RESUME
The main purpose of the functional grammar nowadays is to reveal language peculiarities, to
consider the language broadly, interacting with different language means, it considers the sense and
meaning of a certain concept, it is defined in relation with spoken language and context situation, to
determine its meaning - context features in the frame work of other conceptual categories. So, functional
grammar paves the way for deep understanding the nature of language phenomena.
241
УДК 811.111.2’276.
Н.А. Зуенко
Национальный университет
биоресурсов и природопользования
Украины, к.п.н., доцент
Термин как
базовый элемент
профессиональной
коммуникации
Аннотация
В статье рассматриваются понятие «термин»,
подходы и критерии, по которым языковую единицу
можно отнести к категории терминов. Выяснены
признаки термина. Обосновано, что задачей термина
является обеспечение эффективности профессио-
нально-научного общения.
Ключевые слова: термин, специальная лексика,
общеупотребляемые единицы, точность, систем-
ность, краткость, специальное понятие.
Профессиональная
лексика
является
необходимым компонентом для осуществления
профессиональной коммуникации и передачи
профессиональной
информации.
Средством
общения в каждой из сфер становится определенная
профессиональная речь, в которой базовыми
лексическими и понятийным единицами являются
термины. Следовательно, возникает необходимость
определения понятия «термин». Основные теорети-
ческие и практические аспекты изучения термина
как лингвистического феномена раскрыты в работах
К.Я. Авербуха, Л.М. Алексеева, Б.М. Головина, С.В.
Гринева, В.П. Даниленко, А.С. Дьякова, И.С.
Квитко, Т.Г. Кияка, С.Б. Куделько, В.М. Лейчика,
И.Т. Панько, Е.Ф. Скороходько, M. Brekke, H. Felber
и других ученых. Несмотря на устойчивый интерес
языковедов к проблемам теории термина, его места в
языке, системы знаний, вряд ли можно говорить
сегодня о существовании завершенной общей
теории термина. Ученые еще не пришли к единому
понимания
понятия
«термин.
Лингвисты
единодушны в том, что термин составляет основу
специальной лексики и обслуживает сферу научных
знаний (А.И. Павлова, Т.И. Панько, D. Faulseit, W.
Fleischer, H.-R. Fluck). Как отмечает В.М. Лейчик,
«наличие большого количества разнообразных
определений объясняется тем, что термин выступает
объектом целого ряда наук, каждая из которых
пытается выделить в термине признаки, которые
являются существенными с ее точки зрения» [6, с.
20].
Стоит отметить, что в решении вопроса
определения понятия «термин» современное терми-
новедение прошло долгий эволюционный путь.
Понятия «термин» нужно рассматривать как особое
слово или словосочетание, которое отличается от
общеупотребительных единиц своей семантикой и
грамматической структурой (структурно-субстан-
242
циальный подход) (Т.Л. Канделаки, Д.С. Лотте, И.А. Петрова, А.А. Реформатский), и
понимание термина не как особого типа лексической единицы, а как слова в особой
функции (функциональный подход) (Г.А. Винокур, В.П. Даниленко, Т.Р. Кияк, Н.С.
Котелова, В.М. Лейчик, А.И. Моисеев, Е.Ф. Скороходько, С.Д. Шелов), к определению
термина как языковой единицы, возникшей в результате профессиональной когниции и
профессиональной коммуникации (когнитивно-коммуникативный подход) (М.М.
Володина, А.И. Голованова, В.С. Демьянков, Л.В. Ивина, А.С. Кубрякова, Л.А. Манерко,
С.Л. Мишланова, В.Ф. Новодранов и др.).
Итак,
согласно
структурно-субстанциональному
подходу,
термин
резко
противопоставляется слову и выступает статическим элементом сферы фиксации. Так,
например, А.А. Реформатский отмечает, что «термин - специальное слово, ограниченное
своим предназначением, которое пытается быть однозначным как точное выражение
понятий и называние вещей» [10, С. 103-104]. Представителями указанного подхода было
произведено требования к термину: однозначность, точность, системность, краткость,
отсутствие синонимов, независимость от контекста, эмоциональная нейтральность и др.
[4; 8; 10]. Сторонниками функционального подхода неоднократно подчеркивалось не
только сфера фиксации, но и сфера функционирования, то есть разница между термином и
словом находится не в области свойств этих лексических единиц, а в плоскости их
функционирования, поскольку любое слово может стать термином (процесс
терминологизации) и любой термин получить статус общеупотребительной единицы
(процесс детерминологизации). В частности, Е.Ф. Скороходько указывает, что «термин -
слово или устоявшееся словосочетание, которое выражает специальное понятие науки,
техники или иной области человеческой деятельности и имеет дефиницию, которая
раскрывает те признаки этого понятия, являются релевантными именно для этой отрасли»
[11, с. 7]. Кроме того, с развитием когнитивной лингвистики и ее сближением с
терминоведением возникло еще одно направление – «когнитивно-коммуникативное»,
которое, по мнению В. М. Лейчика, следует считать ведущим научным направлением на
рубеже ХХ-ХХI веков [7, с . 123].
Сторонники этого направления (М.М. Володина, А.И. Голованова, В.С. Демьянков,
Л.В. Ивина, А.С. Кубрякова, Л.А. Манерко, С.Л. Мишланова, В.Ф. Новодранов и др.)
обращают внимание на когнитивную природу термина и выводят его когнитивную
функцию на передний план, определивши термин как результат длительного процесса
познания сущности предметов, явлений, отношений объективной действительности. Если
представителями предыдущих направлений основной акцент делался на изучение
специфических признаков термина, то представители когнитивно-коммуникативного
подхода сосредотачиваются на анализе внутренней природы термина, которая
обусловливается связью с профессиональной коммуникацией, профессиональным
знанием и деятельностью. А.И. Голованова отмечает, что специфика термина как
основной единицы профессионального языка заключается в том, что он является
вербализованным
результатом
профессионального
мышления,
значимым
лингвокогнитивным средством ориентации в профессиональной сфере и важнейшим
элементом профессиональной коммуникации. В понятии «термин» реализуются
механизмы познания определенной области знания или деятельности, в нем представлены
структуры профессионального знания, которые выступают ориентиром в достигнутом
профессионального пространства и способствуют оптимальной организации деятельности
специалистов [3, С. 18-25]. Как видим, согласно вышеприведенным взглядам, термин
выступает носителем профессионального знания информации и является весомым
компонентом профессиональной коммуникации. Хотя, как уже отмечалось ранее, в
настоящее время не существует единого мнения относительно понятия «термин», но
можем отметить, что принципиальных различий в теоретических исследованиях за
последние 30 лет не прослеживается. Наоборот, можно наблюдать определенную
243
динамику в консолидации. Как свидетельство правомерности указанного утверждения
приведем те общие доминанты, которые были зафиксированы практически во всех
определениях: 1) термин выступает в форме слова или словосочетания; 2)
профессионализм употребления термина, то есть термин существует в составе
определенной терминосферы, относится к соответствующей отрасли знания и
профессиональной деятельности; 3) способность термина выражать специальные понятия;
4) указание на системность термина, то есть способность объединяться в системы в
соответствии с классификациями понятий и установление отношений между ними.
Рассматривая проблему выделения критериев, по которым языковую единицу можно
отнести к категории терминов в первую очередь необходимо подчеркнуть, что проблема о
составе дифференциальных признаков термина также прошла долгий путь трансформации
и модификации. Более того, вопрос выделения доминантных особенностей термина,
которые отличают его от общеупотребительного слова, до сих пор остается
дискуссионным. Исследователи отрицают не субстантивные формы представления
специальных понятий и подчеркивают их не типичность. К.Я. Авербух отмечает, что
языковые единицы, которые были созданы на основе глагола, выражают
профессиональное понятие и не потеряли отношения к соответствующим определенным
значениям, что и является достаточным основанием для зачисления такой лексической
единицы в ранг термина, согласно постоянных, традиционных определений понятия
«термин» [1, с. 176]. Учитывая вышесказанное, необходимо обратить внимание на тот
факт, что А.В. Бекишев разработал критерии выделения глаголов терминов: 1) отражение
глаголом профессионального динамического научного понятия; 2) фиксация глагола в
терминологических словарях; 3) дефинитивность; 4) частотность; 5) вхождения в
определенное
терминотворческое
гнездо;
6)
принадлежность
к
научному
функциональному стилю; 7) признание специалистом-пользователем терминологичности
определенного глагола [2, с. 12].
Итак, в научных исследованиях выделены следующие вариации доминантных
свойств критериев термина: 1) системность; 2) однозначность в пределах одной
терминосферы; 3) наличие дефиниции; 4) точность; 5) стилистическая нейтральность
Одним из важнейших условий существования термина является системность.
Систему рассматривают как совокупность элементов целого. А совокупность связей в
рамках данного целого определяет его структуру. Под системностью термина понимают
его способность занимать определенное место в системе терминов, что в свою очередь
обусловлено соответствующим местом специального понятия, которое обозначается
термином. Подчеркивается, что «термин как языковое богатство - не отдельные слова, а
лексемы, семантика которых детерминируется местом обозначаемых понятий в каждой из
отдельно взятых терминологических систем [9, с. 20]. Взаимообусловленная связь
термина с понятием достаточно четко раскрыл В.М. Лейчик: понятие, обозначаемое
термином, взаимосвязано с другими понятиями той же области, является элементом
системы понятий Соответственно, взаимосвязь с другими терминами, является элементом
терминологической системы». Кроме того, термины не задаются изначально при
описании различных отраслей, а рождаются в процессе речи (в его устной или
письменной форме), в ходе изложения научных, производственных или общественно-
политических теорий и событий». Этот тезис еще раз подтверждает тот факт, что термин
не существует сам по себе, а является частью лексической системы профессиональных
языков. Таким образом термин вне определенной системы (терминосистемы)
превращается в общеупотребительное слово, поскольку, как справедливо подчеркивает
Ю.М. Лотман, «термин не существует сам по себе, а является звеном в системе научных
понятий».
Принято считать, что термин должен быть однозначным в пределах одной
термосферы Термин соответствующей научной или технической сферы может иметь
244
только одно значение и, соответственно, один-единственный стандартный эквивалент.
Как отмечает Н. Цымбал, этот критерий характеризует терминологическую единицу
конкретной области науки и профессиональной деятельности в аспекте равенства «знак -
означаемое» [12, с. 10]. Так, термин должен быть однозначным и не иметь синонимов.
Однако, как справедливо подчеркивает Т.Г. Кияк, следует учитывать одно существенное
уточнение, а именно: такой однозначности нужно добиваться в пределах одной
термосферы, поскольку на уровне нескольких субязыков явление полисемии довольно
распространенное [5, с. 8]. Отметим также, что явления синонимии и полисемии терминов
в
рамках
одной
терминосферы
не
способствуют
оптимизации
процесса
профессионального общения]
К неотъемлемым признакам термина принято относить наличие научной дефиниции.
Опираясь на исследования С.Д. Шелова считаем, что параметр дефинитивности является
формальным указателем преобразования языковой единицы в термин. Кроме того,
необходимо подчеркнуть тот факт, что научное определение можно отнести к
единственному «знаковому закрепителю» понятийного содержания терминов. По мнению
исследователей, каждый термин относится к четким отдельным определениям, что
ориентирует на соответствующее понятие, то есть, терминологическая дефиниция
выражает специальные понятия соответствующей отрасли знания и профессиональной
деятельности, без нее термин не может существовать как единица номинации
специального понятия.
Точность трактуется как «адекватное соотношение языковых выражений к
предметам, состояний и процессов соответствующих отраслей человеческой
деятельности». Точность термина определяется его дефиницией. Имеется в виду, что
дефиниция термина должна указывать только на те существенные признаки, которые
выделяют определенный термин в его терминосфере. Таким образом, как отмечает
С.Д.Шелов, основной задачей определения является «не подробное описание понятия, а
лишь указание на минимальный набор признаков, которые позволяют однозначно
выделить определенное понятие среди других» [13, с. 33]. Итак, точность термина
рассматривают как четкость оговорок содержания и главных признаков понятия в его
структуре.
Следовательно, термин - слово или словосочетание определенной профессиональной
речи, возникшее вследствие профессиональной когниции и коммуникации, выражает
специальное понятие соответствующей профессиональной сферы знаний или
человеческой деятельности и имеет дефиницию, которая раскрывает те признаки понятия,
которые соотносятся с конкретной отраслью. При таком подходе термин рассматривается
как носитель профессиональной информации (структур знания), главной задачей которого
является обеспечение эффективности профессионально-научного общения.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1
Авербух К.Я. Общая теория термина / К.Я. Авербух. – Иваново: Изд-во Ивановского
гос. ун-та, 2004. – 252 с.
2
Бекишева Е.В. Формы языковой репрезентации гносеологических категорий в
клинической терминологии: автореф. дис. на соискание ученой степени доктора
филол. наук: спец. 10.02.19 “теория языка” / Е.В. Бекишева. – Москва: Ин-т
языкознания РАН, 2007. – 50 с.
3
Голованова Е.И. Категория профессионального деятеля: Формирование. Развитие.
Статус в языке / Е. И. Голованова. – Челябинск: Изд-во Челяб. гос. ун-та, 2004. – 330 с.
4
Канделаки Т.Л. Семантика и мотивированность термина / Т.Л. Канделаки. – М.: Наука,
1977. – 167 с.
245
5
Кияк Т.Р. Лингвистические аспекты терминоведения: [учеб. пособие] / Т.Р. Кияк. – К.:
УМК ВО, 1989. – 104 с.
6
Лейчик В.М. Терминоведение. Предмет, методы, структура / В.П. Лейчик. – [2-е
издание, исправленное и дополненное] – М.: URSS, 2006. – 254 с.
7
Лейчик В.М. Когнитивная терминология – пятый этап развития данной науки как
ведущей научной дисциплины рубежа XX-XXI веков / В.М. Лейчик // Когнитивная
лингвистика: новые проблемы познания: сб. науч. трудов. – Москва-Рязань: Рязанск.
гос. пед. ун-т им. С.А. Есенина, 2007. – Вып. 5. – С. 121-123.
8
Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии / Д.С. Лотте. – М.:
Изд-во АН СССР, 1961. – 157 с.
9
Махачашвілі Р.К. Лінгвофілософські параметри інновацій англійськоï мови в
техносфері сучасного буття: [монографія] / Р.К. Махачашвілі. – Запоріжжя:
Запорізький національний університет, 2008. – 20 4с.
10
Реформатский А.А. Термин как член лексической системы языка / А.А. Реформатский
// Проблемы структурной лингвистики: сб. науч. статей. 1967. – М.: Наука, 1968. –
С. 103-125.
11
Скороходько Е.Ф. Термін у науковому тексті (до створення терміноцентричноï теоріï
наукового дискурсу): [монографія] / Е.Ф. Скороходько. – К.: Логос, 2006. – 99 с.
12
Цимбал Н. Сучасна украïнська термінологія органічноï хіміï / Н. Цимбал. – Умань:
РВЦ “Софія”, 2007. – 135 с.
13
Шелов С.Д. Термин. Терминологичность. Терминологические определения /
С.Д.Шелов. – СПб.: СПб гос. ун-т, 2003. – 280 с.
ТҮЙІН
Мақалада «термин» ұғымы, термин категориясына жатқызуға болатын тілдік бірліктер
жөніндегі көзқарастар мен критерийлер қарастырылған. Терминнің белгілері анықталған.
Терминнің міндеті кәсіби-ғылыми қатысым тиімділігін қамтамасыз ету екендігі негізделген.
RESUME
In this article the author considers the notion “term”, approuches and criteria, on which the
language unit may be referred to the category of terms. The properties of the term were cleared out. The
author considers that the task of the term is provision of the effectiveness of the professional-scientific
communication.
246
ӘОЖ 811.512.122:39
К.К. Куркебаев
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті, ф.ғ.к., доцент
«Үй» лексемасының
семантикалық
шеңбері
Аннотация
Мақалада «үй» лексемасының семанти-
калық
шеңбері
семасиология
саласының
аясынан қарастырылады. Семасиологияның
парадигматика, синтагматика, эпидигматика
ұғымдарына түсініктеме беріледі. Шындық
болмыспен (затқа қатысы), ойлаумен (ұғымға
қатысы), тілдік жүйемен (тілге қатысы)
байланыстан туындаған лексикалық мағынаның
мәні түсіндіріледі. «Үй» сөзінің орыс тіліндегі
мағынасы түсіндіріліп, оның семантикалық
шеңбері орыс халқының ұлттық дүниетанымы
тұрғысынан қалыптасқан тілдік бірліктер
негізінде дәйектеледі. Қазақ тіліндегі «үй»
атауының лексикалық мағынасы түсіндіріліп,
онымен байланысты сөздер, сөз тіркестері,
мақалдар мен мәтелдер, тұрақты тіркестердің
жасалу тәсілдері сөз етіледі.
Түйін сөздер: семасиология, семантика,
лексема, үй, семиотика, парадигматика.
Семасиология (гр. Семасіа – мағына, логос
сөз – ілім) – заттар мен құбылыстарды,
түсініктерді атап білдіретін сөздер мен сөз
тіркестерінің лексикалық мағынасын зерттейтін
ғылым саласы. Семасиология – лексикология-
ның аса маңызды бөлімдерінің бірі болған-
дықтан, ондағы негізгі ұғым семантика екені
белгілі.
Семантика - (көне грекше таңбалаушы,
білдіруші) сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі,
сөйлем арқылы білдіретін хабарды, заттар мен
құбылыстардың мән-мазмұнын зерттейтін тіл
білімінің саласы, семиотиканың аса маңызды
бөлімдерінің бірі. Сөз мағынасы, сөз құрамын-
дағы элементтердің өзара мағыналық қарым-
қатынасы, мағына құрылымының макро және
микрокомпоненттері, сөз мағынасы түрлерінің
даму заңдылықтары семантиканың аясында
қарастырылады.
Семасиологияда сөз мағынасы негізінен
үш өлшем аясында зерттеліп келеді. Олар:
парадигматика, синтагматика, эпидигматика.
Парадигматика
–
сөз
мағынасының
құрылымдық
жүйесін
вертикаль
бағытта
қарастыруды көздейді. Синтагматика сөздер мен
тілдік тұлғалардың арасындағы бір-бірімен
247
байланыс кезінде туындайтын, яғни ең аз дегенде екі не одан да көп тілдік элементтердің
тіркесіп келіп мәнмәтін шеңберіндегі валенттілік сипатына баса көңіл бөледі. Ал
эпидигматика тілдің әсер ету, бейнелілік жағы, эмоционалды-экспрессивті, стилистикалық
бояу реңкінің компоненттерін саралауды негізге алады. Сөз мағынасының осы үш
құрылымы негізінде тілдің лексикалық-семантикалық жүйелілігі қалыптасады. Cөздің
лексика-семантикалық жүйелілігін зерттеу семасиологияда маңызды орынға ие.
Жалпы тіл білімінде сөз мағынасын зерттеудің семасиологиялық аспектісі кенжелеп
дамыған саланың бірі ретінде қарастырылып келеді. Оның зерттеле бастағанына бір
ғасыр, ал кейбіреуіне, тіпті, жарты ғасырға жуық қана уақыт болды. Сондықтан тіл білімі
ғылымында семасиологияны зерттеу қазіргі таңдағы негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Мәселен, орыс тіл білімінде семасиология ғылымының негізі А.А. Потебня мен
М.М.Покровский еңбектерінде қаланса, XX ғасырдың ортасында сөздің лексикалық
мағынасы жөніндегі мәселелер кеңінен қарастырыла бастады. XX ғасырдың екінші
жартысында тіл біліміндегі сөздің мағыналық құрылымы, оның ішінде сөз мағынасын
игерудің әдіс-тәсілдері кеңіне талқыға түсе бастады.
Тіл білімінің семантика саласындағы базалық ұғымдар жүйесіне лексикалық және
грамматикалық мағына, сөз мағынасының макро және микро компоненттері,
денотаттық
мағына,
сигнификаттық
мағына,
коннотациялық
мағына,
көпмағыналылық, сөз мағынасының өзгеру тәсілдері, сөз мағынасының типтері,
семантикалық өріс, семантикалық үшбұрыш, сөзжасамдық мағына, терминдік мағына,
сөздің құрылымдық мағынасы, сөздің ішкі формасы, сема және архисема, интегральды
сема, деференциалды сема, потенциальды сема, лексикалық мағынаның прагматикалық
компоненті, лексикалық мағынаның синтагматикалық компоненті, семантикалық
талдау әдістері, лексикалық мағынаның эмоционалды-экспрессивті және стилистикалық
компоненті және т.б. жатқызуға болады.
Сөз мағынасы заттық-логикалық ұғымнан басқа айтушының ақиқат дүниеге
көзқарасын, әр түрлі көңіл-күйін, сезімін және сөздің грамматикалық сипатын да білдіре
алады. Лексикалық мағынаны зерттеуші В.Виноградов сөздің лексикалық мағынасының
астарында зат, құбылыс, әрекет жайында мазмұны жататындығын, ол белгіл бір тілде
сөйлейтін қауым таныған, жалпыға түсінікті, грамматикалық заңдылықтарға
бағынатындығын түсіндіреді [1, 163].
Жалпы
сөздің
лексикалық
мағынасы
бірқатар
лингвистикалық
және
экстралингвистикалық факторлар арқылы толығып отырады. Лексикалық мағына шындық
болмыспен ( затқа қатысы) , ойлаумен (ұғымға қатысы), тілдік жүйемен (тілге қатысы)
тікелей байланысты. Сонымен қатар, лексикалық мағына адамның психикалық,
эмоционалдық әрекеті мен таңбаланушыға прагматикалық қатысын да білдіреді. Осы
жиынтықтар лексикалық мағынаның негізгі құрылымын қамтып семантикалық өріс
құрайды. Әрбір сөз қоршаған ортадағы белгілі бір зат пен құбылысты таңбалайды.
Мысалы, орыс тіліндегі үй сөзінің лексикалық мағынасы туралы С.И.Ожегов, Н.Ю.
Шведованың түсіндірме сөздігінде төмендегідей түсініктеме беріледі:
1)
адамдар тұру үшін және қажетті әрекеттер үшін жасалған ғимарат, құрылыс (
қабырға, шатыр, терезе және т.б.) ;
2)
тұрмыстық-мәдени немесе сауда қолданысындағы ғимараттар (кітаптар үйі,
журналист үйі, мәдениет үйі, демалыс үйі, балалар үйі, сауда үйі, Пушкин үйі, Қызыл отау
үйі, жындылар үйі, .) ;
3)
әулет ( династия, дом Романовых);
4)
жеке үйі, жер үй;
5)
отбасы, бірге тұратын адамдар [2, 428].
Сонымен қатар орыс халқының ұлттық дүниетанымында «үй» лексемасының
семантикалық шеңберіне қатысты төмендегідей атаулар кездеседі екен. Олар: дворец,
248
изба, хата, лачуга, хижина, мазанка, дача, вилла, загородный дом, кибитка, палатка,
шалаш, шатер, юрта, караулка, банкирский дом, питейный дом.
Қазақ тіл білімінде семасиология бағытына байланысты жазылған ғылыми
зерттеулердің көпшілігі орыс тіл біліміндегі осы салаға байланысты жазылған теориялық
ұстанымдармен сабақтастырыла қарастырылып келе жатқаны белгілі.
Мәселен, қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігінде «үй» лексемасының төмендегідей
лексикалық мағыналары түсіндіріледі:
1.
адам тұратын, мекендейтін баспана;
2.
бірге тұратын адамдар, үй іші;
3.
отбасы, шаңырақ;
4.
белгілі бір қоғамдық қажеттіліктер үшін пайдаланатын орын, ғимараттар;
5.
түрме [3, 512].
Ал енді қазақ халқының ұлттық дүниетанымында «үй» лексемасының семантикалық
шеңбері төмендегі тіркесімдердің түрлі қолданысынан көрініс береді. Мысалы, ақ боз үй,
ақ үй, ауыз үй, балалар үйі, басына үй тікті, боз үй, жатақ үй, жер үй, қабат үй, жолым
үй, киіз үй, кісі үйі, қара үй, қараша үй, қоңыр үй, биік үй, аласа үй, кең үй, тар үй,
мәдениет үйі, отау үй, тоқал үй, төр үй, тас үй, ағаш үй, кірпіш үй, туған үй, үй баласы,
үй басы, үй болды, там, үйшік, үкімет үйі, үй комитеті, шым үй, пәтер, және т.б.
Сонымен қатар үй лексемасына байланысты қазақ халқының ежелгі
дүниетанымында қолданылмаған, сөздік қорында тұрақталмған, алайда ғылым мен
техниканың күрт дамуы, жаһандану үдерісіндегі әлемдік интеграция әсерінен жаңа заттар
мен құбылыстардың пайда болуы тіл ғылымына да өзінің әсері мен ықпалын тигізуде. Үй
лексемасының семантикалық өрісінің дамуының тағы бір көрінісі бүгінгі тілдік
қолданысқа кейінгі уақыттарда ене бастаған жаңа тіркесті ғалымдар үйі - дом ученых,
үкімет үйі – дом правителство, сауда үйі - торговый дом, қарттар үйі - дом
престарелых, мәдениет үйі - дом культуры, балалар үйі - детский дом сияқты жаңа
атаулар орыс тілінен калька тәсілі арқылы қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылып жаңа
мағыналық қолданысқа ие болып сөздік қордың баюына мүмкіндіктер тудыруда.
Ал перзентхана - родильный дом, жындыхана - желтый дом, жатақхана - дом
студентов (общежития) сияқты адамдардың тұру мен түрлі іс-әрекетті атқаруға
байланысты ғимарат атаулары араб тілінен енген - хана жұрнағыны арқылы қазақ тіліндегі
сөзжасамның ішкі көздерінің бірі ретінде жасалып жалпыхалықтық лексикадан берік
орын ала бастады. Үй лексемасының семантикалық шеңберінде шипажай - дом отдых,
саяжай - дачный дом атаулары «мекен, орын» мағынасын білдіретін жай түбірімен шипа,
сая түбірлерінің бірігуі арқылы жаңа семантикалық мәнге ие болғанына көз жеткіземіз.
Заттар мен құбылыстар туралы білім қорындағы ақпараттардың алмасуы, өңделуі –
адамның танымдық әрекеттерінің жемісі. Мұндай танымдық әрекеттерге адамның
субьективтік тәжірибесіне негізделген құбылыстар мен обьектілер арасындағы
ассоциациялық қатынастар негіз болады. Қазақ халқының дүниетанымдық әрекетті
нәтижесінде үй лексемасымен байланысты қалыптасқан көптеген мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, тұрақты тіркестер осының айқын дәлелі бола алады. Мысалы,
Туған үйдің түтіні жылы, Туған ананың күтімі жылы;
Түтін шыққан үй жылы, төскейлей шыққан күн жылы;
Үйді қырық еркек толтыра алмайды, бір әйел толтырады;
Үйінде ұл-қызы бардың көгінде сөнбес жұлдызы бар;
Үлкен үй ортақ, кішкене үй бұлтақ.
Үй лексемасымен байланысты қазақ халқында үй тігер бәйге, үй там, үй тас, үй
үстіне сүт шашу сияқты түрлі этнографизмдерде де бар.
Мысалы, үй үстіне сүт шашу. Күн алғаш күркірегенде киіз үйдің оң жақ
босағасынан қазан жақ босағасына дейін дөдеге бойымен шөміш қағып, «сүт көп, көмір
аз» деп бірнеше рет айтады да, шөмішпен үй үстіне бір ожаудай сүт шашады. Мәнісі «Ақ
249
тасқын болсын, мал сүтті болсын» дегенді білдіреді [4,512]. Бұл Монғолияда тұратын
қандастарымызда қолданылатын ырымдардың бірі.
Үй лексемасының семантикалық шеңбері терминологиялық қорға да жаңа атаулар
енгізуде. Мәселен, үй лексемасына байланысты заң терминдерінде үй қамақ - домашная
арест, даулы үй - спорный дом, кепілдіктегі үй - залогвой дом, тұтқын пәтер - залоговая
квартира сияқты жаңа термин сөздер қолданыла бастады.
Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі үй сөзінің «адам тұратын, мекендейтін баспана»
деген негізгі лексикалық мағынасы бір тілде сөйлейтін, қауым таныған жалпыхалықтық
лексикадан тұрақты орын алған парамеологиялық, архаизмдік, этнографиялық, терминдік,
сөзжасамдық қабілетке ие семантикалық өрісі кең тілдік бірлік екеніне көз жекіземіз.
Достарыңызбен бөлісу: |