Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
149 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Филология 

 
150 
ӘОЖ 821.512.122-1.09 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Б.Д. Керімбекова 
Сүлейман Демирел атындағы 
университет, ф.ғ.к., доцент 
Қазақ ақыны      
Ф. Оңғарсынова 
поэмаларындағы 
әйел тағдыры: 
тарихи тұлға және 
көркемдік шешім 
 
Аннотация 
Ф.  Оңғарсынова  поэмаларында  ақындық 
тағдырдан  бөлек,  сан  қатпарлы  әйел  жанының  да 
иірімдеріне  бойлай  түседі.  Ақын  көзінен  қалыс, 
қаламынан  қалтарыста  қалған  әйел-ана,  қыз-
келіншек  тақырыбы  жоққа  тән  болуы  керек.  Әйел 
тақырыбын  жырламаған  қазақта  ақын  жоқ,  алайда 
Фариза  ақындай  беріле  толғаған  ақын  сирек.  Бұл 
поэмаларда 
ақынның 
өнерпаз 
тұлғалар 
образдарының көрінісі қарастырылады. 
Түйін  сөздер:  ақын,  образ,  тарихи  тұлға, 
кейіпкер. 
 
 
Ф. Оңғарсынова  шығармашылығы  –  қазақ 
поэзиясына  бетбұрыс  әкелген  шын  мәніндегі  әдеби 
құбылыс.  Әдебиет  атты  әлемде  әрбір  суреткердің 
қызыға,  қызықтыра  жырлайтын  өзіне  етене  жақын 
тақырыбы  болатыны  белгілі.  Ф. Оңғарсынованың 
шығармашылығындағы басты тақырыптардың бірі – 
әйел  тағдыры,  әйел  жолы.  Әйел  тәкаппарлығының, 
әйел  жанының  азаттығын  өз  халқының  өткен 
тарихынан  іздестіру  –  Фариза  поэзиясының 
өзгешеліктерінің бірі.  
Қазақ  тарихында  орны  бөлек  талантты  да 
тағдырлы қазақ қыздарының өмірін арқау еткен кең 
көлемді  шығармаларының  қатарында  Жетісудың 
бұлбұлы  атанған  Сара  ақынға  арнаған  «Сайраған 
Жетісудың 
бұлбұлымын», 
қазақ 
қыздарының 
арасынан  шыққан  тұңғыш  кәсіби  әнші  Майра 
Уәлиқызына 
арнаған 
«Тартады 
бозбаланы 
магнитім»,  Шығыстың  қос  жұлдызы  атанған  Әлия 
мен  Мәншүкке  арнаған  «Тыңдаңдар,  тірі  адамдар», 
композитор  Ғ. Жұбановаға  арнаған  «Дыбыстар 
әлемі»,  қазақ  қыздарының  ішінде  алғашқы  болып 
«темір 
тұлпарды» 
бағындырған 
Еңбек 
ері 
К. Дөнентаеваға  арнаған  «Қазақтың  бір  қызы  бар 
Кәмшат 
деген» 
атты 
поэмаларының 
қазақ 
поэзиясынан  алар  орны  өзгеше.  Сондай-ақ, 
Ф. Оңғарсынованың  «Күй»  атты  күйші  Динаға 
арнаған диптих, ақын М. Хакімжанова жайлы «Жыр 
анасы»  атты  триптихін,  Халық  артисі,  күміс  көмей 
әнші  Б. Төлегеноваға арнаған  «Бибігүл-ән» арнауын 
даралап айтуымыз қажет.  
Осы тұста  «тарихи тұлға» дегеніміз кім? деген 
заңды  сұрақтың  туары  анық.  Бұл  ұғым  жайында 
ғалым  Қ.  Әбдезұлы  «Тарих  және  тағдыр»  атты 
зерттеу еңбегінде: «Ең алдымен, тұлға деген ұғым – 
тарихи  өлшем.  Яғни,  тарихи  тұрғыдан  ел  үшін, 
халық  үшін  орасан  маңызы  зор,  тарихи  мәні  терең 
іс-әрекеттерге  барған,  немесе  аса  жауапты  тарихи  

 
151 
сәттерде халық тағдырында айрықша орны болған адамға халықтың өзі осындай тұлғалық 
деңгейге көтеретін бағаны беріп отырған» [7, 158 б.], – дейді. Демек, тарихи тұлғаға арнап 
шығарма жазу – ақынның биік интеллектін, терең танымы мен биік парасатын байқататын 
күрделі процесс.  
Аталған  поэмалардағы  негізгі  мәселе  бір  адамның  тағдыры  емес,  еркіндікті, 
азаттықты  аңсаған  шығармашылық  адамына  ортақ  тағдыр.  Мұндағы  әнші  Майра,  ақын 
Сара,  Шығыстың  қос  шынары  Әлия,  Мәншүктер  солардың  жиынтық  образы.  Ақынның 
Сара  ақынға  арнаған  «Сайраған  Жетісудың  бұлбұлымын»  сөзімізге  дәлел.  Осы  тұста 
Ф.Оңғарсынова неге Сара, Майра, Ақан, т.б. сынды өнер иелерін поэзиясына арқау етеді, 
бұл  тақырыпқа  баруының  себебі  неде  деген  сұрақтарға  жауап  іздестіріп  көрелік.  Ең 
алдымен,  жастайынан  ауыз  әдебиетінің  маржанынан  қанып  ішкен  ақын  содан  алған 
әсерін,  көріп-біліп,  көкірегіне  түйгендерін  өз  шығармашылығына  орнымен  пайдалана 
білген. «...Менің ерекше сүйіп оқитыным  «Біржан мен Сара қыздың айтысы» еді. ...Әйел 
заты  ер-азаматқа  тура  қарап  тұрып  өзінің  ой-пікірін,  мүмкіндігін  ашық  айтуына  болады 
екен-ау, деген ой – ұшығын кеудеме түсірген де Сара апамыздың осы айтысы» – деген еді 
Ф. Оңғарсынова бұл жөнінде «Сұхбаттар» атты естелігінде [1, 160 б.].  
Арман-жолда шың-құздар өріндегі, 
Адастырмай албырттау көңіл мені. 
Жалқы темірқазығым – Махамбет те, 
Жыр  –  Шолпаным  өзіңсің  көгімдегі  [3, 7 б.],  –  деген  ақын:  «...Жаратылыс  берген 
сәуленің  үлкен  алауға  айналуы  үшін  алдыңда  теңіздегі  маяктай  алыстан  болса  да 
жарқыраған  бір  үлгілер  болуы  қажет-ақ.  Өнердегі  ұстаздық  деген  сол.  Мен  үшін  Сара 
апамыз сондай шамшырақ болған еді. Менің рухани ұстазым  – Сара. Бұл шығармаларды 
анам да ұнататын, мен қанша оқысам да, анам жалықпай, сүйсіне тыңдайтын» [1, 329 б.], – 
дейді  ақын.  Яғни,  ақынның  бұл  тақырыпқа  келуі  кездейсоқтық  емес.  Өнерге  деген 
құштарлық  ақын  бойына  ана  сүтімен  дарыған  талант  болса  керек.  Талант  –  күрделі 
құбылыс. Орыс әдебиетінің теориясын зерттеуші  Н.А. Гуляев талант  жөнінде:  «Бұл  – ең 
алдымен  қаламгер  еңбегінің  эстетикалық  талғамын,  әдеби  шығарманың  эмоционалды–
көркемдік  ерекшелігін,  адамның  қабілет-қарымын  қамтитын  шығармашылық  кешен»,  – 
дейді  [4,  106  б.].  Ф.  Оңғарсынованың  поэзиясындағы  қазақ  әйелдерінің  суреттелуінің 
өзіндік  ерекшелігі  бар.  Оның  «әйелдері»  әр  дәуірдің,  әр  кезеңнің  өкілдері  болып 
келгенімен,  олар  іштей  өзара  бір-бірімен  біртұтастық  табады.  Ол  тұтастық  –  олардың 
мінездерінен  байқалады.  Сараны  өзінің  өнердегі  ұстазына  айналдырған  ақын  «Бұралаң 
жол,  бұрқасын  өткелімен,  Сендік  тағдыр  менің  де  тағдырымдай»,  –  дей  келе  өткелі  көп 
өлең  өлкесінде  өз  өмірі  мен  кейіпкерінің  өміріндегі  ұқсастықты  аңғартады.  Ақынның 
лирикалық  кейіпкер  –  әйелдерін  үнемі  бір  кейіпте  көру  мүмкін  емес.  Олар  өз  басының 
тыныштығын  ғана  ойлап,  бір  сарынды  өмірді  ұнататын,  бейғам  жандар  емес.  Қажет 
кезінде қолына қару да алатын, дауды шешер билік те айтатын өресі кең, өр мінез иелері.  
Ф. Оңғарсынованың  «Тартады  бозбаланы  магнитім»  поэмасы  қазақтың  тұңғыш 
әнші қыздарының бірі, әрі кәсіби әншілік деңгейіне дейін көтерілген майталманы – Майра 
Уәлиқызына  арналады.  Ақын  Майраның  өмір  жолымен  қоса  әншілік  тағдырын  айқын 
көрсету арқылы сол заманның әлеуметтік тынысын да танытады. Поэманың бас кейіпкері 
–  әнші  Майра  Уәлиқызын  қазақ  өнерін  зерттеген  музыкатанушы–ғалым  А.В. Затаевич 
«Қазақтың әнші әйелдерінің ішіндегі ең үздігі» деп бағалаған. М. Уәлиқызының өмірі мен 
өнер  жолын  жан-жақты  қарастырған  З. Дүкенбаева:  «Біріншіден,  Майра  қазақ  әнінің 
мазмұнына,  түріне  бірталай  жаңалық  енгізді,  екіншіден,  елге  таңсық  гармонды 
пайдаланды,  үшіншіден,  өнерге  европалық  өзгерістер  әкелді,  төртіншіден,  ол  қазақ 
әндерімен  қоса  татар,  орыс  әндерін  көп  салды»  [5,  66  б.],  –  деп  әншінің  өзіндік 
ерекшеліктерін  саралап  көрсетеді.  Майраның  сырт  пішіні,  кескін-келбеті  поэмада 
бейнеленбейді,  Майраның  әншілігінен  гөрі  өжет,  өр  мінезімен,  күрескерлік  қасиеттері 

 
152 
басымырақ суреттеледі. Майраның сезім–толқыныстарын өз аузымен яғни, монолог тәсілі 
арқылы айтқызу.  
Шырқайын – сазды сарнай досым қайда?! 
Әндетсем, қыз-бозбала қосылмай ма?! 
Думанның бозбаласыз қызығы жоқ 
өртейін, өртенейін осындайда! [3, 20 б.] –  
дейтін Майра – ақылды, тапқыр, әнші қыз. Гармонмен шырқап ән салатын ойын-сауықтың 
көркі,  той–думанның  сәні.  Бірақ,  оның  мұндай  қасиетін  тоғышар  жандар  түсінбейді. 
Ғалым  М. Числов  поэмаға  «Қоғамның  рухани  өмірінің  маңызды  мәселелеріне  және 
оларды әмбебап шешуге арналған синтетикалық жанр», – деген анықтама берген болатын 
[6,  12  б.].  Ф.  Оңғарсынова  поэма  жанрының  табиғатын  бұзбай,  сол  жанр  шеңберіне 
сыйғыза  отырып,  әнші  Майраның  бейнесін  әр  қырынан  тереңірек  көрсетуді  көркемдік 
мақсат  еткен.  Поэмада  нақты  дерекке  құрылған  цифрлар  жоқ.  Негізгі  кейіпкер  – 
Майраның  тарихта  болғандығы  белгілі  болғандықтан,  автор  көбінесе  кейіпкерінің  ішкі 
жан-дүниесі, сөздері арқылы қоғам сырын ашуға талаптанған.  
Поэманың өз миссиясын орындауда жалғыз ғана сезімге иек арта алмасы белгілі. Бұл 
жөнінде  өзінің  мақаласында  В.  Кубилюстің  былай  дегені  бар  еді:  «Егер  өлеңге  бір  ғана 
эмоция жеткілікті болса, поэмаға өмірлік бай тәжірибе, адами мінез, процесс керек. Өлең 
ой,  көңіл-күй  ағымына  құрылса,  поэмаға  мінез  бен  идея  бірлігінен  бөлек  ең  негізгі 
құрылымдық  элемент  –  типтік  образ  тән»  [7,  71  б.].  Поэманың  «Ертіп  келген  жігітін 
ауылдастарына  таныстыруы»  дейтін  тарауында  әнші  қыз  –  Майраның  образы  өзінің 
табиғатында  бар  еркелігімен,  арманшылдығымен  қоса  батылдығымен  ерекшелене 
көрінеді. «Ертіп келдім, сүйдім де, басқа ауылдан, Іздеп табар сыңарын қырандар да!», – 
деп  сүйгенін  ауылына  ертіп  әкелген  Майраның  бұл  әрекеті  –  өзі  өмір  сүріп  отырған 
заманы  үшін  жат,  масқара  қылық  болып  есептелетін-ді.  Алайда,  автордың  осындай 
кедергілерге  қарамастан,  лирикалық  кейіпкерін  әлгіндей  әрекеттерге  апаруының 
астарында недей сыр бар десек, әңгіме мінезге келіп тіреледі. Жәй мінез емес, жасындай 
өткір Мінез жатыр! 
Айыптама, ағайын, ессіз деме, 
Жалын кештім, білмеймін, кештім неге... 
Қажет емес қалың мал, қысырағы –  
Сезімімді сатпаймын ешкімге де! [3, 28 б.], –  
деген Майраның сөздері арқылы заман шындығынан мол хабар беріліп, бүкіл бір дәуірдің 
жанды  көрінісі  жасалады.  Фариза  кейіпкерлерінің  ішкі  жан-дүниесіндегі  өзгерістерді, 
толқуларды  танытатын  психологиялық  иірімдерді  береді.  Ф.  Оңғарсынованың  өмірде 
болған  тарихи  әйел  тұлғаға  арнаған  поэмаларының  келесі  бірі  –  «Дыбыстар  әлемі» 
поэмасы. Бұл поэмасын ақынның өзі ҚазССР-ның халық артисі, композитор Ғ.Жұбанова 
туралы толғаныс-кантата деп атапты. Кантата сөзіне «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: 
«Жеке  әншілер  мен  ансамбль,  хор  үшін  арналған  көлемді  шығарма»  [8,  76  б.],  ал  , 
«Әдебиеттану  терминдер  сөздігінде»:  «Кантата  –  салтанатты,  жоғары  пәрменді  леппен 
жазылған  өлең,  лирикалық  поэма.  Белгілі  бір  оқиғаға,  кезеңге,  атақты  адамға  арнап 
жазылады» [9, 173 б.], – деген анықтама ұсынылған.  
Ақынның  тарихи  тақырыпқа  арналған  көптеген  өзге  поэмалары  сияқты  мұнда  да 
нақты  Ғ. Жұбанова  туралы  ештеңе  айтылмайды,  өмірбаяндық  деректер  де  кездеспейді. 
Тек  қана  поэманың  «Трамбон»  тарауындағы:  «Әкенің  алғаш  әні,  енді  мендік  әуенмен 
жалғасады!»,  «Ертеңдерге  мәңгілік  жалғар  жаным,  әкенің  армандарын»,  деген  жыр 
жолдарынан  лирикалық  кейіпкер  –  Ғ.  Жұбанованың  әкесі  атақты  композитор  А. 
Жұбановқа  қатысты  шын  сырын  байқағандай  боламыз.  Поэмадағы  алдыңғы  орынға 
лирикалық  кейіпкердің  ішкі  жан  толқыныстары  шығып,  олар  дыбыстар  әлемімен  қатар 
сипатталады.  Осыған  қарап  «Дыбыстар  әлемін»  тарихи  тұлғаға  арналған  өнер 
тақырыбындағы  лиро-философиялық  поэма  деп  атау  орынды  сияқты.  Поэманың  әр 

 
153 
тарауының  аттары  түрлі  музыкалық  аспап,  терминдермен  аталып,  оркестр,  скрипка, 
литавра,  трамбон,  гобой,  флейта,  кларнет  түрінде  келеді.  Поэманы  лиро-философиялық 
деп атауымыздың себебі: музыкалық аспаптың үнімен өмір үні, заман сыры нәзік қылмен 
жалғасқандай  бірлікте  өрілген.  «Поэмада  адам  атаулы  қатыспайды  деуге  де  болады.  Ал, 
сол  адам  адамзат  атынан  оркестрге  бірігіп,  әртүрлі  аспаптар  үнімен  сарнайды,  сыр 
шертеді, тіпті адамша тілдеседі. Бұл – ақын қолданған өте табысты поэтикалық әдіс» [10, 
59 б.]. 
Әлем-дыбыс, дыбыстар, сан дыбыстар... 
Сан дыбыстар – тіршілік, жаңғырыстар: 
Түн, ғашықтар, көк аспан, найзағайлар, 
Гүл көктем, қарлы қыстар; 
Жанартау, жарылыстар, 
Жылау бар, сағыныш бар...[11, 293 б.]. 
Өмірдің  өзі  де  ән  сияқты,  бірде  мұңлы,  болса,  енді  бірде  шат-шадыман,  шаттыққа 
толы.  Соған  орай,  поэманың  басым  бөлігі  синоним  мен  антонимдерден  тұрады.  Ақын 
біріншіден,  өмірдің  қарама-қайшылықтардан  құралып,  ақ  пен  қараның  үнемі  алмасып 
келіп  отыратындығын  аңғартса,  екіншіден,  аспаптардан  шығатын  әртүрлі  дыбыстар 
әлемінен өмір сырын сезуге болатынын білдіреді. Музыка тілі жалпыға ортақ, ол нәсілге, 
жынысқа,  жасқа  қарамайды.  Оны  тек  көкірек  көзімен  ұғына  білсең  болғаны.  Ондағы 
ырғақ пен ұйқас та өмірден алынады. Поэмадағы ақын шеберлігінің бір сыры сонда  – әр 
тараудағы ырғақтарға орай лирикалық қаһарманның да сезім иірімдері өзгеріп, көңіл-күй 
әуені  күйсандық  үнімен  астасып  отырады.  Осы  тұста  В.  Кубилюстің:  «Поэма  авторы 
симфония партитурасын жазатын композитор іспеттес», – дейтін пікірі еске түседі [7, 78 
б.]  Байқап  қарасақ,  поэманың  тарауларының  түрлі  музыкалық  аспаптардың  атымен 
аталуында да мән бар. Поэма тарауларының музыкалық терминмен келуі, я болмаса, айтар 
ой, ақындық идеяны қандай да бір музыкалық аспаптың үнімен беру – бұрын-соңды қазақ 
поэмаларынан байқала қоймаған үрдіс.  
Ф. Оңғарсынованың  «Тыңдаңдар,  тірі  адамдар!»  атты  поэмасы  қазақтың  батыр 
қыздары  –  Әлия  мен  Мәншүкке  арналады.  Ақын  еркін  көркемдік  форма,  шарттылық 
тәсілімен  қос  боздақтың  рухын  сөйлету,  қазіргі  ұрпақпен  тілдестіру  арқылы  жаңа 
эстетикалық  игілік  жасаған.  Ақын  ішкі  монологтың  бір  элементі  болып  табылатын  еске 
алу, лирикалық шегініс пайдаланыла отырып, негізгі  әңгімені  лирикалық кейіпкерлердің 
жан  толғаныстарымен  байланыста  өреді.  «Әдебиеттанудағы  еске  алу  тәсілінің  өзіне  тән 
формалық,  көркемдік  қызметінің  өзі  адам  санасының  бір  түкпірінде  тығылып  қалған 
әртүрлі әсерлердің, ұғым-сенімнің, белгілі бір оқиға-бейнелердің ойға оралуынан ішкі жан 
әлемінде бір-біріне тәуелсіз, өзара сабақтас сезімдердің тууына себеп болары сөзсіз. Яғни, 
тұңғиық ойға берілудің алғашқы баспалдағы да» [12, 41 б.]. Ақын осылай деп өткен күнге 
ой  жүгірткен  лирикалық  кейіпкерлері  мен  бүгінгі  дәуір  ұрпақтарын  тілдестіру  арқылы 
соғыс шындығын берудің өзгеше тәсіліне жүгінеді. Ақынның лирикалық кейіпкерлері:  
...Нәзік жыныс құштар ғой білуге әлі, 
өр мінез боп кетпесе бүгін бәрі –  
шақырамын сені ашық әңгімеге –  
өлгенге үкім жүрмейді – ол заң біле ме?!, –  
деп бейбіт күннің адамдарын ашық пікір алаңына шақырады. Ақынның өлілерге тірілерді 
сұхбатқа, өзара әңгімеге шақыртуын поэма мазмұнын ашып, эстетикалық қуатын арттыра 
түсірудегі ақындық қиялдан туындаған тәсіл деп түсінген жөн. Қиялдың шығарма ажарын 
арттырудағы  өзгеше  қызметі  жөнінде  орыс  ғалымы  Н.А.  Гуляев:  «...Шығармашылық 
дарындылықтың  маңызды  белгісі  –  адамда  әдеби  процестегі  басты  күштің  бірі  көркем 
қиялдың  болуы»  [4,  107  б.],  –  десе,  ғалым  З.  Қабдолов:  «Творчестволық  фантазия. 
Бақылап  білген,  сезген  шындықты кең  өріске  шығаратын  қанатты  творчестволық  қиял  – 
таланттың  серігі»  [13, 12  б.],  – дейді.  Поэманың  бүкіл  сюжеттік  желісі,  құрылымы  Әлия 

 
154 
мен  Мәншүктің  ой-толғаныстары,  ішкі  монологтарымен  дамып,  сол  арқылы  өрбиді. 
Мұндағы  екі  кейіпкер  –  Әлия  мен  Мәншүктің  монологтары  кезектесіп  келмей,  “қос 
ішектен  шығатын  бір  үн  болып”  қатар  тіл  қатады.  Өзінің  ақындық  тәжірибесінде,  яғни 
өлең өрімінде монологты сәтті  қолданып келген Ф. Оңғарсынова аталған поэмасында да 
осы әдісті орынды пайдалана білген.  
Қарапайым жұртқа түсініксіздеу ақын жанының арпалысын, ақындардың өзі тілмен 
айтып  жеткізе  алмас  азап  пен  рахатқа  толы  ақындық  тағдырды  Фариза  осылайша  асқақ 
идеяға  айналдырады.  Ақындық  тағдырдан  бөлек,  сан  қатпарлы  әйел  жанының  да 
иірімдеріне  бойлай  түседі.  Ақын  көзінен  қалыс,  қаламынан  қалтарыста  қалған  әйел-ана, 
қыз-келіншек  тақырыбы  жоққа  тән  болуы  керек.  «Әйел  тақырыбын  жырламаған  қазақта 
ақын  жоқ,  алайда  Фариза  ақындай  беріле толғаған  ақын сирек екені  және шындық» [15, 
172 б.] екендігіне тағы бір көз жеткіземіз.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1
 
Оңғарсынова  Ф.  Шашы  ағарған  қыз  //  Мақала,  эссе,  повестер.  –  Алматы:  Жазушы, 
1990. – Б. 125-127.  
2
 
Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 208 б. 
3
 
Оңғарсынова  Ф.  Өлеңдер  /  Екі  томдық  таңдамалы  шығармалар.  –  Алматы:  Жазушы, 
1987. – Т 2. – 366 б.  
4
 
Гуляев Н.А. Теория литературы. – М.: Высшая школа, 1985. – 288 с.  
5
 
Дүкенбаева З. Қазақтың шығармашылық интеллигенциясының тарихы (1917-1941жж). 
– Алматы: Ғылым, 2003. – 329 б. 
6
 
Числов М. Время зрелости – пора поэмы. – М.: Советский писатель, 1982. – 406 с. 
7
 
Кубилюс В. Новые пути поэмы // Вопросы литературы. – 1962. – №1. – С. 22–23. 
8
 
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Ред. Бас.  І.  Кеңесбаев.  – Алматы:  Ғылым, 1979.  – Т 
10. – 345 б. 
9
 
Әдебиеттану терминдер сөздігі / Құраст: З. Ахметов. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 240 б. 
10
 
Аяпбергенұлы  Р.  Ф. Оңғарсынованың  “Ақбөбек  жырлары”,  “Дыбыстар  әлемі”, 
“Қазақтың бір қызы бар Кәмшат деген” поэмасы // Қазақ тілі мен әдебиеті.  – 2002. – 
№3. – Б. 61-67. 
11
 
Оңғарсынова  Ф.  Өлеңдер  //  Екі  томдық  шығармалар  жинағы.  –  Алматы:  Жазушы, 
1987. – Т 1. – Б. 160-161. 
12
 
Пірәлиева  Г.  Көркем  прозадағы  психологизмнің  кейбір  мәселелері  (Түс  көру, 
бейвербалды ишараттар, заттық әлем). – Алматы: Алаш, 2003. – 328 б. 
13
 
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б. 
14
 
Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы: М.Әуезов ат. ӘжӨИ, 2001. – 220 б. 
15
 
Мүтитегі  З.Ф.  Оңғарсынованың  лирикасы:  Филол.  Ғыл.  Канд.  Дис.:  10.01.02.  – 
Алматы, 2000. – Б. 87–88. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  данной  статье  рассматривается  идейно-тематический  характер  поэм  Ф.  Унгарсыновой, 
раскрывается  роль  и  место  поэта  в  казахской  литературе,  значение  поэм  с  исторической 
тематикой. 
RESUME 
 
In the article the author considers the ideological thematic character of F.Ungarsynova’s poems and 
explains  the  role  and  place  of  the  poetess  in  Kazakh  literature  and  the  significance  of  poems  based  on 
historical themes.  

 
155 
УДК 83 (092)  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.А. Корабаева 
Карагандинский экономический 
университет Казпотребсоюза, 
к.ф.н., доцент  
 
Об отражении 
национально-
культурных  
слов-реалий  
в художественном 
переводе  
 
Аннотация  
В  данной  статье  представлено  определение 
лингвистическому  термину  «реалия»,  обозначена 
функциональность  этой  своеобразной  категории 
слов  как  необходимых  составляющих  для 
передачи  национального  своеобразия  текста  на 
разных  языках.  Автор  проводит  семантический 
анализ понятия «реалия», сравнивая его с другими 
терминами,  встречающимися  в  переводоведении. 
В рамках данной статьи рассмотрены особенности 
передачи национально-культурных и исторических 
реалий  на  материале  перевода  трилогии  А. 
Нурпеисова «Кровь и пот» на русский и немецкий 
языки. 
Ключевые  слова:  реалия,  национальная 
специфика, 
национально-культурные 
слова-
реалии,  сравнительно-сопоставительный  анализ, 
исторический 
и 
национальный 
колорит, 
адекватные лексические аналоги. 
 
 
Реалии  –  это  слова  и  словосочетания, 
называющие  объекты,  характерные  для  жизни 
(быта,  культуры,  социального  и  исторического 
развития)  одного  народа  и  чуждые  другому.  Они 
являются 
носителями 
национального 
и 
исторического  колорита  и  не имеют,  как  правило, 
точных  соответствий  (эквивалентов)  в  других 
языках.  
В области изучения слов-реалий современное 
переводоведение  располагает  достаточно  богатым 
теоретическим  материалом.  Фундаментальным 
исследованием  является  работа  С.  Влахова  и 
С.Флорина  «Непереводимое  в  переводе»,  в 
которой  впервые  была  предпринята  попытка 
определения  сущности  и  содержания  понятия 
«реалий».  Авторами  вышеуказанной  работы 
разрабатываются 
теоретические 
основы 
художественного  перевода,  дается  классификация 
способов  перевода  национальных  слов-реалий  с 
одного  языка  на  другой.  По  определению 
теоретиков перевода, реалиями называются «слова 
(и  словосочетания)  народного  языка,  представ-
ляющие  собой  наименования  предметов,  понятий, 
явлений,  характерных  для  географической  среды, 
культуры,  материального  быта  и  общественно-
исторических особенностей народа, нации, страны, 
племени, 
и 
являющиеся, 
таким 
образом, 
носителями 
национального, 
местного 
и 
исторического   колорита;    точных    соответствий 
 

 
156 
на других языках такие слова не имеют» [1, c.438].  
Качественное  отличие  художественного  перевода  заключается  в  том,  что  он  имеет 
дело  с  языком  не  только  в  его  коммуникативной  функции,  но  и  эстетической. 
Соответственно,  перевод  произведений  художественной  литературы  требует  от 
переводчика умения воссоздавать для своего читателя не только идейно-художественное 
содержание  переводимого  произведения,  но  и  эстетическую  форму  подлинника. 
Переводчику приходится решать одновременно две взаимоисключающие задачи, с одной 
стороны,  он  должен  сделать  перевод  понятным  для  читателя  и  сохранить  его 
национальную специфику; с другой стороны, воспроизвести все предметы национального 
быта и не перегружать читателя непонятными деталями. 
В  художественной  литературе  реалии  встречаются  наиболее  часто  и,  в  известной 
степени, составляют элементы местного и исторического колорита. В процессе перевода с 
одного  языка  на  другой  они  вызывают  наибольшие  трудности,  связанные,  главным 
образом, с отсутствием в языке перевода лексического эквивалента данных реалий.  
Национально-культурные 
слова-реалии, 
включенные 
в 
художественное 
произведение,  выполняют  важную  информативную,  культурно-познавательную  и 
эстетическую  функции,  выявляют  субстрат  национальной  культуры,  в  частности, 
литературы.  В  них  запечатлеваются  не  только  исторические  события,  явления  духовной 
культуры,  но,  прежде  всего,  национальное  мировосприятие,  способ  видения  мира, 
понимания и осмысления действительности.  
Как  показывает  практика,  в  казахской  художественной  прозе  встречается  огромное 
количество  ситуативных  реалий,  которым  нет  аналогов  в  культуре  другого  народа.  При 
игнорировании  слов-реалий  и  неправильном  выборе  эквивалента  в  процессе  перевода 
теряется 
острота 
восприятия 
национально-исторической 
действительности 
и, 
соответственно, утрачивается читательский интерес к произведению. Задача переводчика 
состоит  в  том,  чтобы  найти  такие  языковые  средства,  которые  способствовали  бы 
преодолению  языкового  барьера  и  пониманию  иноязычным  читателем,  незнакомым  с 
кочевой  жизнью,  всего  богатства  и  многообразия  материального  и  духовного  мира 
казахского народа, его самобытности и неповторимого колорита степного ландшафта. 
Г.К. Бельгер предлагает следующее правило передачи казахских национальных слов-
реалий в переводе.  
а)  При  каждом  переводе  произведений  и  книг  не  следует  давать  комментарий 
казахским словам типа: айран, қымыз, қазан, ауыл, шапан.  
б) Не нужно искать эквиваленты к словам, значения которых легко определяются в 
контексте. 
в)  Термины,  слова-реалии  в  основном  бывают  однозначными,  но  некоторые 
казахские  слова-реалии  имеют  несколько  значений.  Так,  например:  казахское  слово 
«шаңырақ» на русском языке передает следующие понятия - «основа юрты», «потолочный 
круг», «дымовое отверствие», «кольцо, соединяющее ууки», «купол», «очаг», «священный 
кров»,  «дом»,  «опора,  «святыня».  В  подобных  случаях  потенциальной  многозначности 
встретившейся  в  переводимом  предложении  слова,  обозначающего  реалию,  перевод 
должен осуществляться с учетом конкретного его смысла в контексте. 
В  рамках  данной  статьи  рассмотрены  особенности  передачи  национально-
культурных  и  исторических  реалий  на  материале  перевода  трилогии  А.  Нурпеисова 
«Кровь  и  пот»  на  русский  и  немецкий  языки.  Произведение  А.  Нурпеисова  отличается 
многочисленностью  и  разнообразием  специфической  лексики,  тесно  связанной  с 
национальным и историческим колоритом бытования казахского народа.  
Например:  «Рай мен Дос табытта жатқан баланың бетін  жауып екеулеп көтеріп, оң 
босағаға қойып еді» [3, 30 б]. 
«Она  увидела,  как  они  накрыли  ее  сына  белым  саваном  и  молча  перенесли  его  к 
правой стенке» [4, с.33]. 

 
157 
«Sie sah, wie sie ihren Sohn mit einem weissen Leichengewand zudeckten und stumm zur 
rechten Hauswand trugen» [5, 56]. 
«Ақбала күбіге көже асып құйғысы келді. Көрші үйден келі, келсап әкелді. Бір табақ 
бидайды бұрқыратып түйіп, тай қазанды толтыра көже асты» [3, 38 б].  
«От  скуки  Акбала  решила  сварить  коже.  Она  пошла  к  соседям  и  принесла  ступу  и 
пест. Потом растолкла чашку пшеницы и высыпала в котел» [4, с.43]. 
«Aus Langerweile beschloss Akbala, Koshe, Weizensuppe, zu kochen. Gefдss und Mцrser 
holte  sie  sich  von  den  Nachbarn.  Dann  zerkleinerte  sie  eine  Tasse  voll  Weizenkцrner  und 
schьttete sie in den Kessel» [5, 75].  
Как  свидетельствует  сравнительный  анализ  приведенных  выше  трех  отрывков 
оригинала и перевода на русский и немецкий языки переводчики по непонятной причине 
проигнорировали  национальные  слова-реалии  «табыт»,  «күбі»,  которые  играют 
существенную  роль  в  сюжете  авторского  повествования.  Также  здесь  не  удалось  найти 
адекватные лексические аналоги на русском и немецком языках следующих слов-реалий: 
«босаға», «табақ», «тайқазан». 
К примеру:  «Босаға  - порог» на русском языке становится  «стеной», на немецком - 
«Hauswand»,  «табақ  -  большое  блюдо»  на  русском  языке  оказывается  всего  лишь 
«чашкой»,  а  на  немецком  языке  также  «eine  Tasse  -  чашка»,  «тайқазан»  в  русском 
переводе  -  «котел»,  в  немецком  языке  опять  -  «der  Kessel-  котел».  Тогда  как  у  казахов 
«тайқазан»  -  это  не  просто  котел,  а  очень  большая  чугунная  посуда,  вмещающая  в  себя 
целую  тушу  двухгодовалого  жеребенка.  В  известном  смысле  «тайқазан»  у  казахов 
символизирует извечное стремление к устойчивому достатку, и поэтому его появление в 
любом  художественном  тексте  обязывает  переводчика  к  обостренному  вниманию  к 
возможностям  лексической  интерпретации  реалии  в  каждом  конкретносм  случае.  Также 
слова  «табақ  -  большое  блюдо»  по  своему  виду  и  размеру  не  соответствует  русскому 
переводу «чашка».  
В  результате  пшеной  отвар,  приготовленный  в  тайказане  как  заготовка  для 
обильного  национального  блюда,  превратился  просто  в  суп  из  одной  чашки  пшена, 
сваренной в котле. 
Все  ошибки  русского  перевода  повторялись  и  в  немецком  переводе,  так  как 
немецкий  перевод  трилогии  переведен  через  русский  перевод.  Правда,  в  немецком 
переводе переводчик казахское слово «Koshe» оставил как есть в немецкой транскрипции, 
препроводив  дополнительным  толкованием  Weizensuppe  (бидай  көже),  чем,  безусловно, 
добился большей ясности и живописности.  
Еще один пример:  «Жас жігіт  күн сайын талай үйден ет  жеп, іркіт ішіп, ер үстінде 
отыра алмай, былқ-сылқ етіп қалжырап келе жатқан» [3, 59]. 
Орысша аудармасы: «Во всех домах по нескольку раз в день ел он бесбармак, казы, 
пил иркит и сорпу и теперь еле держался в седле» [4, 64]. 
Немісше аудармасы: «Ьberall hatte man sie heute mit Hammelfleisch, Pferdefleisch und 
dicker Milch bewirtet» [5, 115].  
Переводчик  немотивированно  развернул  слово  «ет»-«мясо»,  заменив  его 
отсутствующими  в  первоисточнике  лексическими  единицами  бесбармак,  казы,  сорпа.  В 
немецком  языке  переводчик  к  слову  «мясо»  добавил  от  себя  баранину  и  конину.  В 
обратном переводе предложение приняло следующий вид: «Всюду им оказывали почести, 
угощая бараниной, кониной и густым молоком». 
Следует  также остановиться и на проблеме перевода на русский и немецкий языки 
слов-реалий, связанных с казахскими приметами. 
Подлинник: Шеше, Еламанның баласы қайда? - Атасының тымағында жатыр. Күніне 
толмай,  шала  туған  баланы  он  айға  дейін  тымаққа  салып,  керегенің  шұнақ  басына  іліп 
қоятын  ескі  ауылдың  ежелгі  бір  ырымы  болатын.  Кәлен  керегенің  шұнақ  басында  ілулі 
тұрған сеңсең тымақтан көзін айырмады. Жылы ағарғанды мейірі қанып іше алмай, бір-екі 

 
158 
ұрттады да қайырып берді. Бастың шайыры сіңген тымақтың ішінде танау қағып,  терлеп 
жатқан  сәбиді  көргенде,  аяныш  қысқан  жүрегі  аузына  тығылды:  «О,  пақыр!...  О,  сор 
маңдай балапан!...» [3,126]. 
«Кален  вошел  в  юрту.  Старуха  Суйеу  была  одна,  Кален  поздоровался  с  ней  и 
осмотрелся. Шеше, где же ребенок? Вон висит  в дедовском тумаке.  Кален хмуро выпил 
кумыс,  потом  встал,  снял  с  кереге  тумак.  В  пропитанном  потом  старом  тумаке  лежал 
красный  вспотевший  ребенок.  Сердце  у  Калена  сжалось,  в  глазах  защипало.  «Ах  ты, 
несчастный птенчик!» - подумал он. [20,с. 130]. 
«Kalen trat in die Jurte. Sujeus Frau war allein. Kalen begrьsste sie und sah sich um. An 
einem Trдger der rechten Wand hing ьber einem Holzbett eine grosse Lammfellmьtze. Wieder 
sah sich Kalen in der Jurte um und wurde unruhig. 
«Schesche, wo ist das Kind?» 
Dort in Grossvaters Pelzmьtze liegt er. 
Kalens Miene hellte sich auf. 
Missmutig  trank  Kalen  den  Kumys  aus.  Dann  stand  er  auf  und  nahm  die 
schweissgetrдnkte, alte Lammfellmьtze von der Wand. Darin lag das Kind, rot und verschwitzt. 
Kalens Herz zog sich schmerzlich zusammen. Ach, du unglьckliches Vцgelchen! dachte er. [21, 
S. 240].  
Надо  признать  переводы  слов-реалий,  обозначающих  национальные  приметы  из 
вышеприведенного казахоязычного отрывка на русский и немецкий языки, в равной мере 
удачными.  Переводчикам  на  обоих  языках,  русском  и  немецком,  удалось  адекватно 
передать  психологическое  состояние  персонажа  при  виде  беспомощного  человеческого 
существа, шевелящегося в дедовском головном уборе.  
Переводчики  предпочли  дать  пояснения  по  поводу  сути  древней  национальной 
приметы вне основного художественного текста в сноске. 
В  самом  художественном  переводном  тексте  на  русском  языке  слова-реалии 
«тымақ»,  «кереге»  переводчик  оставил  на  языке  подлинника.  Например,  «тымақ»  в 
русском  переводе  дается  с  дополнительными  пояснениями,  наводящими  на  то,  что  речь 
идет  о  головном  уборе:  «большой,  старый  мерлушковый  тумак».  В  немецком  переводе 
слово  «тымақ»  замещается  описательными  словосочетаниями.  В  одном  случае  «Еine 
grosse  Lammfellmьtze»,  передающем  смысл  имеющегося  в  в  русском  переводе  описания 
«большой, старый мерлушковый тумак», в другом случае «Pelzmьtze» – «кожаный тумак», 
в  третьем  предложении  «alte  Lammfellmьtze  –  «старый  мерлушковый  тумак». 
Переводчики и на русский, и на немецкий языки добавили от себя определения к слову, 
имеющему значение реалия. 
Теперь о слове «ағарған» в подлиннике. В переводе на русский и немецкий языки мы 
видим  вместо  этого  слова  «кумыс».  Г.Бельгер  своей  книге  «Гармония  духа»  дает 
достаточно  подробное  толкование  понятия  «ағарған»,  попутно  четко  отделяя  от  этого 
понятия слово «кумыс»: «Из коровьего молока готовят «ағарған» - «белую пищу»: айран, 
қатық, қаймақ, кілегей, іркіт, сарысу, шалап, уыз, қойыртпақ, сірне, ірімшік, егіжей, құрт, 
сықпа,  сүзбе,  тасқорық;  из  кобыльего  молока  –  «қымыз»,  из  верблюжьего;  «шұбат», 
«қымыран» [6, 137]. Автор книги констатирует, что ни на русском, ни на немецком языках 
невозможно  найти  все  адекваты  перечисленных  им  названий  молочных  изделий. 
Следовательно,  резюмирует  Г.Бельгер,  ничего,  кроме  описательного,  разъяснительно 
перевода,  в  таких  случаях  не  придумаешь.  И  это  открытие  исследователя  поражает  [6, 
137].  Ясно  одно,  герой  трилогии  Кален  пил  не  кумыс,  а  напиток,  изготовленный  из 
коровьего молока.  
Результаты сопоставительного анализа трилогии А. Нурпеисова «Кровь и пот» и его 
перевода на русский и немецкий языки показали: 
-  Русский  перевод  требует  незначительных  поправок,  а  в  немецком  переводе 
повторяются ошибки русского перевода. 

 
159 
-  Русский  и  немецкий  переводчики,  в  целом,  пытались  передать  национальный 
колорит трилогии, максимально сохраняя формы национальных реалий с последующими 
пояснениями, комментариями в сносках, а также в ходе повествования. При передаче слов 
и  понятий,  отражающих  специфику  быта  казахов,  переводчики  снабжали  их 
комментариями, адресованными иноговорящему читателю. В немецком переводе данные 
комментарии оказываются недостаточными.  
В целом, в переводах трилогии национальные реалии даются, как правило, в самих 
текстах  переводов  без  изменения  лексической  формы,  с  незначительной  фонетико-
грамматической  адаптацией  к  переводящему  языку,  в  конце  переведенных  текстов 
отсутствуют хотя бы краткие толкования этих приведенных слов-реалий. Если некоторые 
из  этих  реалий  как-то  объяснялись  в  сносках  или  их  смысл  так  или  иначе  прояснялся  в 
тексте, то следует также констатировать, что другой ряд слов-реалий остался без перевода 
и толкования вообще. 
.  
 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: