Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
250 
ӘОЖ 821.512.122   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.О. Тоқсамбаева 
Семей қаласының Шәкәрім 
атындағы мемлекеттік 
университеті, ф.ғ.к., доцент 
 
М. Мағауин 
хикаяттарындағы 
ұлттық характер 
Аннотация  
Мақала  Мұхтар  Мағауин  хикаяттарында 
кездесетін  ұлттық  характер  жайында.  Қазақ 
халқына ғана тән ұлттық болмысты паш ететін 
М.Мағауиннің  «Бір  уыс  бидай»,  «Тазының 
өлімі»,  «Қара  қыз»,  «Бір  атаның  балалары» 
сынды 
шығармаларынан 
тақырыпқа 
байланысты  мысалдар  келтірілген.  Ұлттық 
характерді  сол  халықтың  сана-сезімі,  түсінігі, 
қалыптасқан әдет-ғұрпы арқылы танумен бірге, 
тұрмыс  –  салты  арқылы  да  ашып  көрсету 
қажеттігін  түсіндіретін  мақала  әдебиетшілерге 
арналған.
 
Түйін  сөздер:  «Қара  қыз»,  «Бір  атаның 
балалары»,  «Шаңқа»,  «Тарпаң»,  «Тіленші», 
«Бір  уыс  бидай»,  «Тазының  өлімі»,  ұлттық 
әдет-ғұрып,  салт-дәстүр,  тәлім-тәрбие,  ұлт 
трагедиясы, ұлттық бірлік,ұлттық рух. 
 
 
Егемендік  алып,  еңсесін  тіктеген  елімізде 
ұлттық  мүдде,  халықтық  рух  атты  қасиетті 
ұғымның  жаңғырып,  жаңаруы  жолында  ұшан-
теңіз  еңбек  сіңіріп  келе  жатқан  зиялы 
қауымның  көш  басында  әдебиет  өкілдерінің 
тұрғаны  белгілі.  Осы  тұрғыдан  алғанда, 
жазушы  Мұхтар  Мағауинді  әдебиетімізге 
ұлттық рух, ұлтжандылық идеяларының дендеп 
еніп,  тұрақтауына  мұрындық  болып  келе 
жатқан қаламгерлеріміздің бірі деуге болады. 
Тарихи  тақырыптағы  шығармалары  ғана 
емес,  жазушының  бүкіл  туындыларында 
ұлтымыздың  кешегі-бүгінгі  психологиялық 
дара белгілері сайрап  жатыр.  «Қара қыз»,  «Бір 
атаның 
балалары» 
повестері, 
«Шаңқа», 
«Тарпаң»  әңгімелері  сияқты  күні  бүгінгі 
тақырыпқа арналған туындыларын атап айтуға 
болады.  
Жазушының  биік  парасаты  ұлтжандылық 
қасиетімен  ұштасқандығын  көркем  туынды-
ларынан-ақ  танимыз.  Ол  халқымызға  орны 
толмас  тауқымет  әкелген  өткен  ғасырдың 
отызыншы  жылдарындағы  ашаршылық  алапа-
тын  көкірегі  қарс  айырыла  отырып,  сол 
ғасырдың  алпысыншы  жылдарында,  комму-
нистік  идеологияның  қылышынан  қаны  тамып 
тұрған  дәуірінде-ақ  қағаз  бетіне  түсірген-ді. 
Қазақты  ұлт  есебінде  жер-жаһаннан  жойып 
жіберердей  болған  зұлмат  жайында  тек 
кеңестік империя келмеске кеткен кезеңде ғана 

 
251 
сөз  бола  бастаса,  Мағауиннің  бұл  тақырыпқа  сол  кезеңнің  өзінде-ақ  қаймықпай  қалам 
тартуы зор азаматтық ерлік еді. 
Осынау әңгімелері хақында Мұхтар Мағауин: «...өркеуде жиырма жасымда жазылған 
ең жақсы дүниелерім – «Тіленші», «Бір уыс бидай» деген әңгімелер еді. Әуелгісі төрт-ақ 
бет,  соңғысы  бір  баспа  табаққа  жуық  болатын.  Алдымен  жазылғаны  да  осы  «Бір  уыс 
бидай». Қазақты ел қатарынан шығарған 1932 жылғы апаттың бір үзік көрінісі». 
Кейінірек  жазушының  «Тазының  өлімі»,  «Қара  қыз»,  «Бір  атаның  балалары»  атты 
әңгіме, хикаяттары шықты. 
Қазақтың ұлттық болмысының трагедиясын тақырып етіп көтерген «Тазының өлімі» 
хикаятының  композициялық-сюжеттік  принциптері  оқырманын  ойға  жетелейтін  терең 
философиялық  пайымдауға  құрылған.  Хикаят  экспозициясының  өзі  халқымызда  жеті 
қазынаның бірі, ер жігіттің көркі саналар құмай тазының иесіне деген шексіз берілгендік 
әрі  бағыныштылық  сезімі  әсіресе  бояусыз,  психологиялық  иірімге  толы  шеберлікпен 
суреттелген. Мысалы  мына бір үзіндіні  оқыйық  :«Сүлдерін сүйретіп басына бір,  аяғына 
бір шықты. Үстін кіршіксіз таза ақша қар басқан кішкентай ғана төмпешік. Меңірейіп 
қалған.  Жазда  алғаш  үйілген  кезінде  әлі  дымы  құрғамаған  қоянжон  топырақтан  жылы 
леп, мейірбандық есіп тұратын. Мүмкін, солай көрінген болар. Әйтеуір тазы мұнда жиі 
келетін...». 
...Тазы  ұзыншақ  төмпешікке  бажайлай  қарады.  Сұп-суық.  Жансыз.  Шомбал  қара 
тастан  қанша  айырмасы  бар.  Бар,  әрине.  Астында  иесі  жатыр.  Иесі  жатыр!»  [1,       
148]. 
Тазының қоршаған ортаны түйсінуі, сағыныш сезімін білдіруі де пафосты баяндауға 
құрылмай,  хайуан  ұғымына  сай  дәлдікпен  жеткізілген.  Иесінен  айырылған  ол  шөп  те 
жемейтін,  су  да  ішпейтін,  ешқашан  маңырамайтын  дімкәс  тоқтының  өлексесін  есіне 
түсіруі  мен  түйсінуі,  ішкі  зар  –  мұңын,  қайғысын  тау  –  тасты  күңіренте  ұлуы  арқылы 
сыртқа шығаруы автордың көркемдік шындықты бейнелеу күштілігін танытады. 
М.Мағауиннің «Тазының өлімі» хикаяты композициялық желісі, ондағы кейіпкерлер 
арасы  шиеленіскен  тартысқа  құралмаса  да,  ондағы  Лашын  бейнесі  лирикалық  қаһарман 
деңгейінде  көрінеді.  Оның  ішкі  толғанысы,  сыртқы  дүниені  тануы  аса  дәлдікпен 
суреттелген.  Бұл  орайда:  «Қаһарманның  характері  оның  әрекеттері  арқылы  ашылады 
десек,  бұл  әрекеттердің  сыр-сипаты  оның  өз  ұғымының,  сезінуінің  дәрежесіне  шақ 
болады.  Ал  қаһарманның  түсінігі  мен  сезінуі,  туып  –  өскен  жұртының  өмір  күйлерінен, 
әлеуметтік  ахуалдарынан  туады»  -  деген  Т.Бекниязовтың  пікірі  орынды  екенін  аңғаруға 
болады [2, 92]. 
Хикаятта  Лашынның  қоршаған  ортаны  тануы  өзінің  ойлау  қабілетіне,  санасының 
өсу, жетілуіне орай шынайы, көңілге қонымды: 
«Қораның  іргесінде  шоқиып,  шуаққа  қыздырынып  отырған  ақ  күшік  рахаттана 
қыңсылап  жіберді.  Асты  құп-құрғақ  әрі  жұмсақ:  үгілген  жылқы  тезегі,  қиқым  шөп  – 
салам.  Қарсы  алдындағы  ойпан  шұқанаққа  су  іркіліпті.  Сап  –  сары  су.  Орнынан  тұрып 
барып  жалап  көрді.  Дәмі  ашқылтым,  сүйкімсіз  екен,  мал  қиының  исі  шығады.  Ол  өзі 
білетін  нәрселерді  ішіп-жеуге  жарайтын,  ішіп-жеуге  жарамайтын  деп  екіге  бөлетін 
және соңғысының алдыңғысынан әлдеқайда көп екенін білетін» [1, 149]. 
Дүниені тану, түйсіну, сезіну, сол құбылыстарды танудан қорытынды шығару, яғни 
тәжірибе  жинақтау  қабілеті  барлық  тіршілік  иесіне  тән  қасиет.  Бірақ  олардың  түрлі 
дәрежеде,  түрлі  деңгейде  болатынын  жазушы  шығармасында  нақты  этюдтар  арқылы 
ұғымды жеткізеді. 
Ұлттық  характерді  сол  халықтың  сана-сезімі,  түсінігі,  қалыптасқан  әдет-ғұрпы 
арқылы танумен бірге, өмір тарихы, яғни тұрмыс – салты арқылы да ашып көрсету қажет. 
Қазақ  халқының  сан  ғасырлық  тіршілігінде  аңшылық,  саятшылық  өнер  де  маңызды 
орынға  ие  болған.  М.Мағауиннің  «Тазының  өлімі»  хикаятында  аңшылық  жайында 
қызықты  да  әсерлі  әңгімеленеді.  Мысалы:  «Қазы  аңға  жиі  шығатын.  Ұзақ  сонар,  келте 

 
252 
сонар,  қан  сонар  деп  атаулыны  құр  жібермейді.  Кейде  оған  да  қарамайды.  Итінің 
ізшілдігіне,  жүйріктігіне  сенетін.  Сәтсіз  деген  жолы  бірер  қоян  алып  қайтады»  [1,      
168]. 
Хикаятта  қазақ  халқының  ұлттық  сипаты  мен  ұлттық  психологиясын,  жиынтық 
(типтік) бейнелері ретінде Қазы мен Омар ақсақал образдарынан көреміз. Қазы құрдымға, 
келмеске  кетіп  бара  жатқан  ұлттық  өнерімізді  жоғалтпауға,  сақтап  қалуға  тырысқан 
жандардың жиынтық бейнесі болса, Омар ақсақал балалардан келе жатқан ұлттық әдет – 
ғұрып, салт – дәстүр, тәлім – тәрбиені қадір тұтушы ғана емес, ертеңгі ұрпаққа жеткізуге 
ұмтылушы. 
Ұлт  трагедиясы,  халқымыздың  басына  төнген  ауыр  апат  яғни  ұлттық  бірлік  пен 
ұлттық рухқа қауіп төндіруші тілсіз жаудың бірі – жынды су екені ақиқат. Адамгершілік 
абыройдан ада қылатын арақ кесапатын хикаятта жазушы психологиялық тереңдікпен, әр 
кейіпкердің характерін, мінез-құлқын төмендегі диалогта орынды аша білген:  
«– Арақты кім ішеді, – деді Есенжол сепкіл беті шабдарлана жымиып. 
– Шатушы боймай кет, – деді Айсұлу – жынды шуы жоқ мәгәжін бе тәңиі! 
– Сол кәпіріңнің жоғы жақсы, әкелмегенің жөн болған, – деді Омар ақсақал.  
–  Әкелмейін  дегем  жоқ-ау,  баздың  өзінде  таусылыпты.  Қанша  артта  қалған, 
қазақы дегенмен, біздің аудан да мәдениетке аяқ басып келеді. Алдыңғы жылы бір жәшік 
арақ  осы  ауылдың  бір  қысына  жетіп  еді.  Ферма  бастығымен  екеумізден  басқа  ақаңа 
құмар ешкім жоқ-ты. Ал өткен күзде ақ, қызылы аралас үш жәшік алғызып ем, жұғын 
болмады.  Ауданға  соңғы  барған  жолы  мына  Қазы  да  үйреніп  кепті.  Ферма 
орталығындағы үш үйміз, ақсақал намазым бұзылады деп ішпейді... 
– Астапыралда! Тіпті намаз оқымайтын адамның да әуестенетін нәрсесі емес. 
– Дәмін білмеген соң айтып отырсыз ғой. Ішпеген адам мына Қазыдай-ақ шығар, бір 
рет  ұрттап  көріп  еді,  баяғыдан  бері  өмірінің  бос  өткеніне  көзі  жетті.  Бәрінен  бұрын 
маған  жақсы  болды,  серік  табылып.  Осы  қазір,  құдай  біледі,  бір  жартылық  араққа 
қатынын сатып жіберуге әзір» [1, 155]. 
Диалогте  автор  өз  байламын,  өз  концепциясын  Омар  ақсақалдың  аузымен  білдірсе, 
Есенжолдың  сөздеріне  астарлы  сарказм,  ащы  әжуа  қоса  отырып  әңгімеге  арқау  болған 
араққа негативті көзқарасын білдіреді. Жалпы жазушы хикаятта авторлық концепциясын, 
көзқарасын  ұзын-сонар  баяндау  арқылы  емес,  кейіпкерлер  аузымен  айтылып 
дидактикалық, түйінді репликалар арқылы жеткізеді. 
Хикаяттағы Есенжол мен Кәмила образдары шағын ситуацияларда көрінсе де сюжет 
желісін  айшықтауда,  негізгі  идеяны  айқындауда  едәуір  роль  атқарып  тұр.  Сатушы 
Есенжол тек араққұмар ғана емес, екіжүзді, пиғылы арам, нәпсінің құлы. 
Қазақ әйеліне тән ізеттілік пен инабаттылықтың, еріне деген адалдықтың, анаға тән 
мейірімділік  пен  махаббаттың  азайып,  азып  бара  жатқанын  хикаятта  Кәмила  образы 
арқылы  көреміз.  Кейіпкерлердің  динамикалық  портретін  беруде  автор  тартыс, 
конфликтіге сүйенбей, эпизодтық детальдар келтіру арқылы ашады.  
Хикаятта  психологиялық  драматизмнің шарықтау шегі  Лашынның қасқырға құрған 
қақпанға түсіп, иесінің қабіріне жетуге талпыну сәті. Иесі Қазының мейірбандылығы мен 
адал да  ақ пейіл  достығына деген сенім Лашынның жанына қуат  беріп, тән тауқыметіне 
төзуге күш береді. 
«Бір күн ішінде соншама бейнет шеккен, өзіне мәлімсіз сұмдық сырдың бетін ашқан, 
азапты  тіршілік  қажытқан  тазы  қорықпады  да,  таңырқамады  да.  Бірақ  өмір  өз  заңын 
жүргізді.  Тазы  өлімге  мойын  ұсынып,  беріле  салмай,  тіршілік  үшін  күреске  түсіп, 
арпалысып кетті». 
Өмір  үшін,  тіршілік  үшін  күрес  ешқашан  тоқталмайды  деген  жаратылыс  заңы  осы 
көркемдік  шешімнен  көрінеді.  Ал  хикаята  Қазы  мен  Лашынның  қаза  болуы  ұлттық 
дәстүр,  аңшылық  өнердің  келмеске  кетіп  тоқырай  бастағаны  туралы  оқырманға  ой 
тастайды. 

 
253 
М.Мағауиннің  бастапқы  хикаяттарының  бірі  –  «Қара  қыз».  Хикаяттың  көркемдік 
деңгейіне  жазушының  өз  көңілі  толмаса  да,  тақырыпты  ашуда  ол  өзінің  стильдік 
қолтаңбасын  таныта  білді.  Хикаяттың  сюжеттік  желісі  тартысқа,  шиеленіске  құрылмаса 
да,  жалпы  композициясының  психологиялық  параллелизм  жүйесінде  құрылуы  автордың 
шеберлігін көрсетеді. 
Басты  кейіпкер  Бексейіт  бейнесін  екі  кезеңге  бөліп  қарастырамыз:  біріншісі  – 
ғылыми  ізденіс  жолындағы,  талабы  мол,  талантты  жас  аспирант  шағы  да,  екіншісі  – 
ғылым  көкжиегіне  көтерілген,  рухани  толысқан,  материалдық,  әлеуметтік  әл-ауқаты 
артқан  уақыты.  Алғашқы  Бексейіттің  келешектен  үміті  зор,  қиындықтан  қашпайтын, 
отбасы тірлігінен, ғылыми жұмысын жоғары қойған жас. «Бексейіттің азаннан кетіп, қас 
қарая  әрең  оралады.  Апыл  –  құпыл  тамағын  іше  салып,  тілдей-тілдей  жапырақша 
қағаздарға  жазып  әкелген  бірдеңелерін  салыстырып,  қайта  көшіріп,  біріне-бірін 
желімдеп,  немесе  кейбіреулерін  екі  -  үшке  бөліп,  жеке-жеке  қаттайды  да,  кішкене  қол 
шабаданға салып тастайды... 
...Бексейіттің  аузынан  бөтен  сөз  шықпайды.  Төсекке  қисайған  беті  қор  етеді. 
Қатты ұйықтайды. Таң елең-алаңда атып тұрып, қайтадан архивіне жөнеледі» [1, 218]. 
Хикаятта  Бексейіт  образы  арқылы  қаламгердің  ғылым  қуған  жас  ғалымның  типтік 
бейнесін жасауға ұмтылуымен қатар, әңгімеге арқау болып отырған кезеңдегі социалистік 
құрылыстың  көлеңкелі  тұстарын  зерделі  оқырман  түсінетіндей  астармен,  екінші  планда 
болса  да  көрсетуге  тырысқанын  аңғарамыз.  Хикаятта  аспирант  Бексейіттің  небәрі  алты 
жүз  сексен  сом  шәкіртақы  алатынын,  пәтер  жалдап  тұратынын,  жалғыз  ұлы  Сейітжанға 
ойыншық  әпере  алмай  қиналған  тұстарын  суреттейтін  эпизодтарда  оқу  соңындағы  қазақ 
жастарының  әлеуметтік-тұрмыстық  жағдайының,  күнкөріс  қамдарының  қиындығы 
ұлтжанды жазушы қаламынан қалыс қалмай көркемдік шындықпен қамтылған. 
Бексейіт бейнесін жазушы шеберлігіне орай жаңа қырынан танимыз. Мәртебесі өсіп, 
абыройы асқақтаған басты персонаждың тоқ көңіл, тоқмейіл пішіні мына диалогтен анық 
аңғарылады: 
-  Туу,  Бексейіт-ай,  мен  келгелі  жарты  сағат  болды,  үйді  жау  шауып  кетсе  сезер 
емессің.  Осы  Совет  Одағының  барлық  архивтеріндегі  қоқсықты  аз  ақтардың  ба,  енді 
үйге  кеп  тағы  былықтырып  отырсың.  Артыңнан  бір  кісі  жүруі  керек.  Кім  жинайды 
мұның бәрін? Қайдан шықты осыншама қоқыр? 
- Соған өзім де қайранмын, бәйбіше. 
- Фу, что за манера!.. Недобитый феодал! 
-  Байқап  тұрған  шығарсыз,  осы  феодалыңыз  аз  өмірінің  ішінде  көп  іс  тындырып 
тастапты.  Міне,  мынау  –  ғылыми  журналдарға  басылған  мақалалардың  қиындылары, 
мынау  әр  кезде  үлкен  жиындарда  жасалған  баяндамалар,  мынау  –  жеке  ғалымдардың 
бәрін жинақтап, тағы бір кітап шығармақпын. Бұған қалай қарайсың?» [1, 195]. 
Алайда  автордың  айтар  ойы  бізді  Бексейіттің  «алған  биігі  мен  жеткен  жетістігіне» 
бас  иіп,  құрмет  тұтуға  итермелейді.  Керісінше,  қолында  мүмкіндігі  бола  тұрып  жалғыз 
ұлын  жетім  әрі  жарымжан  күйінде  тағдыр  тәлкегіне  тастаған,  қайғысына  ортақтасып, 
қиындықта  сүйеу  бола  білген,  жақсылығын  асырып,  жамандығын  жасыра  білген  адал 
жарын жас баламен жалғыз тастап, ажалға душар еткен жансауға жаннан жиіркенгендей 
боламыз. 
«Қара  қыз»  хикаятындағы  Айгүл  мен  Гүлжиһан  образдары  сол  дәуірдегі  өмір 
шындығына,  оның  ішінде  қазақы  тәрбие,  ұлттық  ғұрып,  дәстүрлердің  хал-ахуалына 
көркемдік  тәсіл  арқылы  салыстырмалы  және  сындарлы  түрде  көз  жіберуге  мүмкіндік 
береді.  Ұяң  мінез,  ұлттық  әдеп  тал  бойында  ғана  емес,  ішкі  рухани  дүниесінде  әдемі 
жарастық  тапқан  Айгүл  бейнесі,  оның  тағдырының  трагедиялық  сипатта  тәмамдалуы  әр 
оқырманға  ой  салары  сөзсіз.  Орыс  өркениетін  озық  үлгі  етіп  көрсетуге  құлшынған 
кеңестік өкіметтің ұлтымыздың сан ғасыр тезінен өтіп қалыптасқан ұлттық дәстүр, ұлттық 

 
254 
мінез,  ұлттық  тәрбиемізге  қарсы  бағытталған  қитұрқы  саясатын  сол  кезеңнің  өзінде-ақ 
автор астарлап болса да көрсете білген. 
Бексейітке  ХХ  ғасыр  әйелінің,  яғни  «мәдениетті»  әйелдің  болатынын  байыптатқан 
Гүлжиһанның хикаят сюжетіндегі орны олқы емес. Шығармадағы негізгі идея, айтылар ой 
бір-біріне  мүлде  қарсы  адами  қасиет,  тәлім-тәрбиені  бойларына  сіңірген  осы  екі  әйел 
образдары арқылы жеткізіледі. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Мұхтар Мағауин. 13 томдық шығармалар жинағы. 1 том – 148 б. Алматы. «Қағанат» -
2002. 
2
 
Бекниязов  Т.  Ұлттық  характер.  /Кітапта:  Әдебиеттану.  Терминдер  сөздігі.  –
Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. - 398 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  данной  статье  автор  обращается  к  повестям  Мухтара  Магауина.  В  таких  произведениях 
как «Бір уыс бидай», «Тазының өлімі», «Қара қыз», «Бір атаның балалары»  выделяются черты и 
элементы национального характера, которые присущи казахскому народу. 
Данная  статья  предназначена  для  исследователей  литературы,  так  как  в  ней  дается 
реалистическое описание восприятия, понимания и формирования национального характера.  
 
RESUME 
 
In this article the author examined the national character in the stories of Мukhtar Маgauin. In the 
works of М.Magauin as «Бір уыс бидай», «Тазының өлімі» over, «Қара қыз», «Бір атаның балалары» 
there are bright examples of national character that are inherent only for the Kazakh people. 
This article is intended for the researchers of literature because feelings of perception understanding 
and the formed world view of the Kazakh national character are described. 
 

 
255 
УДК 81´44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.К. Исмаилова 
Государственный университет 
имени Шакарима города Семей,  
к.ф.н., доцент 
Типологическое 
изучение языков 
 
Аннотация 
Основное  понятие  лингвистической  типологии 
-  тип  языка,  под  которым  понимается  его  строй. 
Иначе говоря, это группа конкретных языков, обла-
дающих рядом типологически существенных общих 
черт; 
логическое 
построение, 
в 
котором 
отображается 
набор 
значимых 
признаков, 
отвечающих данному типу языков. 
Ключевые  слова:  лингвистика,  контрастивная 
лингвистика,  типологическое  исследование,  теория 
языка,  лингвистическая  типология,  сопостави-
тельная 
типология, 
родственные 
языки, 
неродственные 
языки, 
контрастивный 
метод, 
сравнительный метод. 
 
 
Типологическое  изучение  языков  –  это 
основной  метод  языкознания,  задача  которого 
состоит в изучении закономерностей, определяющих 
связи между различными элементами структуры. Без 
типологического 
исследования 
невозможна 
разработка  теории  языка,  общего  языкознания. 
Благодаря 
сравнительному 
изучению 
можно 
выявить  различные  языковые  явления,  общие 
закономерности функционирования. 
Изучение сходств и различий между родствен-
ными  и  неродственными  языками,  выявление 
причин,  их  вызывающих,  исследование  степени 
структурной  близости  языков  независимо  от  их 
родства  является  предметом  лингвистической 
типологии [1, с. 39]. 
Основное  понятие  лингвистической  типологии 
–  тип  языка,  под  которым  понимается  его  строй. 
Иначе говоря, это группа конкретных языков, обла-
дающих рядом типологически существенных общих 
черт; 
логическое 
построение, 
в 
котором 
отображается 
набор 
значимых 
признаков, 
отвечающих  данному  типу  языков  [2,  с.  13]. 
Сопоставление  типологических  описаний  языков 
дает  основание  для  составления  классификации, 
основанной  на  типологических  характеристиках. 
Выделяются  группы  языков,  по  структуре  отли-
чающиеся некоторыми общими закономерностями и 
каждая  такая  группа  обозначается  как  тип.  Таким 
образом,  тип  языка  –  это  существенные  свойства 
строя  конкретного  языка,  общие  закономерности 
структуры  ряда  языков,  их  объединяющие.  Эти 
закономерности  могут  быть  связаны  с  характером 
грамматических  форм,  способами  выражения 
синтаксических отношений. 
 

 
256 
Любое  лингвистическое  описание,  связанное  с  выходом  за  рамки  одного  языка, 
неизбежно  предполагает  установление  подобий  и  различий,  обнаружить  которые  можно 
лишь  на  основе  сравнения  и  сопоставления.  Они  не  тождественны  друг  другу. 
Лингвистика  –  это  система  знаний  о  языке.  Она  представляет  собой  совокупность 
различных  теорий,  которые  сочетают  в  себе  идеологизацию  языковых  объектов,  их 
объяснение и описание. 
Задачи лингвистики: 
- показать подобные признаки языков, как системы особого рода; 
-  показать  механизм  создания  идиоматичности  каждого  конкретного  языка,  группы 
языков, выделенной на тех или иных основаниях. 
Первая задача направлена на поиск общего, вторая на поиск различного. 
Типологический  метод  дает  ответ  на  вопрос,  в  какой  мере  конкретные  языки 
являются  обусловленными  и  не  обусловленными  вариантами  системы  человеческого 
языка как явления действительности [3]. 
Лингвистическая  типология  изучает  сходства  и  различия  языков  независимо  от 
происхождения  языков  и  их  влияния  друг  на  друга.  Исследование  сходств  и  различий  в 
строении  отдельных  уровней  разных  языков  выявило  следующие  типологические 
классификации: 
морфологическую, 
синтаксическую, 
лексическую, 
типологию 
фонологических систем. 
Сопоставительное  исследование  проводится  применительно  к  любым  двум  или 
более родственным и неродственным разноструктурным языкам, целью которого является 
выявление  соответствия  между  выбранными  для  исследования  языковыми  явлениями, 
установление их регулярности, характера и причин отклонения от них. 
Основоположниками  методики  сравнительного  исследования  называют  Франса 
Боппа,  описавшего  общую  систему  формальных  соотношений  между  индоевропейскими 
языками;  Расмуса  –  Кристиана  Раска,  выявившего  роль  закономерных  соответствий  в 
родственных  языках;  а  также  А.Х.  Востокова.  Результаты  их  исследований  нашли  свое 
выражение  в  различных  типах  описаний  исторического  состояния  языка:  описание 
отдельных изолированных единиц языка, описание отдельных уровней или категорий, что 
характеризует атомарный подход. 
Сравнивая  детально  разные  языки,  мы  разрушаем  ту  иллюзию,  к  которой  нас 
приучает  знание  лишь  одного  языка,  иллюзию,  будто  существуют  незыблемые  понятия, 
которые одинаковы для всех времен и народов. Ведь мир бесконечен, понятия изменчивы. 
Академик Л.В. Щерба подчеркивал, что наряду со сравнительно-историческим изучением 
родственных  языков  необходимо  сравнительное  или  сопоставительное  изучение 
разносистемных языков [4]. 
Сравнительно-исторический метод основывается на сравнении родственных языков. 
Основанием  сравнительно-исторического  метода  является  типичность  различных 
процессов, происходящих в различных языках. Но в языке не все пригодно для сравнения. 
Сравнивать можно только однородные предметы и явления. Материалом для сравнения в 
основном служат элементы языка, принадлежащие к его наиболее устойчивым сферам.  
В  лексике  -  это  слова,  составляющие  основной  словарный  фонд  языка,  названия 
действий,  явлений  окружающей  человека  природы.  Сопоставительная  типология  как 
самостоятельная лингвистическая дисциплина со своим особым предметом исследования и 
своими  специфическими  задачами  появилась  в  рамках  сравнительно-  исторического 
языкознания в первой половине XIX века и была направлена на установление общих типов 
языков мира по тем или иным признакам. 
В.В.  Иванов  назвал  типологические  исследования  соотношений  между  разными 
языковыми  системами  очень  важными  для  теоретического  обоснования  и  уточнения 
методов сравнительно-исторического языкознания и для проверки полученных благодаря 
этим методам результатов [5, с. 34-35]. 

 
257 
Б.А.  Серебренников  пришел  к  выводу  о  том,  что  типологические  исследования 
являются  необходимым  продолжением  сравнительно-исторических  исследований,  их 
естественным синтезом [6, с. 28]. 
Сравнительно  –  историческая  лингвистика  заложила  основы  современной  науки  о 
языке.  Но  в  отличие  от  сравнительно-исторического  метода,  сопоставительно-
типологический  метод  может  применяться  как  к  родственным,  так  и  неродственным 
языкам.  В  большинстве  случаев  исследователи  ограничиваются  изучением  одной  пары 
языков [7]. Сопоставление двух или нескольких языков играет неоспоримо важную роль 
для развития теории этих языков, способствует более глубокому анализу лингвистических 
явлений в сопоставляемых языках. 
Основой  типологического  исследования  является  не  инвентаризация  элементов 
языка,  а  анализ  его  системы.  Для  того,  чтсбы  понять  систему,  недостаточно  простого 
перечисления  её  компонентов.  Типологическое  сравнение  различных  систем  должно 
учитывать  сложную  иерархию  элементов,  образующих  систему.  Лингвистическая 
типология,  базирующаяся  на  произвольно  выбранных  особенностях,  не  может  дать 
положительных  результатов  [8,  с.  97-98].  Исследование  подсистем  и  отношений  между 
ними вскрывает более тонкие особенности конкретных систем, а также позволяет строить 
типологию, в которой сравниваются как подсистемы с подсистемами, так и подсистемы с 
системами.  Б.А.  Успенский  отмечал,  что  нередко  отношения  определенных подсистем  в 
языке  могут  быть  аналогичны  тем  отношениям,  которые  наблюдаются  между  разными 
языками [9].  В  таких  случаях  один и тот  же язык  своими  разными подсистемами  может 
входить в разные типологические классы. 
В  последнее  время  границы  типологических  исследований  значительно 
расширились.  Важнейшими  задачами  являются  вопросы  последовательного  сравнения 
языков  разного  строя  на  каждом  из  выделяемых  языковых  уровней.  В  результате  этого 
строится  основа  для  построения  многомерной  типологической  классификации  языков, 
которая выявляет истинный характер их сходств и различий. 
Перемещение проблем типологии языков в поле зрения теоретической и прикладной 
лингвистики  можно  объяснить  более  глубоким  уровнем  осознания  того  факта,  что,  с 
одной  стороны,  исчерпывающее  описание  данного  языка  не  позволяет  ограничиться 
исследованием этого языка изнутри, а, наоборот, требует выхода за пределы данного языка, 
сопоставляя  его  с  другими  языковыми  системами;  с  другой  стороны,  актуальность 
типологического  исследования  конкретных  языков  является  необходимым  условием 
углубления общей теории языка, выявления универсальных соотношений и черт и решения 
ряда  прикладных  задач  [9].  Выявление  общих  черт,  свойственных  всем  языкам  мира, 
является  одной  из  основных,  но  не  единственной  целью  типологических  исследований. 
Такие  общие  черты  есть  во  всех  языках,  потому  что  все языки выполняют  одну и ту же 
функцию обобщенного мышления. 
Многие  ученые  констатируют  тот  факт,  что  принципы  типологического 
исследования до сих пор до конца не изучены: нет единого мнения относительно статуса 
типологии. Разные исследователи по-разному определяют предмет и задачи типологии. 
Но  лингвисты  едины  во  мнении,  что  любое  сопоставление  достигается  сравнением 
описаний  языковых  систем.  Сравнение  является  основным  приемом  типологического 
метода. Нельзя изучать особенности языков, не используя сравнение и сопоставление, по 
меньшей мере, по трем причинам: во-первых, потому, что язык исключительно сложное и 
неоднородное 
системно-структурно 
маркированное; 
во-вторых, 
зависимое, 
детерминированное;  в-третьих,  самостоятельное  и  самодовлеющее  явление  мира  [10,        
с.  44].  В.М.  Огольцев  называет  сравнение  в  числе  важнейших  приемов  познания  объек-
тивной действительности. Анализ и синтез, абстрагирование и обобщение невозможны без 
сравнения. Сравнение пронизывает  формы мышления, начиная с элементарных и кончая 
высшими, многообразные и многочисленные единицы языка на его различных  уровнях  – 

 
258 
лексическом,  словообразовательном,  фразеологическом,  на  уровне  словосочетаний  и 
предложений [11]. 
Только  при  помощи  сравнения  –  универсального  метода  познания  объективного 
мира,  можно  выявить  универсальные  явления,  присущие  всем  языкам.  Универсалии  от 
лат. universalis - «всеобщий»; фреквенталии- frequens - «частый, часто повторяющийся». 
Следовательно,  сравнительный  метод  выявляет  сходство,  а  не  различия  между 
естественными  языками  мира  на  всех  уровнях:  фонологическом,  лексическом, 
грамматическом, что означает установление универсальных или фреквентальных свойств 
языков и отдельных явлений, как в родственных языках, так и неродственных. 
Разновидностью 
сравнительного 
познания 
является 
сопоставительный, 
контрастивный  метод.  Ценность  сопоставительного  метода  состоит  в  том,  что  он 
позволяет выявить специфику языковых явлений в различных языках относительно друг 
друга,  показать  с  большей  наглядностью  структуру  сравниваемых  языков,  установить 
системную идиоматику отдельных языков. 
Сопоставление  структур  и  изучение  характера  взаимодействующих  языков 
раскрывает многие вопросы развития и преобразования языков. Эти факты взаимодействия 
определяются социолингвистическими условиями. Особого внимания заслуживает анализ 
структурно  –  типологических  исследований,  проведенных  Ю.П.  Солодубом  [12], 
направленных на изучение особенностей построения фразеологических образований. 
Сопоставительное  изучение  обогащает  науку,  помогает  глубже  проникнуть  в  ее 
механизм, лучше разработать теорию перевода и методику преподавания языков. 
Метод типологического анализа возник в рамках структурной лингвистики и призван 
устранить однобокость сопоставительного и сравнительного методов [7, 79]. Его основная 
цель  –  поиск  сходств  и  различий  между  языками  мира  и  отдельными  явлениями 
родственных и неродственных языков. 
Структурно – типологическое сопоставление ставит задачей определение отношения 
системы  одного  языка  к  аналогичным  системам  другого  языка,  выявляет  характерные 
черты,  присущие  одному  языку  и  отсутствие  их  в  другом,  то  есть  изоморфизм  и 
диаморфизм разных языков. Основными идеями метода структурной типологии являются: 
-  изучение  корреспондирующих  явлений  языков  мира  на  всех  уровнях  и  планах  и 
создание их типологических характеристик; 
- разработка типологической классификации языков мира; 
- разработка лингвистических основ обучения неродному языку [7, с. 80]. 
Типология  –  это  самостоятельная  область  лингвистического  знания.  Основными 
задачами её являются: выявление способов организации языковой структуры, наблюдение 
над  всевозможными  проявлениями  структурных  сходств  и  различий,  имеющихся  между 
языками. Поскольку состав и специфика типов зависят от степени варьирования языковых 
структур,  то  основное  внимание  в  типологии  уделяется  выявлению  различий  между 
языками. Кибрик А.К. заметила, что типологические возможности – не есть простой конг-
ломерат 
случайных 
альтернатив, 
а 
естественное 
иерархическое 
расслоение 
типологических  характеристик  языка,  позволяющее  выделить  среди  них  более 
доминантные и более периферийные [13, с. 21]. 
Современная  типология  проецирует  типологическую  классификацию  на  языковые 
универсалии  и  признает  перспективность  анализа  типологических  свойств  языков 
различных генетических классов. 
Э.Д.  Сулейменова  характеризует  сопоставительные  и  типологические  методы,  как 
наиболее  надежные,  широко  распространенные  и  действенные,  свидетельством  чему 
является их применение к единицам любых уровней и любой сложности любых языков и 
получение с их помощью достоверной информации о сходствах и различиях языков [14]. 
Сопоставление  осуществляется  не  только  для  того,  чтобы  получить  системную 

 
259 
характеристику  языкового  явления  в  пределах  одного  типа,  но  и  для  характеристики 
данного явления с аналогичными явлениями языков иного типа [14, с. 39]. 
Контрастивная лингвистика  – прикладное направление сопоставительного изучения 
языков.  Контрастивному  анализу  подвергаются  языки  независимо  от  их  происхождения, 
степени  распространения  и  влияния  на  другие  языки.  Степень  распространения  языка 
самым  непосредственным  образом  связана  с  масштабами  и  необходимостью  его 
сопоставительного изучения. В этой связи оказывается возможным выделение нескольких 
базовых  направлений,  которые  группируются  вокруг  распространенных  языков  – 
английского,  китайского,  французского,  немецкого,  русского  и  других  [14].  Целью 
контрастивного описания является выявление различий в передаче некоторого содержания 
в  родном  и  изучаемом  языках.  В  отличие  от  сопоставительной  лингвистики  в 
контрастивной лингвистике изучаются: 
-  не  любые  языки  и  не  в  любом  количестве,  а  только  два  языка  –  родной  и 
иностранный; 
- изучению подвергаются не целостные подсистемы, а отдельные единицы и явления 
сопоставляемых языков; 
-  изучение  проводится  не  автономно  в  каждом  из  сравниваемых  языков  с 
последующим  сопоставлением,  а  в  направлении  от  единицы  родного  языка  к  ее 
возможным соответствиям в другом языке; 
- целью контрастивного исследования является не установление сходств и различий 
языковых  подсистем,  а  выявление  различий  в  семантике  и  функциях  единицы  одного 
языка в сравнении с ее соответствиями в другом языке.  
Выявление сходств не является целью исследования. Они выявляются автоматически 
при  поиске  различий.  Ярцева  В.Н.  указывает  на  то,  что  контрастивное  исследование 
должно  содержать  систематическое  сравнение  форм  и  значений  единиц  структуры 
сопоставляемых  языков,  исходя  из  предположения  о  существовании  базового  сходства 
между языками при наличии различий между данными языками [15]. 
Достижение  цели  контрастивной  лингвистики  невозможно  без  осмысления  с 
помощью  данных  когнитивной  лингвистики,  социолингвистики,  психолингвистики, 
этнолингвистики  как  неотъемлемой  части  человеческого  разума,  различных  видов 
понятий. 
Социальная  типология  –  это  новое  направление,  связанное  с  изучением  того,  как 
языки  функционируют  в  различных  социальных  и  этнокультурных  средах. 
Социолингвистическая  типология  стремится  выявить  типы  языков  в  зависимости  от  их 
роли  в  процессе  коммуникации.  Социальные  различия  между  языками  бывают 
полярными.  В  социально  –  типологическом  плане  языки  различаются  по  количеству 
говорящих  на  них  людей,  по  распространенности  языков  вне  исконных  носителей,  по 
составу общественных функций и сфер употребления языков, по их социальному статусу, 
престижу, известности, жизнеспособности [2, с.20]. 
 
 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: