и жизнестойкую модель подобного 
высокотехнологичного  вида  государственной 
деятельности  в  условиях  современных  геополи-
тических реалий. Как отметил Первый Президент 

 
24 
Республики  Казахстан  –  Лидер  Нации  Н.  Назарбаев:  «Нам  необходимо  вглядеться  в 
прошлое, чтобы понять настоящее и увидеть контуры будущего» [1]. 
История развития космонавтики в разное время становилась объектом исследования 
как  отечественных  ученых,  так  и  представителей  зарубежных  стран.  Проблематика 
вопроса  допускает  ее  рассмотрение  с  позиций  большого  числа  разнообразных  методов 
познания  и  применяемых  подходов,  вследствие  чего  исследователями  рассматривались 
исторические,  политические,  экономические,  экологические,  правовые,  технические, 
организационные и многие другие аспекты космической деятельности. 
Вместе  с  тем,  рассмотрение  истории  развития  военно-космической  отрасли  на 
территории  Казахстана,  как  процесса,  определяет  также  и  целесообразность  выявления 
основных факторов, определяющих динамику его течения. 
Говоря о последних, необходимо уточнить, что именно мы понимаем под значением 
данного  термина.  Общий  толковый  словарь  русского  языка  приводит  следующую  его 
трактовку:  «фактор  –  движущая  сила,  причина  какого-либо  процесса,  явления, 
определяющая  его  характер  или  отдельные  черты»  [2].  Таким  образом,  факторы 
определяют  динамику  течения  процессов,  что  подчеркивает  немаловажность  их 
выявления для понимания природы изучаемых явлений. 
Осуществление 
военно-космической 
деятельности 
советского 
государства 
непосредственно  на  территории  Казахстана  было  обусловлено  целым  комплексом 
разнообразных  факторов,  имевших  различную  степень  влияния  на  его  вероятность. 
Вместе  с  тем,  многие  историки  связывают  начало  реализации  военно-космических 
инициатив в данных географических рамках с Постановлением Совета Министров СССР 
№  292-181  «О  новом  полигоне  для  Министерства  обороны  СССР»  от  12  февраля  1955 
года  [3];  который  явил  собой  прямое  следствие  принятого  ранее  руководством  страны 
постановления  «О  разработке,  изготовлении  и  испытаниях  многоступенчатой 
баллистической  ракеты  с  межконтинентальной  дальностью  полета  8  тысяч  км  и 
термоядерной  головной  частью  массой  до  5,5  тонны»  [4].  Данные  документы  в  своей 
сумме  определили  начало  строительных  работ  в  Казахской  ССР,  а  именно,  создание  в 
районе  между  пос.  Казалинск  и  Джусалы  Кзыл-Ординской  области  научно-
исследовательского испытательного полигона № 5 Министерства обороны СССР (НИИП-
5)  и  последующее  проведение  на  нем  большого  количества  пусковых  работ  различного 
назначения. 
Необходимо  отметить,  что  непосредственно  с  самого  первого  дня  своего 
функционирования  все  мероприятия,  связанные  с  деятельностью  НИИП-5,  находились 
под  неусыпным  контролем  высших  эшелонов  власти.  Центральный  Комитет  КПСС  и 
Совет  Министров  Советского  Союза  придавали  проведению  первого  пуска  ракеты  Р-7 
особую  государственную  важность.  Как  результат  этого  обстоятельства  в  своих 
совместных  постановлениях  данные  органы  государственного  управления  значительно 
активизировали деятельность привлеченных к работе министерств, ведомств, учреждений, 
предприятий, а также ряда конкретных должностных лиц [5]. 
Столь  пристальное  внимание  со  стороны  руководства  страны  вкупе  с  принятием 
своевременных безотлагательных решений не могли не принести свои плоды. Так, 15 мая 
1957 года был произведен первый экспериментальный пуск ракеты Р-7 [6]. К концу этого 
года  данное  ракетное  изделие  было  доведено  до  технической  готовности  к  серийному 
производству  в  целях  «усиления  обороноспособности  Советского  Союза»  [7].  Летом 
1958-го  было  принято  решение  о  создании  межконтинентальной  баллистической  ракеты 
Р-7А с термоядерным боевым зарядом и прицельной дальностью до 12000 км [8]. В 1959 
году  межконтинентальная  баллистическая  ракета  стратегического  назначения  Р-7  с 
термоядерным  зарядом  и  комплексом  наземного  оборудования  была  приведена  в 
готовность к принятию на вооружение Советской Армии [9]. 

 
25 
Развитие  ракетостроения  обусловило  необходимость  создания  нового  вида 
Вооруженных сил. 17 декабря 1959 года Постановлением Совета Министров в структуре 
советской  армии  были  образованы  Ракетные  войска.  В  их  состав  были  включены  все 
соединения  и  части,  вооруженные  баллистическими  ракетами  стратегического 
назначения,  военно-учебные  заведения,  научно-исследовательские  и  испытательные 
учреждения  соответствующего  профиля,  арсеналы,  базы  и  склады  специального  и 
ракетного вооружения [10]. Как показала история, Ракетные войска во многом послужили 
гарантом  военной  безопасности  СССР,  сформировав  в  ходе  своей  деятельности  так 
называемый «ракетно-ядерный щит» государства. 
Ракетно-космическая 
промышленность 
Советского 
Союза, 
стимулируемая 
издаваемыми  органами  государственного  управления  нормативными  документами, 
переживала  период  своего  подъема.  Совершенствовались  технологии  создания  ракетной 
техники,  возрастала  дальность  действия  и  поражающая  способность  боевых  ракет, 
увеличивался  вес  космических  аппаратов,  усложнялось  используемое  оборудование, 
расширялся  спектр  решаемых  задач  –  интенсивно  развивалась  военно-космическая 
отрасль. 
12  апреля  1961  года  запуском  космического  корабля  «Восток-1»  с  человеком  на 
борту  была  отмечена  новая  веха  в  истории  человеческого  развития  –  начало  эры 
пилотируемых  космических  полетов.  Небывалый  технологический  прорыв  Советского 
Союза  взбудоражил  всю  планету  и  надолго  закрепил  лидерские  позиции  и  авторитет 
советского  ракетостроения,  а  расположенный  на  территории  Казахской  ССР  научно-
исследовательский испытательный полигон № 5 Министерства обороны получил в мире 
широчайшую известность в качестве космодрома «Байконур». 
В  дальнейшем  на  расположенном  в  Казахстане  НИИП-5  испытывались  все  более 
совершенные  модификации  жидкостных  межконтинентальных  баллистических  ракет 
разных  классов;  разрабатывались  и  запускались  в  космос  новые  поколения  ракет-
носителей  с  космическими  аппаратами  различного  назначения;  модифицировалась 
элементная  база  специального  оборудования  и  аппаратуры  полигона.  Триумфом 
советской  ракетно-космической  промышленности  стал  полет  в  космос  15  ноября  1988 
года  многоразовой  космической  системы  «Энергия-Буран»,  в  результате  чего  советский 
космический  челнок  в  беспилотном  режиме  совершил  два  витка  вокруг  Земли  и 
благополучно приземлился в заданном автоматикой месте. 
К концу 1980-ых годов на вооружении советской армии находились стратегические 
системы  предупреждения  о  ракетном  нападении,  контроля  космического  пространства, 
противоракетной  и  противокосмической  обороны  [11].  Функциональные  элементы 
активно действующей военно-космической отрасли были разнесены практически по всему 
СССР и включали объекты, расположенные в РСФСР, Латвийской ССР, Азербайджанской 
ССР,  Таджикской  ССР  и  некоторых  других  регионах  Советского  Союза,  однако  в 
Казахстане  располагался  ее  связующий,  узловой  элемент,  позволяющий  практически 
испытывать и вводить в эксплуатацию образцы ракетных изделий, формируя, тем самым, 
функциональную завершенность отрасли. 
В то же время на рубеже 80-х и 90-х годов ХХ века нарастающая в Советском Союзе 
социально-экономическая напряженность обусловила стремительный рост центробежных 
сил  и  последующий  распад  государства.  С  прекращением  существования  СССР 
космодром  «Байконур»  вошел  как  объединение  в  состав  Военно-космических  сил 
Объединенных  вооруженных  сил  стран  СНГ,  выполняя  задачи  по  обеспечению 
коллективной  безопасности,  развитию  науки  и  народного  хозяйства.  На  космодроме 
осуществлялись несение боевого дежурства, подготовка и проведение испытаний ракетно-
космических  и  боевых  ракетных  комплексов,  пилотируемые  пуски,  пуски  космических 
аппаратов  на  геостационарную  орбиту  (обеспечение  связи  и  телевидения),  спутников 
стратегической  и  оперативно-тактической  связи,  фото,  оптико-электронной,  радио  и 

 
26 
радиотехнической  разведки,  навигационного  обеспечения  подвижных  объектов, 
картографирования, ретрансляции информации и проч. [12]. 
В  1991  году  на  «Байконуре»  функционировали  порядка  120  предприятий  и 
экспедиций  таких  головных  организаций,  как  завод  им.  Хруничева,  завод  «Прогресс», 
НПО  «Энергия»  им.  Королева,  НПО  «Прикладная  механика»,  НПО  им.  Лавочкина,  ПО 
«Арсенал»,  КБ  «Салют»  и  ряда  других,  однако  в  дальнейшем  более  2/3  стартовых  и 
технических позиций космодрома стала простаивать, по причине чего начался демонтаж и 
вывоз технологического оборудования, чем был нанесен урон по некоторым сведениям на 
сумму порядка 566,3 млн. долларов [13]. 
В  то  же  время  в  результате  проявленной  Н.А.  Назарбаевым  инициативы, 
настойчивости  и  политического  дальновидения  12  августа  1991  года  был  организован 
институт космических исследований академии наук Казахской ССР [14], 31 августа 1991 
года  космодром  «Байконур»  официально  перешел  в  собственность  нашего  государства 
[15];  11  сентября  1991  года  было  образовано  Агентство  космических  исследований 
Казахской  ССР  [16],  а  2  октября  1991  года  в  составе  советско-австрийского  экипажа 
космического корабля «Союз ТМ-13» – осуществлен полет в космос первого космонавта-
казаха,  коим  оказался  Герой  Советского  Союза  (1988),  заслуженный  летчик-испытатель 
СССР  (1990)  Токтар  Онгарбаевич  Аубакиров
 
[17]  (дублер  –  Талгат  Амангельдиевич 
Мусабаев). 
В  1992-93  годах  в  функционировании  военно-космической  отрасли  на  территории 
Казахстана  остро  встала  проблема  снабжения  космодрома  и  города  Ленинска  всем 
необходимым.  Не  хватало  продуктов  питания;  водоснабжение  как  жилых  домов,  так  и 
медицинских  учреждений  осуществлялось  со  значительными  перебоями;  отсутствовало 
регулярное  обеспечение  светом,  газом,  отоплением.  Использование  для  обогрева 
помещений  кустарных  приспособлений  провоцировало  возможность  возникновения 
пожаров. В результате взрыва газа в 1993 году обрушился подъезд пятиэтажного жилого 
дома, зимой 1993-94 года сгорел Гарнизонный Дом офицеров, перестал функционировать 
хлебозавод,  был  закрыт  мясокомбинат,  начался  массовый  отъезд  военных  специалистов, 
эксплуатировавших сложное техническое оборудование космодрома [18]. 
Нуждались  в  скорейшем  решении  проблема  обеспечения  космодрома  молодым 
пополнением  призывников,  вопросы  эксплуатации  систем  водоснабжения,  инженерных 
коммуникаций, 
тепловых 
сетей, 
обеспечения 
электроэнергией, 
доставки 
железнодорожным  транспортом  продуктов  питания,  ГСМ  и  топлива,  привлечение 
перешедших под юрисдикцию РК военно-строительных частей  – все эти вопросы, ранее 
решавшиеся  в  условиях  единой  страны,  с  развалом  СССР  стали  предметом 
межгосударственных  соглашений,  что  зачастую  предопределяло  длительность  в  поиске 
компромисса [19]. 
Возникла  острая  необходимость  скорейшего  принятия  незамедлительных  мер.  В 
целях  «решения  проблемы  использования  потенциала  космодрома  Байконур» 
распоряжением  Премьер-министра  РК  от  24  января  1992  года  была  создана 
Правительственная  комиссия,  уполномоченная  вести  переговоры  с  представителями 
Объединенного  командования  Вооруженных  сил  по  соответствующим  вопросам. 
Комиссии  предписывалось  представить  свои  предложения  по  заключению  Соглашения 
между  Объединенным  командованием  ВС  СНГ  и  Государственным  комитетом  обороны 
РК по использованию потенциала космодрома Байконур [20]. 
В результате совместной работы Правительственной комиссии РК и рабочей группы 
ВС СНГ был подготовлен проект  Соглашения по использованию научно-технического и 
производственного комплекса «Байконур» [21]. 
В  то  же  время  руководством  Казахстана  организовывались  мероприятия  по 
подготовке  полета  в  космос  космонавта-испытателя  Т.А.  Мусабаева  и  максимального 
использования  возможностей  данного  полета  в  интересах  народного  хозяйства  нашей 

 
27 
страны.  Была  образована  специальная  Правительственная  комиссия,  в  обязанности 
которой вменялось до 15 декабря 1992 года подготовить и согласовать в соответствующих 
органах  управления  и  организациях  Российской  Федерации  программу  экспериментов  и 
исследований  в  период  полета  казахского  космонавта  на  орбитальной  станции  «Мир»;  а 
Министерству  науки  и  новых  технологий  совместно  с  министерством  финансов  РК  – 
решить  вопросы  покрытия  расходов,  связанных  с  подготовкой  указанной  программы  и 
внести необходимые предложения в Кабинет Министров РК [22]. 
Как  и  в  решении  вопроса  о  запуске  в  космос  первого  казахского  космонавта, 
реализация  второй  казахстанской  программы  научных  космических  исследований  и 
экспериментов и в этот раз не обошлась без личного вмешательства Президента РК Н.А. 
Назарбаева [23]. 
В  феврале  1993-го  «в  целях  организации  оперативного  решения  вопросов 
использования космодрома Байконур в интересах республики, взаимодействия с органами 
Казахстана и других государств по вопросам сотрудничества в области аэрокосмической 
деятельности, а также участия РК в межгосударственных программах по использованию и 
исследованию космического пространства» Агентство космических исследований КазССР 
было  преобразовано  в  Национальное  аэрокосмическое  агентство  РК  при  Кабинете 
Министров РК [24]. 
Образованное  космическое  ведомство  Республики  Казахстан  представляло  собой 
орган  государственного  управления  с  возложенными  на  него  функциями  реализации 
государственной политики в области аэрокосмической деятельности [25]. 
В  целях  поддержания  космической  инфраструктуры  в  функциональном  состоянии, 
Кабинетом министров РК в августе 1993 года был сформулирован ряд неотложных мер по 
обеспечению  жизнедеятельности  г.  Ленинска  и  космодрома  Байконур  в  осенне-зимний 
период 1993/94 года [26]. 
В  результате  комплексной  работы  по  сохранению  объектов  военно-космической 
инфраструктуры  в  работоспособном  состоянии,  проводимой  органами  государственного 
управления  Республики  Казахстан  с  начала  1990-х  годов  и,  в  частности,  привлечение  к 
решению  этих  вопросов  других,  более  развитых  в  технологическом  отношении 
государств,  28  марта  1994  года  главами  Казахстана  и  России  было  подписано 
межгосударственное  Соглашение  «Об  основных  принципах  и  условиях  использования 
космодрома Байконур» [27]. 
Одним  из  основополагающих  пунктов  Соглашения  было  решение  о  передаче 
объектов комплекса «Байконур» Республикой Казахстан в аренду Российской Федерации, 
что  было осуществлено  10 декабря 1994 года посредством заключения Договора аренды 
комплекса  «Байконур»  [28].  Таким  образом,  был  дан  старт  новому  витку 
межгосударственных 
взаимоотношений, 
обусловивших 
дальнейшее 
развитие 
космонавтики, как в региональном, так и в мировом масштабе в условиях изменившихся 
геополитических реалий. 
В этот период космонавтом Т.А. Мусабаевым реализуется вторая (1 июля – 4 ноября 
1994 года), третья (29 января – 25 августа 1998 года) и четвертая (28 апреля – 6 мая 2001 
года)  казахстанские  программы  научных  космических  исследований  и  экспериментов. 
Республика  Казахстан  вступает  в  международное  правовое  поле,  регламентирующее 
космическую 
деятельность; 
руководством 
государства 
осуществляется 
ряд 
последовательных преобразований отечественного космического ведомства [29]. 
В  дальнейшем  развитие  казахстанской  космонавтики  постоянно  находилось  в  поле 
зрения  государства.  Интенсификация  космической  деятельности  регламентировалась 
государственными  программами  [30],  [31],  [32],  выносилась  в  ряду  важнейших 
государственных задач в Посланиях, обращенных народу Казахстана [33], [34]. 
Подводя  итог  анализу  исторического  процесса  становления  и  развития  военно-
космической  отрасли  на  территории  Казахстана,  необходимо  констатировать,  что,  как  в 

 
28 
советское,  так  и  в  послесоветское  время  основной  движущей  силой  космической 
деятельности государства, причиной, определяющей характер и ее отдельные черты, был 
и  остается  фактор  принятия  органами  государственного  управления  соответствующих 
решений. 
В послевоенное время  совместные постановления Центрального Комитета КПСС и 
Совета  Министров  Советского  Союза  обусловили  воплощение  накопленного  советской 
наукой  теоретического  потенциала  в  сфере  развития  ракетостроительных  технологий  в 
практически  реализованные  проекты  по  созданию  ракетных  изделий  и  космических 
аппаратов  различного  назначения  и,  как  результат  –  стремительное  освоение 
космического  пространства  и  использование  его  возможностей  в  широком  диапазоне 
человеческой  деятельности.  В  дальнейшем  систематическое  воздействие  нормативно-
правовых  актов  высших  органов  государственного  управления  на  соответствующие 
министерства,  ведомства,  предприятия  и  учреждения  обусловило  развитие  советской 
ракетно-космической  промышленности  с  требуемой  динамикой  и  в  необходимом 
направлении. 
Та  же  ситуация  проявилась  и  на  заре  становления  независимости  Республики 
Казахстан:  своевременные  решения  органов  государственной  власти  позволили  создать 
необходимые  условия  для  обеспечения  дальнейшего  полноценного  функционирования 
объектов  военно-космической  инфраструктуры,  размещенных  на  территории  нашего 
государства  в  условиях  отсутствия  собственных  специалистов  военно-космического 
профиля  и  недостатка  требуемых  объемов  финансовых  средств.  В  последующие  годы 
включение  космической  деятельности  в  перечень  приоритетных  направлений  развития 
государства определило реализацию национальных космических программ независимого 
Казахстана. 
На  сегодняшний  день  космическая  отрасль  Республики  Казахстан  включает  в 
истории  своей  деятельности  как  осуществленные  проекты,  так  и  ряд  допущенных 
упущений,  однако  несомненным  является  тот  факт,  что  она  реально  функционирует,  а 
значит,  объективно  существует  в  настоящем,  давая  аргументированную  уверенность  на 
свое  поступательное  и  прогрессивное  развитие  в  будущем.  Динамика  этого  процесса 
исторически  обоснованно  определяется  многими  факторами,  вместе  с  тем  основным  из 
них  по  нашему  убеждению  является  фактор  принятия  органами  государственного 
управления комплекса своевременных организационных управленческих решений. 
 
 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: