Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
 
 
Еуразия 
гуманитарлық 
институтының 
 
ХАБАРШЫСЫ 
 
Тоқсандық журнал 
2001 ж. шыға бастаған 
2014 
№ 1-2 
АСТАНА 
Редколлегия төрағасы 
А.Қ. Құсайынов, т.ғ.д., проф. 
 
Бас редактор 
А.Ж. Исмаилов, психол.ғ.к., проф. 
Бас редактордың орынбасары 
Қ.Ә. Ахметов, т.ғ.д., проф. 
Жауапты хатшы 
Т.В. Кривощапова, ф.ғ.д., проф. 
 
Редколлегия 
Т.Қ. Айтқазин, филос.ғ.д., проф. 
А.Ж. Аманбаев, т.ғ.к., доц. 
В.В. Алексеев, т.ғ.к., доц.  
(Ресей Федерациясы)  
А.А. Арабаев, з.ғ.д., проф. 
(Қырғыз Республикасы) 
Қ.Ә. Әбiшев, з.ғ.к., проф. 
С.Б. Байзақов, э.ғ.д., проф. 
Қ.Ж. Балтабаев, з.ғ.д., проф. 
Х.Э. Боланьос, PhD, профессор 
(Испания) 
Л.В. Волкова, п.ғ.к., доц. 
Т.А. Дронзина, с.ғ.д., проф.  
(Болгария Республикасы) 
М.М. Жанпейiсова, т.ғ.к., доц. 
В.А. Жексембекова, с.ғ.д., проф. 
М.Ы. Жүкiбай, э.ғ.к., проф. 
С.Б. Загатова, ф.ғ.к., проф. 
О.В. Иншаков, э.ғ.д., профессор 
(Ресей Федерациясы) 
А.Ш. Қадырбаев, т.ғ.д., проф. 
(Ресей Федерациясы)  
Б.Р. Кадыров, психол.ғ.д., профессор 
(Өзбекстан Республикасы) 
Ш.М. Қаланова, п.ғ.д., проф. 
Д. Қамзабекұлы, ф.ғ.д., проф. 
Е.В. Кодин, т.ғ.д., проф. 
(Ресей Федерациясы)  
Қ.А. Мамадiл, ф.ғ.к., доц.  
Л.В. Пакуш, э.ғ.д., проф. 
(Беларусь Республикасы)  
Рындак В.Г., п.ғ.д., проф.  
(Ресей Федерациясы) 
М.Н. Сарыбеков, п.ғ.д., проф. 
Б.С. Сарсекеев, п.ғ.д., проф. 
Л.Ч. Сыдыкова, з.ғ.д., проф.  
(Қырғыз Республикасы) 
Р.Н. Юрченко, з.ғ.д., проф. 
ВЕСТНИК 
 
Евразийского 
гуманитарного 
института 
 
Ежеквартальный журнал  
Основан в 2001 г. 

 
2 
МАЗМҰНЫ  
 
 
 
 
 
 
     СОДЕРЖАНИЕ 
 
ТАРИХ 
 
 
Шаукенов Ж.А. Омбы қаласының тарихы мен қазақтардың қоныстану тарихы...........................................  5 
Абишева Ж.Р. Патша өкіметінің Қазақстандағы отарлау саясатын жүргізудегі казактардың рөлі..............   12 
Лапин Н.С. Численность казахов в позднее средневековье и раннее новое время в современной  
 казахстанской историографии.................................................................................... ...................... 
 
18 
Ілиясова К.М. Жоспарлы экономикадан нарыққа көшу (1992-1995 жылдар)................................................  25 
Тулеуова Б.Т. Проблемы развития казахского кочевого скотоводства в трудах русских исследователей  
во второй половине ХІХ – начале ХХ веков.............................................................................. 
 
30 
Ілиясова К.М. Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтар (1991 жылдан бүгінге дейін).................. 
37 
Малыбаева Б.С. Центральный Казахстан в 1920-1930-е годы: особенности социально-экономических и  
  политических процессов в регионе........................................................................................ 
 
42 
Джампеисова Ж.М. Пастбищная территория и ее объекты (на примере рассмотрения ценностного  
  значения земельных ресурсов для казахов Атбасарского уезда в конце ХІХ начале  
  ХХ вв.)...........……………….............................................................................................. 
 
 
48 
 
САЯСАТТАНУ 
 
 
Ибрагимова Г.Е. Халықаралық ұйымдардың қазіргі заманғы халықаралық қатынастар жүйесіндегі рөлі  
мен орны................................................................................................................................... 
 
55 
Славецкий В.Ю. Исламский социально-культурный радикализм: история и современные реалии...........  61 
Kamilla Sheryazdanova. Features and principal stages of entry of the Eastern European countries into the  
European Union………………………......................................................................... 
 
68 
Славецкий В.Ю. Арабская весна и ее уроки......................................................................................................  77 
Таубаева Ж.А. Становление региональной безопасности в Центральной Азии: сотрудничество СВМДА  
 и ОБСЕ.......................................................................................................................................... 
 
84 
 
ЮРИСПРУДЕНЦИЯ 
 
 
Рамазанова А.С. Соттардың мамандандырылуы және оның соттардың одан әрі біліктілігіне тигізер  
  әсері........................................................................................................................................... 
 
91 
 
ЭКОНОМИКА 
 
 
Жүкібай М.Ы. Увеличение производительности труда в приоритетных секторах экономики.  
 Производительность-2020.......................................................................................................... 
 
99 
 
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ 
 
 
Урунбасарова Э.А. Психологические проблемы нравственно-этического формирования личности..........  107 
Пошаев Д.Қ., Саипов А., Рысқұлов А. Арнайы пән оқытушыларының әдістемелік 
даярлығы.................. 
  112 
Досанова К.К. Механизмы формирования межкультурной толерантности средствами музыкального  
искусства....................................................................................................................................... 
 
  117 
Жумабекова Д.Ж. Учитель от бога: профессор Н.М. Патрушева....................................................................  122 
Пошаев Д.Қ., Халмұратов Н., Кененбаева Р. Болашақ мұғалімдердің білім алу үдерісіндегі іс-әрекетін  
 ынталандыру мен реттеу....................................................... 
 
127 
Bibinur Zhumagaliyeva, Svetlana Utepova. Functional Role Adequacy Of Spouses in Single Ethnic  
Family............................................................................................. 
 
132 
Танирбергенова А.Ш., Давлетова С.Е. Психологиялық тренингтерді қолданудың маңыздылығы...........   138 
Власова Н.В. Роль знаково-символических средств в интеллектуальном развитии дошкольников.............  143 
 
ФИЛОЛОГИЯ 
 
 
Керімбекова Б.Д. Қазақ ақыны Ф. Оңғарсынова поэмаларындағы әйел тағдыры: тарихи тұлға және  
 көркемдік шешім.................................................................................................................... 
 
150 
Корабаева А.А. Об отражении национально-культурных слов-реалий в художественном переводе..........  155 
Мұсабекова А.А. Кәсіби қазақ тілі сабағында студенттердің өз мамандығына құрметін арттыру...............  160 
Рамазанова Ш.Ә. «Жеті қаған» жырындағы замана шындығы........................................................................  165 

 
3 
Әбішева Ш.С., Қобланов Ж.Т. Фольклорлық сюжеттердің қазақ драматургиясындағы табиғаты.............  169 
Қобланов Ж.Т. Сахна және өмір шындығы........................................................................................................  175 
Жиеналина Б.Т. Стратегия этнокультурного образования: методологический аспект.................................  180 
Сарманова Ж.С. Прагматика и прагматическая адаптация перевода..............................................................  187 
Ачканова А.Т. Особенности перевода эмоционально-оценочной лексики на примере цикла  
 произведений А. Кристи об Э. Пуаро........................................................................................ 
 
193 
Мұратова С.А. Адамның жағымсыз қасиетін білдіретін тілдік бірліктердің этнолингвистикалық сипаты ..197 
Узденбаева Г.Д., Гауриева Г.М. Актуальные проблемы терминоведения русского и казахского языков.  201 
Мурзабаева Э.Г., Гауриева Г.М. Культурологический аспект семантики топонимов (на материале  
  английского и казахского языков)............................................................. 
 
206 
Рахимбекова Г.О. Проблема когнитивных стилей обучения в организации контроля сформированности  
  коммуникативной компетенции..........................................................................................  
 
212 
Жундибаева А.К. Шәкәрім Құдайбердиев шығармаларының 2000-2007 жылдар аралығында зерттелуі...  217 
Сматова А.Ж. Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері................  221 
Байтанасова Қ.М. Көркем туындылардағы эмигранттық сана мен діни-философиялық сарын..................  226 
Мәмбетов Ж.О. Қазіргі қазақ прозасындағы бет пен бағыт..............................................................................  235 
Шаяхметова М.Х., Райнбекова Г.С. С. Мұқанов стилі: құрмалас сөйлемдердің қолданылу ерекшелігі...  242 
 

 
4 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тарих
 

 
5 
ӘОЖ 94 (574) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Омбы қаласының 
тарихы мен 
қазақтардың 
қоныстану тарихы 
 
Аннотация 
Бұл мақалада автор қазақтар және олардың ата-
бабалары  Батыс  Сібірдің  оңтүстік  бөлігін  ертеден, 
яғни XIII ғ. бастап қоныстана бастағанын көрсетеді. 
Жоңғар  мемлекеті  ыдырағаннан  кейін,  XVIII 
ғасырдың 
ортасынан 
бастап 
осы 
аймаққа 
қазақтардың  «екінші»  рет  қоныстануы  қарасты-
рылған.  Мақалада  Омбы  қаласының  салынуы 
тарихы  және  қазақтардың  қоныстану  тарихы 
зерттеледі. 
Түйін  сөздер:  Омбы  қаласы,  қазақтар,  Батыс 
Сібір,  сауда,  қоныстану,  бекініс,  Ертіс,  моңғол 
шапқыншылығы, генерал-губернатор, жоңғар. 
 
 
Омбы  қаласының  салынуы  мен  Батыс  Сібір 
жерлерін  зерттелу  тарихы  орыстардың  Ертіс 
бойындағы 
жерлерді 
зерттелуімен 
және 
қоныстануымен, 
қарақшы 
Ермакпен 
тығыз 
байланысты.  Дегенмен  одан  бұрын  да  орыстың 
көпестері  мен  саудагерлері  Сібір  хандығына  келіп, 
осында  сауда-саттық  жүргізгені  белгілі.  Мәселен, 
«Строгановская 
сибирская 
летопись» 
атты 
жылнамадағы  (XVII  ғасырдың  1-ші  жартысында 
құрастырылып  жазылған)  мәліметтер  XVII  ғасырға 
дейінгі  кезеңді  қамтиды.  Осында  жазылған  ақпарат 
бойынша  XVI  ғасырдың  70-ші  жылдарында 
ағайынды  Яков  пен  Григорий  Строгановтар  Сібірді 
«зерттеуге»  жөнелгенде,  қазақтармен  сауда-саттық 
жүргізу құқығына ие болды [1, 92 б.]. 
1581  жылы  Ермак  шағын  казак  жасағымен 
Көшім 
ханның 
жеріне 
шабуыл 
жасағаны 
орыстардың 
Сібір 
жеріне 
келіп 
қоныстану 
процесінің  басы  болып  саналады.  Көшім  ханды 
жеңгеннен кейін 1582-1585 жылдары Ермак Сібірдің 
оңтүстік  аймақтарына  жорықтар  жасағанда,  қазіргі 
Омбы  облысының  террито-риясына  дейін  жеткен 
болатын.  Тебенді  және  Ташетка  қаласының 
тұрғындары  оның  билігін  мойындап,  әрі  қарай 
жібереді.  Ермак  жасағының  оңтүстікте  жеткен  ең 
шеткі нүктесі - Усть-Шиш жері. 
Бірнеше  жылдан  кейін,  Андрей  Елецкийдің 
жасағы  1594  жылы  Тара  қаласының  негізін  қалады. 
XVII-XVIII  ғасырларда  орыстардың  Батыс  Сібір 
жерлерін  отарлағанда  ол  қала  форпост  ретінде 
қолданылды.  Орыс  шаруалары  мен  казактарының 
облыс  территориясын  мекен  етуінің  басталуы  XVII 
ғасырда  солтүстік  жағынан  басталып,  «орман»  мен 
«даланың»  шекараларын  бұзған  жоқ.  Сонда 
көшпенділер   мен   орыстардың   арасында   сан  рет 
 
Ж.А. Шаукенов 
А. Байтұрсынов атындағы 
Қостанай мемлекеттік 
университеті, т.ғ.к., аға оқытушы 
 

 
6 
қақтығыстар мен шайқастар болды [2, 6 б.]. 
Ертіс  бойының  орта  ағысын  тез  қарқынмен  жаулап  алуға  аймақтағы  қиын  әскери-
саяси  жағдай  кедергі  жасады.  Тек  85  жылдан  кейін  М.П.  Гагарин  Сібір  басқармасының 
басшысы  ретінде  қызмет  ете  бастағанда  Ертіске  қарай  жылжуға  мүмкіншілік  туды  деп 
есептеуге  болады.  М.П.Гагарин  «құмды  алтынды»  іздеу  үшін  I  Петр  патшаға  келіп  өз 
ұсыныстарын айтатын болған. 
Көп  ұзамай-ақ,  ақша  мен  алтынды  керек  еткен  I  Петр  «Алтынды  құм  бар  жерлерді 
иеленіп  алу  үшін  подполковник  Иван  Дмитриевич  Бухгольцтің  басқаруындағы 
экспедицияны  жабдықтау  туралы»  жарлыққа  қол  қойып,  екі  әскери  экспедицияны 
жіберуге  бұйрық  береді,  Тобылдан  жоғары  қарай  Ертіс  бойын  зерттейтін  экспедицияға 
подполковник И.Д.Бухгольц көшбасшы болған.  
Алғашқы  Омбы  бекінісі  Ом  өзенінің  сол  жағалауында  гвардия  подполковнигі 
И.Д.Бухгольц  басшылық  еткен  казак  жасағымен  1716  жылы  негізі  қаланған  болатын, 
қазіргі  уақытта  сонда  қалалық  дума  мекемесі  мен  әуен  театры  орналасқан.  Алғашқы 
гарнизоны  найза,  қылыштармен  қаруланған  150  казак  әскері  мен  200  солдат  болды. 
Құрылыс  жұмыстарын  жүргізген  инженер-поручик  Каландер  [2,  8  б.].  Омбы  бекінісінің 
территориясын  былай  суреттейді:  «Ее  восточная  сторона  шла  от  здания  библиотеки  им. 
А.С.Пушкина,  примерно  к  пересечению  улиц  Почтовой  и  Стачечной.  Отсюда  она 
направлялась  на  юго-восток,  а  затем  под  прямым  углом  зеркально  поворачивалась  на 
северо-восток. Западная сторона ограды отклонялась на восток, подходила к территории 
современной улицы им. 10 лет Октября у предмостной площади» [2, 8 б.].  
Кейін  И.Д.Бухгольц  Санкт-Петерборға  шақыртылып,  1716  жылдың  желтоқсанында 
гарнизонды өз көмекшісі майор И.Л.Вельяминов-Зерновке тапсырады. Бухгольцтан кейін 
Омбы  бекінісінің  дамуына  көп  әсер  еткен  тұлға  -  өте  білімді,  жоғары  мәдениетті  адам, 
Сібір корпусының генералы Иван Иванович Шпрингер 1765 жылы корпусқа келіп Омбы 
бекінісін  зерттеп,  Сібір  корпусының  Басқармасын  Тобольскіден  Омбыға  әкелуге  шешім 
қабылдайды.  Омбы  бекінісі  Батыс  Сібірдің  қорғаныс  жүйесінің  оңтүстік-батыс  шебінің 
ресми  орталығы  болады.  Шпрингер  бекіністің  қорғаныс  құрылымының  деңгейін  көріп, 
Ертіс,  Горький  және  Колыван  шептерінде  жаңа  бекіністерді  салуға  мамандарды  іздейді. 
1768  жылдың  көктемінде  жаңа  бекініс  салына  бастаса,  1771  жылы  құрылыс  аяқталады. 
Жаңа бекініс 30 га аумағын алды, онда 4 мұнара және 4 қақпа болды: Омбы, Тарск, Тобыл 
және  Ертіс  қақпалары.  Бекіністі  үлкен  ор  қоршап  тұрды,  екі  бекініс  арасында  ағаштан 
салынған көпір қосып тұрған. Жаңа бекініс қазіргі Красин, П.Некрасов, Жеңіс және Таубе 
көшелерінде,  өте  ыңғайлы  жерде  орналасты.  1805  жылы  ол  Батыс  Сібір  қорғаныс 
шептерінің  ішінен  ең  мықты  бекініс  болып  саналды.  Оның  гарнизоны  сол  уақытта  3463 
солдат мен 92 офицерден тұрды [2, 10 б.]. 
Негізі  қаланған  жылдан  бастап  Омбы  қаласы  Жоңғар  мемлекетімен  тығыз  қарым-
қатынасқа  түсті.  Ертіс  шекаралық  шебіндегі  қорғаныс  жүйесін  салуда  Омбы  қаласының 
рөлі  ерекше  болды.  Одан  кейінгі  жылдарда  орыс-қазақ  саяси,  әлеуметтік-экономикалық 
байланыстарын нығайтуда  Омбы бекінісінің рөлі арта  түсті.  Бекіністің оңтүстігіне қарай 
көшпенділерге  қарсы  қорғаныс  шебі  -  форпосттар  салына  бастады.  1782  жылы  Омбы 
бекінісі  Тобол  наместничествосының  қаласы  ретінде  өзгертілді.  Тарск  уезінің  оңтүстік 
бөлігінен  Омбы  уезі  бөлініп,  1785  жылы  Омбыға  елтаңба  берілді.  Омбы  қаласы  әскери, 
мәдени, әкімшілік және сауда функцияларын атқара бастады. 1782 жылы қала мәртебесін 
алып,  Тобыл  (1782-1798)  округінің  орталығы,  Тобыл  губерниясының  (1804-22,  1839-68), 
Омбы  (1822-39)  және  Ақмола  (1868-1918)  облыстарының,  Батыс  Сібір  (1824-1882)  және 
Дала (1882-1917) генерал-губернаторлығының орталығы болды. Омбы қаласының тарихы 
Қазан  төнкерісіне  дейін  Қазақстанмен  тығыз  байланысты  болды.  Осында  Сібір  шебінің 
және Сібір казак әскерінің басқармалары орналасқан болатын. Атақты ресейлік мемлекет 
қайраткері  М.М.Сперанскийдің  1822  жылғы  реформасы  Сібірді  екі  генерал-
губернаторлыққа бөлді: Батыс Сібір және Шығыс Сібір генерал-губернаторлықтары. 

 
7 
М.М.Сперанскийдің  реформасы  бойынша  1823  жылы  Ертіс,  Жаңа  казак  шептерін 
және  қазақ  жерлерінің  солтүстік-шығыс  бөлігін  қамтитын  Омбы  облысы  құрылған 
болатын.  1838  жылы  Омбы  облыстық  басқармасы  таратылып,  оның  орнына  Сібір 
қырғыздарының  Шекаралық  басқармасы  құрылды,  1854  жылы  Сібір  қырғыздарының 
облысы, кейін 1868 жылы Ақмола облысы ретінде қалыптасты, жаңа облыстың әкімшілік 
орталығы - Омбы қаласында орналасты [3, 36-37 б.].  
ХІХ  ғасырдың  ортасынан  бастап  Қазақстан  Ресей  өнеркәсіп  орындары  үшін  өнім 
өткізетін  рынок  және  бай  шикізат  көзіне  айналғаны  мәлім.  Капиталистік  қатынастардың 
пайда  болуына  және  дамуына  алғы  шарттар  жасалып,  алғашқы  өнеркәсіп  орындары  да 
ашыла бастайды.  
Ол ғасырға жуық далалық өлкенің қажеттіліктерін қанағаттандырып, орыс пен қазақ 
халқының саяси және әлеуметтік-экономикалық байланыстарында маңызды рөл атқарды. 
Статистика бойынша, 1870 жылдардың екінші жартысында Омбы қаласының тұрғындары 
біршама азайыпты. Мысалы, 1860 жылы қала халқының саны 19,5 мың болса, 1870 жылы 
ол  30,5  мыңға  өскен,  ал  1877  жылы  25  мыңға  дейін  азайған.  1840  жылы  Омбы 
қаласындағы  қазақтардың  саны  109  адам  болса,  1897  жылы  Омбы  уезіндегі  қазақтар 
37680-ге  (Омбы  қаласында  -105  адам),  ал  1916  жылы  38970-ке  жетті.  Қала  халқының 
азаюы әскери қызметкерлердің оңтүстікке көшірілуімен байланысты.  
Генерал-губернатор  Колпаковский  тұсында  қалаға  еуропалық  Ресейден  және 
Сібірдің  басқа  жерлерінен  қоныс  аударушылар  көптеп  келеді.  1878-1888  жылдар 
аралығында қала халқының саны 10 мыңға көбейеді. 1890 жылы қалада 39238 адам өмір 
сүреді.  
Санақта  қазақтарды,  алтайлықтарды,  өзбектерді,  түркімендерді,  тәжіктер  мен 
татарларды  «бұратаналар» деп бөлгені мәлім. 1890 жылғы есеп бойынша, олар 263 адам 
болса соның 246-сы қазақтар екен. 16 қазақ ақсүйектер тегіне жатқызылыпты. Негізінен, 
қала  халқы  саудамен,  өнеркәсіппен,  қолөнермен  және  басқа  да  кәсіптермен  айналысқан. 
1877  жылы  Омбыдағы  қолөнершілердің  саны  1,5  мың  болған.  Көптеген  қолөнершілер 
өздерінің  өнімдерін  жәрменкелерде  сатады.  1894  жылы  қалада  29  жеке  ұсақ  өнеркәсіп 
орны және бір ірі темекі фабрикасы жұмыс істейді. 1897 жылы қаладағы өнеркәсіп саны 
73-ке дейін өссе, ал 1900 жылы 870 жұмысшыны қамтамасыз еткен 113 өнеркәсіп жұмыс 
істейді.  Негізінен,  бұл  өнеркәсіптің  көпшілігі  тамақ  өндіруімен  айналысады.  Ал  1914 
жылғы «Азиятская Россияның» бірінші томында ХХ ғасырдың басындағы Омбы қаласын 
былай  сипаттайды:  «Омск  -  областной  город  Акмолинской  области  -  в  короткое  время 
изменил  свою  убогую  «приказную»  физиономию.  Теперь  это  уже  торговый,  с  широким 
будущим,  большой  Сибирский  город,  насчитывающий  до  128  тыс  душ,  раскинувшийся 
верст  на пять, на семь  вдоль берега Иртыша  с десяти тысячами разного рода здании, из 
которых каменных свыше пяти сот. Наибольшая площадь перед собором в центре города, 
здесь  же  у  Оми  у  пристани  главный  пульс  торговой  партовой  жизни  Омска:  грузятся  и 
разгружаются  большие  пароходы  волжского  типа,  совершаются  крупные  торговые 
сделки. Омск служит в настоящее время складочным местом для снабжения всеми видами 
торговли  как  оседлого,  так  и  кочевого  населения  обширного  степного  края,  в  городе 
открыты  специальные  торговые  биржи,  работает  большое  число  частных  коммерческих 
банков.  Омск  является  так  же  поставщиком  на  всю  округу  земледельческих  машин  и 
орудий, которых здесь продается ежегодно на сумму чем на три миллиона рублей. Фабрик 
и  заводов  в  Омске  насчитывалось  182,  с  суммой  производительности  в  3700000  рублей. 
Торговых заведений было в тоже время около тысячи с оборотом 21 миллион рублей» [4, 
26-28 б.].  
Ал енді Омбы облысындағы қазақтардың қоныстану тарихына келетін болсақ, Батыс 
Сібір  территориясын  ежелгі  заманнан  түркітілдес  тайпалар:  қыпшақтар,  керейлер  мен 
арғындар мекен еткені туралы барлығымызға мәлім. Батыс Сібір аймағының тұрғындары 
көне  заманнан  бастап  Солтүстік,  Орталық  және  Шығыс  Қазақстандағы  тайпаларымен 

 
8 
байланыс  жасап  тұрған  болатын.  Қазақтардың  көпшілігінің  басты  кәсібі  мал 
шаруашылығы болса, көшпелілер маусымдық жайылымдардың бірінен соң біріне ауысып, 
ұзақ  уақыт  көшіп  жүрді.  Бұрыннан  келе  жатқан  көшу  жолдарының  бағыты  бір  үлкен 
экономикалық немесе саяси жағдайлар болғанда ғана өзгерді, ол XIII ғасырда Шыңғысхан 
жорықтарының себептерінен көптеген тайпалар қашып осында өздеріне жер тауып алған 
болатын. Сонда басшылық рөлге керей тайпасы ие болды [5, 183-184 б.].  
Осы  жағдайды  Орта  жүз  қазақтарының  ру-тайпалық  құрамын  атақты  зерттеушісі, 
белгілі  ғалым  М.С.  Мұқанов  дәлелдеп  отыр:  «В  начале  XIII  века  кереи  бежали  в  степи 
Северного  Казахстана  под  ударами  Чингизхана...  жестокость  монголов  вызвала  бегство 
некоторой части кереитов со старых кочевий. Многочисленные роды кереитов двинулись 
по Иртышу, от его истока вплоть до реки Оми, оседая вдоль его берегов, а также на запад 
от Иртыша, вплоть до кочевий племен аргын и кипчак. Кереи северной части Казахстана 
являются  потомками  наиболее  северных  кереитов,  пришедших  в  эти  места  во  время 
нашествия  монголов  и  гибели  раннего  кереитского  государства.  Наиболее  ранние 
свеления  об  этих  кереях  мы  находим  в  «Сибирских  летописях»,  относящихся  к  XVIII 
веку. Эти летописи говорят о существовании в Сибири тайбугинского рода ...» [6, 56-58 
б.]. Осындағы жергілікті әулеттің негізін салушысы қазақ даласынан келген Тайбуға атты 
адам  деп  есептеледі,  ол  Тура  өзенінің  маңында  жерлерді  иеленіп  осында  Чимги-Тура 
(қазіргі  Тюмень  қ.)  қаласының  іргетасын  қалайды  [5,  184  б.].  «...  и  приводят  целый  ряд 
интересных  сведений  по  истории  Сибири.  Присоединение  Сибири  к  России,  нашествие 
калмыков  вызвали  перемещение  казахских  племен  с  их  исконной  территории.  Кереи, 
некогда обитавшие по Тоболу, Туре и Оми, откочевали и обосновались несколько южнее, 
на территории современного Северного Казахстана. После изгнания джунгар часть кереев 
заняла свои исконные земли по Иртышу. К концу XIX века они расселились отдельными 
группами...» [6, 56-58 б.].  
XIII  ғасырда  Моңғолиядан  Қазақстанның  солтүстік-шығыс  және  солтүстік 
аудандарына  түркітілдес  тайпалардың:  арғындар,  наймандар  мен  керейлердің  жаппай 
қоныс  аударуы  туралы  жаңа  заманның  атақты  зерттеушілерінің  бірі  -  Н.А.Аристов:  « 
...спасаясь бегством после поражения, шли, оставляя свои земли перед напором монголов. 
Тюркские  племена  Монголии  должны  были  удаляться  на  запад  приблизительно  в  той 
самой географической последовательности, в какой жили в Монголии: впереди найманы, 
меркиты,  сзади  кереи.  Так  это  и  было,  как  это  подтверждается  в  общих  чертах  и 
нынешним распространением этих племен в киргиз-казачьей степи...» [7, 7 б.] - былай деп 
жазады. 
Моңғол шапқыншылығынан кейін Батыс Сібір территориясы Жошы ұлысына кірді. 
Ресми түрде Шайбанилық тармағынан шыққан хандарға қараса да, ал билік, шың мәнінде, 
жергілікті  түркі  тайбұғалық  әулетінің  қолында  болды.  Алтын  Ордада  болып  жатқан 
барлық оқиғалар Батыс Сібір аймағына тікелей әсер етті. Алтын Орданың хандары тақтан 
түсіріліп қашқанда, баратын жер Батыс Сібір аймағы болды. Сонда жергілікті тайпалардан 
қолдау тауып билік үшін күресті жалғастырған болатын. Мысалы, Едігеден жеңіліс тапқан 
Тоқтамыс  хан  Об,  Том  және  Шулама  өзендерінің  алқаптарында  үлесін  алады. 
Шайбанилық Махмұд Қожа Ақ Орда ханы Барақтан жеңіліп Батыс Сібірге қашып кетеді, 
осында ноғайлардың көмегімен хан етіп жарияланады [5, 184 б.]. Біздің ойымызша, егер 
де Батыс Сібірде қазақ тайпаларына қатысты немесе қазақ тайпаларына туыс рулар мекен 
етпесе, онда көптеген хандар осында келіп, қолдау таппас еді.  
Айта  кететін  жайт,  қазақтың  аса  ірі  тарихшысы,  академик  Манаш  Қозыбаев 
Қожабергеннің осы  «Елім-ай» дастанын жоғары бағалап, оны  «ұлтымыздың Илиада мен 
Одиссеядай эпикалық өміршең трагедиясы» деп жазды. Сонымен қатар ол осы дастанның 
иесі  Қожабергенді  «дүлділ  тарихшы»  деп  бағалап,  оның  шығармасында  «бүкіл  дәуір 
суреттеледі» деп атаған [1, 92 б.].  

 
9 
Дастанда  айтылған  қазақ-керейлердің  батысқа  қарай,  яғни  Солтүстік  Қазақстан 
территориясына  көшуін  М.С.Мұқанов  өзінің  еңбегінде  дәлелдейді:  «Присоединение 
Сибири  к  России,  нашествие  калмыков  в  казахскую  степь  вызвали  перемещение 
казахского  племени  кереев,  некогда  обитавших  по  Тоболу,  Туре,  Оми,  как  об  этом 
говорится  в  «Сибирской  летописи»,  откочевали  и  обосновались  южнее  Сибири,  заняв 
территории  Северного  Казахстана.  После  изгнания  джунгар  часть  родов  племени  керей 
заняли отдельные места в долине Иртыша...» [6, 58 б.]. 
Керейлерден  басқа  Омбы  облысы  территориясында  қыпшақтардың  мекен  еткені 
туралы  қазіргі  Омбы  облысының  Русскополян  ауданы  Бозан  ауылында  қыпшақтардың 
ескі  зираты  «Сағал  зираты»  атты  қорғаны  сақталды,  жақында  оның  «жасы»  600  жылға 
толды [1, 92 б.]. 
Әртүрлі  деректерді  пайдалану  үшін  орыс  жылнамаларына  да  назар  аудару  керек, 
соның  ішінде  «Строгановская  сибирская  летопись»  жылнамасы.  Ол  XVII  ғасырдың  1-ші 
жартысында  құрастырылып  жазылған  болатын,  бірақ  соның  ішіндегі  мәліметтер  XVII 
ғасырға дейінгі кезеңді қамтиды. Осында жазылған ақпарат бойынша XVI ғасырдың 70-ші 
жылдарында ағайынды Яков пен Григорий Строгановтар Сібірді «зерттеуге» жөнелгенде, 
қазақтармен  сауда-саттық  жүргізуге  құқығына  ие  болды:  «  ...  а  на  сибирского  салтана 
Якову  же  и  Григорью,  сбирая  охочих  и  своих  людей,  и  остяков,  и  вогулич,  и  югрич,  и 
самоед,  с  наемными  казаками  и  с  нарядом  своим  посылати  воевати  и  в  полон  сибирцев 
имати  и  в  дань  за  государя  приводити;  а  станкт  приходити  в  те  крепости  к  Якову  и  к 
Григорию торговые люди бухарцы и Казацкие орды и иных земель с какими товары, и им 
у них торговати вольно беспошлинно...» [8, 388 б.]. 
Сол  жылнаманың  ішінде  керей  ханы  Тоғырыл,  яғни  Ван  ханның  ұрпақтары, 
Шыңғысхан  әскерлерінен  қашып  бара  жатқанда,  қазіргі  ресейлік  қала  Түмен  (Тюмень) 
қаласының маңайына орналасқаны туралы ақпарат бар, бірақ сол жерде қоныс тебуі үшін 
олар  Шыңғысханнан  рұқсатын  сұрап  алады:  «...  Чингиз  же  отпусти  его  (сына  Ванхана 
Тайбугу)  амо  же  хощет,  и  тамо  да  пребывает.  Он  же  пришед  на  реку  Туру  и  поставиша 
град и назва его Чингий, на ныне на том месте христианский град, рекомый Тюмень...» [8, 
396 б.]. 
Дәл  осындай  мәліметтер  басқа  да  орыстың  «Есиповская  сибирская  летопись» 
жылнамасында  айтылады,  ол  1636  жылы  Сібір  митрополитінің  дьяк  Савва  Есиповпен 
құрастырылды. Бірақ осында Строганов жылнамасынан кейбір айырмашылықтар бар, бұл 
жерде Сібір ханы Көшім Қазақ Ордасынан шыққан деп айтылады: «...прииде же степью из 
казачьи Орды царь, зовомый Кучум битвою сечься со многими воинскими людьми...» [8, 
421  б.]  Одан  басқа,  Көшім  ханның  айналасында  тағы  да  бір  қазақ  сұлтаны  бар  болғаны 
туралы  айтылады  [8,  440  б.].  Осы  жылнамадан  үзінділері  сібірлік  аймақтың  жергілікті 
тұрғындары мен қазақтарының ертеден бастап қоянқолтық байланыс жасап отырғаны мен 
қазақ тайпаларының Батыс Сібірдің оңтүстігіндегі мекен еткені туралы дәлел болады.  
Келесі  жылдардағы  оқиғалар  кейбір  қазақ  тайпаларының  қоныс  тепкен  картасын 
өзгертіп  жіберді,  соның  ішінде  ең  көп  зардап  шеккен  тайпа  Орта  жүздің  керей  тайпасы 
болып  табылады.  XVII  ғасырда  Орта  жүздің  солтүстік  және  солтүстік-шығыс  жерлеріне 
жоңғарлардың  шапқыншылығы.  М.С.Мұқановтың  пікірінше,  Сібір  жерлерінің  Ресейге 
қосылуы  мен  жоңғарлардың  қазақ  даласына  жасаған  шабуылы  Тобыл,  Омь  және  Тура 
өзеңдерінің  бойларында  көшіп  жүрген  керей  тайпасының  Сібірден  оңтүстікке  қарай, 
қазіргі Солтүстік Қазақстан аймағына орнын ауысуына әкеп соқтырды [6, 58 б.].  
Өкінішке орай, осы жағдай туралы ресейлік зерттеушілер  мен ғалымдардың ішінен 
өте сирек айтылады. 
XVI  ғасырдың  1-ші  жартысында  керей  тайпасының  Есбол  және  Есеналы 
тармақтарының  көшуі  жөнінде  Омбы  облысының  оңтүстігінде  ауыз  әдебиет  ескерткіші 
ретінде  сақталған  «Жолдыбай  ақын  мен  Баймағамбет  қожаның  айтысы»  [9,  42-43  б.]  да 
дәлел  болады.  Осы  айтысты  зерттеп  қарастыратын  болсақ,  оның  қысқа  мазмұнын  мен 

 
10 
тарихын айту керек еді. Қарастырылған айтыс қазіргі Омбы облысының ауыз әдебиетінің 
зерттеушісі  Абдрахманов  Рақымжаннан  жазылып  алынған  болатын,  айтыстың  өзі  1914 
жылы  «Отын  үйген»  деген  жерде  керейден  Жолдыбай  мен  Баймағамбет  қожа  арасында 
өтті.  
Ал  енді  территориалдық  немесе  географиялық  мәселені  алсақ,  Омбы  облысындағы 
керей  руының  зерттеушісі  Шарипов  Кайкеннің  мәліметтеріне  сүйенуге  болады.  Ол 
бойынша,  Есболдың  ұлы  -  Сарының  ұрпақтары  XVI-XVII  ғасырларда  қазіргі  Омбы 
облысының Черлакский және Таврический аудандарының территориясында Ертіс өзенінің 
екі  жағалауында  көшіп  жүрді.  Келесі  топонимика:  Байдауыл-Омбы  облысының 
Павлоградский ауданының Тихвинское селосы, Кайсары (Сарының ұлы) - сол аудандағы 
ауыл оған дәлел бола алады [9, 43 б.]. 
Осыған  байланысты  1820  жылы  «Сибирский  вестник»  журналының  беттерінде 
жазылған  Г.Спасскийдің  сөзін  атап  кетуге  керек:  «...при  самом  покорении  Сибири 
Российским  оружием,  киргиз-кайсаки,  или  по  тогдашнему  Казачья  Орда,  обитали,  во-
первых,  от  реки  Ишима,  где  ныне  город  сего  имени  до  Тобола,  где  город  Курган  и  до 
речки Тары... после того в начале XVIII столетия киргизы опять показались...» [1, 94 б.]. 
Бірақ  қазақтардың  мекен  ететін  территориясы  жөнінде  нақты  және  қызық 
мәліметтерді  «Описание  Средней  Орды  киргиз-кайсаков»  еңбегінің  авторы,  XVIII 
ғасырдың  екінші  жартысында  сібір  шекаралық  шебінде  тұрып,  әскери  қызмет  еткен 
И.Г.Андреев белгілеп жазады: «...о древних границах сего народа по происхождению их с 
места  на  место  ясно  доказать  никак  не  можно...  Здесь  же  заличное  сочтено,  объявить 
известное,  что  границы  сего  народа,  со  времени  взятия  Сибири  и  по  совершеннои 
покорении татар от реки Ишима, где ныне город Ишим, на реку Тобол, где город Курган, 
и на реку впадающую  в Тар, где город Тара.  Но в последние времена, по  учреждении и 
заведении  Иртышской  линии  до  крепости  Усть-Каменогорской,  отнесены  так  же  и 
отграничены в 1752 году Новою линею от Звериноголовской через Тарскую, Ишимскую и 
Тобольскую  дистанции  на  Крепость  Омскую,  то  сии  киргизы  или,  по  тогдашнему 
названию, Казачья Орда, отошли далее в степи» [10,47 б.].