Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы

Мұрын жырау және 
Маңғыстаудың 
жыраулық дәстүрі
 

 
228 
шығармашылық  адам»,  «поэзиялық  шығармалардың  авторы»  деген  ұғымнан  бөлекше. 
Ақындық  болмыстың  ерекшелігі  –  жыраулық  дәстүрдің,  жалпы  жыраулық  қабілеттің, 
жыршылық дарынның бөлекше бітімімен түсіндірілсе керек. 
Ақындар  ерте  дәуірлерден  бері  қарай  түркі  тілінде  түрліше  атауларға  ие  болған. 
Жыраулар  тілінде  ақындыққа  қатысты  «жырау»,  «жыршы»,  «ақын»,  «шайыр»,  «тақтақ» 
сөздері  қолданылады.  Ал  Қарақалпақ,  басқа  да  кейбір  түркі  халықтарында  «бақсы»  сөзі 
«ақынның»  орнына  жүрген.  Бақсы  біздің  түсінігімізде:  «шамандық  сенімнің  басты  өкілі. 
Қолына  қобыз  алып,  аспаптың  сиқырлы  үнімен  түрлі  тосын  қимыл-қозғалыстармен 
(билеу,  секіріп  үйдің  шаңырағына  шығып  кету,  темірді  қыздырып  аузына  салу  т.б.) 
аурудың  иесін,  жындарды  аластайтын  ерекше  қасиетті,  табиғаты  жұмбақ  адамдар». 
Музыка  тарихына  қатысты  еңбегінде  Қ.  Жұбанов  бақсы  сөзінің  этимологиясын  «әнші, 
ақын,  музыкант»,  «көркемөнерші»,  «хатшы»  мағынасымен  байланыстырып  кеңінен 
талдайды.  Сондай-ақ  Қ.Жұбановтың  көрсетуінше,  кез-келген  адам  бақсы  бола  алмайды, 
ол  тұқым  қуалайтын  қасиет.  Қырғыздарда  «жомоқшылар»  қасиетті,  киелі  саналып,  олар 
жыр айтқанда үй шайқалған, дауыл соғып, бүкіл дүние «табиғат тактісінде билеп кететін 
болған». Осындай жұмбақ жайттар қазақ жырауларына да тән. Қазақ ноғайға бірдей ортақ 
«Мәулімнияз-Едіге»  жырын  толғағанда  дауыл  тұрып,  табиғатта  аласапыран  түсініксіз 
құбылыс  болатындығы  туралы  Қ.  Сәтбаевтың  естелігінде  айтылады.  «Маңғыстаулық 
Мұрын,  Қарасай  жыраулар  жырлағанда  шілдеде  қырбық  қар  түседі  екен»  деген  көнекөз 
қарттардың әңгімесі де бұған дәлел бола түседі. 
«Осыған қарап, жыршы, әнші ерте кезде жай адам болмай, ол да бір үйлі-күйлі адам 
болғанын, ол да бақсылар тәрізді магия иесі болғанын көреміз», - деп жазады Қ.Жұбанов 
[1, 278-281]. 
Ш.Уәлихановтың  «Қазақтардағы  шамандықтың  қалдығы»  атты  атақты  еңбегінде: 
«Шамандық  дегеніміз  –  әлемдік  дүниені  сүю,  табиғатқа  деген  шексіз  махаббат  және 
өлгендердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау...  
Шамандар аспан тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушылары есебінде саналды. Шаман 
сиқырлы  қасиеттерімен  қоса,  білікті,  талантты,  басқалардан  мәртебесі  жоғары:  ол  ақын 
да, күйші де, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған. Қазақтар шаманды 
бақсы  дейді,  ол  сөз  монғолша  оқытушы  деген,  ұйғырлар  бахшы  десе,  түрікмендер  осы 
атаумен өздерінің ақындарын атайды. Командар шаманды қам десе, сібір татарлары да дәл 
солай атайды»  [2, 11-14] деген пікір  айтылады. Осындай зерттеулердің ізімен сөз болып 
отырған атауға қатысты Е. Жұбановтың да пікірлерін қоса кетуге болады: 
«Жалпы  тюркологияда  бұл  терминге  түсінік  беру  ісі  сонау  Л.З.  Будагов  пен 
Радловтан  бері  қарай  үзілмей  келеді.  Бұл  сөздің  этимологиясын  әрегіректен  іздестірген 
автор  деп  А.Н.Самойловичті  атауға  болады.  Ол  «бақсы»  дегеннің  түбірін  санскриттен, 
болмаса  қытай  тілінен  ауысқан  дейді.  Сонымен  қатар  бұл  терминнің  ежелгі  ұйғырларда 
будда дінін үйретуші адам деген мағынада қолданылғанын да ескертеді (Самойлович А.Н. 
Очерки  по  истории  туркменской  литературы.  –  Сб.:  «Туркмения»,  т.  I.  Л.,  1929,  с.  131, 
145. Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. М., 1947). 
В.М.  Жирмунский  өзінің  Х.Т.  Зарифовпен  бірлесіп  шығарған  еңбегінде  сөз  болып 
отырған  терминнің  өзбек  тіліндегі  мағынасын  түсіндіреді»  [3,  75-81].  Осы  авторлардың 
пікірінше  өзбектерде  халықтық  дастандарды  үш  түрлі  атайды:  бахши,  шайыр,  джироу. 
Соның ішінде бахши атауына ерекше тоқталады. Бахшиның екі жақты мағынасы бар: бір 
жағынан  бақсы  халықтық  түсінікте  сиқыршы,  халықтық  емші,  музыканың  магиялық 
күшімен аурудың иесін – жындарды қуушы, екінші жағынан эпикалық жыршыларды, ұзақ 
дастандарды  орындаушыларды  осылай  атаған.  Авторлар  ертедегі  бақсылар  тылсым 
күштердің сырын білетін ерекше құдірет иесі болуы мүмкін, ал қазіргі бақшыларға оның 
қатысы жоқ дегендей пікір де айтады. А. Н. Веселовскийдің «Тарихи поэтика» еңбегінде 
де ерте дәуірдегі  өлең-жырлардың магиялық  күштермен байланысты болғаны айтылады. 
Адамның  балаң  дәуірінде  өлең,  музыка  еңбек  ұжымының  (қауымдастықтың)  бірлесіп 

 
229 
сиқырлы күш шақыратын құралы болған, яғни адамдар өлеңнің сиқырына сенген деген ой 
айтылады (4).  
Сондай-ақ  Е.Жұбановтың  пікірінше,  Қарақалпақтың  батырлық  жырларды 
орындаушылардан  ең  үздік  шыққандарды  «өгіз  жырау»  деп  атайды.  «Мүмкін,  бұл  түркі 
нәсілді  халықтардың  арғы  атасы  болып  саналатын  мифологиялық  «оғыз  қаған»  есімімен 
де  байланысты  болар»  деген  ой  айтады.  Сонымен  бірге  өгіз  атауын  «узан»  сөзімен 
байланыстыратын  пікірлер  де  жоқ  емес.  В.В.Бартольдтың  түсіндіруінде  узан  деп  көне 
түркі тілінде ұзақ дастандарды, немесе оғыз-намені (оғыз наме сөзін А.К.Бартольд жалпы 
ұзақ  дастандардың,  батырлық  жырлардың  атауы  ретінде  береді)  арнайы  аспаптармен 
жырлаушыны атаған.  
Е.Жұбанов  жоғарыдағы  пікірлерге  талдау  жасай  келіп:  «Қысқасы,  қай  халықта 
болмасын  эпостың  орындаушыларын  киелі  аруақты  санап,  оларды  өлең  айтқанда 
жаратушы  тәңірінің  өзі  қолдап  отырады  деген  түсінік  туған.  Тіпті,  эпосты  орындаушы 
жыраулардың өздері де өз өнерін тәңірдің берген сыйы деп ойлаған», – деген қорытынды 
ой айтады.  
Жоғарыдағы пікірлерді саралай келе, ақындық қасиеттің көне түркі тілінен үзілмей 
келе  жатқан  атаулары  ретінде  «жырау»,  «жыршы»,  «шайыр»,  «жомоқшы»,  «бақсы», 
«узан»  сөздерін  атауға  болады.  Осы  атаулардың  қай-қайсысы  да  қазіргі  түсініктегі 
ақындықтан  әлдеқайда  терең,  жан-жақты  («ерекше  қасиет  иесі»,  «киелі,  аруақты  адам», 
«оқымысты, дана», «музыкант», «дін иесі», «емші») ұғымда қолданылғаны анық.  
В.Радловтың,  В.Владимирцовтың,  А.Веселовскийдің  еңбектерінде  қара  қырғыздар 
мен қазақ жыршыларының «өлеңді ерекше бір күштің көмегімен ғана айтатыны» туралы 
жазылған. Қара қырғыздың манасшысы: «Мен тек құдайдың бұйрығымен ғана сөйлеймін. 
Аузыма құдай не салады соны ғана жырлаймын. Мен ешқандай жырды өз бетімше жаттап 
үйренген емеспін, өлең менің көкейіме өздігінен құйылып келіп тұрады... » [6, 69] – дейді. 
Бұндай ұғым тек түркі халқына ғана емес, өзге де халықтарға тән екенін көреміз. Мәселен, 
Гомердің «Одиссеясындағы» аэд(жырау, ақын) Фемий: «Я самоучка. Разнообразные песни 
вложил  в  мои  мысли  бог»  -  деп  мойындайды.  Аэд  сөзінің  тұрақты  эпитеті  ретінде 
қолданылатын  тейос  деген  сөз  «құдайлық»  деген  ұғымды  береді  екен  [7,  17].  Қазақ 
жырауларының  өмірі,  шығармашылық  жолы  сөз  болғанда,  олардың  да  бір  ауыздан 
жырдың киелі аруақ болып, бір түнде аянмен қонғанын мойындайтынын көреміз. Қашаған 
жырау өзіне жырдың қалай қонғанын былайша суреттейді: 
Бір күні ұйықтап жатқанда 
Қара кісі келіп: «Тұр, – деді, 
Мойныңды маған бұр», – деді. 
Сол кісі және сөйледі: 
«Қашаған балам, көзіңді аш, 
Өнер бердім, жұртқа шаш. 
Таяғыңды тастап, қойдан қаш, 
Барың болса, пайдаға ас. 
Жырдан болар кәсібің, 
Елден болар нәсібің.  
Ұлықсат етіп сыйладым  
Халықтың төр мен есігін» 
Батасын берді қол жайып, 
Екі қолын мол жайып... 
Ақындық  атауының  тылсым  құпиясын  анықтай  түсетін  бірнеше  факторларды  атай 
аламыз.  
Біріншіден, ақындық, жыршылық кез келген адамға беріле бермейтін құдайлық аян 
арқылы  қонатын  ерекше  тылсым  құдіретпен  байланысты  қасиет,  яғни  ақындық  құр 
қабілет не өнер емес.  

 
230 
Екіншіден,  жыршылық  жол  киелі  саналған.  «Тақпақтың  соңы  тақ-тұқ»  деп  зарлап 
өткен  Аралбай,  Қашаған,  Сүгір,  Сәттіғұл  т.б.  аталарымыздың  жалғыз  перзенттерінен 
айырылып, қайғымен күн өткізуі тегіннен-тегін болмаса керек.  
Үшіншіден,  ең  бастысы,  ақындық  –  құдайға  бет  бұру.  Біз  зерттеген  жыршылардың 
түгел  өмірбаянында  олардың  діни  сауаттылығы  ғана  емес,  дін  жолын  ұстанған 
ғұламалылықтары  да  сөз  болады.  Жыраулардың  қатарында  сопылық  ілімнің  белгілі  бір 
сатыларына  қол  жеткізіп  діни  дәреже  алған  нағыз  тақуа-діндар,  оқымыстылары  бар. 
Мәселен,  Абыл,  Ақтан,  Аралбай  ахундар,  Ыбырайым-ахун  Құлыбайұлы,  Өр  Ишан 
Дарханұлы, Түйте ахун Өтесбайұлы жыраулар, Түмен ахун.  
Оларға  дәріс  беруші  ұстаздары  Хиуа,  Бұхардағы  сопылық  ілімді  ұстанушы  атақты 
ғұламалардың шәкірті болса керек. Ұзақбай Қазжанұлы:  
   Айтайын Әбді ахунды 
Білім алған Бұхардан 
Он екі пәнді құтарған, 
Ұлуғы пірден дұға алған... 
Үлгі шашқан заманға, 
Осыларды үйреткен 
Біз сықылды наданға 
Әзірет-ишан Әбдінің, 
Мирсалық деген пірі екен, 
Қожа Ахмет Ясауи 
Пірден пірге төре екен, 
Силсаласы жалғасқан 
Отыз үш ата жер екен, - өзінің ұстазы Әбді ахунның ұстанған ілім-жолын үлгі етеді. 
Қазақтан өткен жақсы адам: 
Рахметолла, Қыйтеке, 
Нұрпеке мен Досеке, 
Қаратаздың ішінде 
Наурыз, Әлі, Дүйсеке, 
Еркебай мен Жореке, 
Алашада Қошеке – 
Бұлар да кеткен жақын шамада (Қашаған). 
Жыраулар жоғарыда аталған діни ғұламаларды пір тұтып қана қоймай, өздері де осы 
ілімді арнайы ұстаздардан оқып, меңгеріп, ілімнің «кәміл адамдыққа, Дидар талапқа жету, 
Алланың  сүйген  құлы  болу»  жолын  ұстанған,  ол  үшін  рухани  тазалықты  басты  мұрат 
тұтқан.  Ақындық  жолды  кие  тұтып,  пендешілік  ұсақтыққа  бармауға  тырысқан,  үнемі 
дәретпен таза жүруді әдетке айналдырған. 
Біз де жүйрік тұсында 
Оза шауып еңменген, 
Алқада сөйлеп тербенген, 
Қызыл тілді серменген 
Тағалым алып ғалымнан, 
Медіресе оқып жөн көрген. 
Мұқтасарды тәмамдап,  
Ақаид ғылым амалдап, 
Хақ жолда түзу табандап, 
Жиырма тоғыз жасымда  
Абдолла пірге қол бергем, - Ақтан жырау өзінің өмірлік ұстанымын паш етсе, Сүгір 
жырау: 
Ғалымнан сұпы-ғазиз білім алдым, 
Құлпырған сахарада гүлдей болып, 

 
231 
Лабызым жақты жұрттың жүрегіне  
Зарлаған саһардағы үндей болып, - дейді.  
Жетімек Жары Аралбай, 
Арабы, түркі, парсының 
Тілдерін оқып, тауысқан –  
Сәулесі еді шаршының. (Сүгір) 
Мұрын  жыраудың  өмір  сүрген  ортасы  мен  поэтикалық  мектебі  тұрғысынан  келсек, 
шартты түрде «батыстық жыраулық» мектебінен сусындап, қанаттанған жыраулар Абыл, 
Нұрым, Ақтан, Қалнияз, Әбубәкір Кердері жыраулармен басталатын көштің соңы кеңестік 
дәуірде өмір сүрген Өскімбай, Сәттіғұл, Бәйімбет палуан, Көкен, Түмен, Ыбырайым ахұн, 
Зәкәрия,  Сүгір,  Нұртуған,  Ұзақбай,  Айтқұл,  Елбай,  Мұрат  Өскімбай  жырауларға  келіп 
тіреледі.  Олардың  жырау  ретінде  қалыптасып,  «алқалаған  әлеуметіне»  сөз  арнап,  қу 
домбыра  құшақтап,  дүниенің  басқа  қызықтарынан  (дүние,  мал  жимастан,  салтанатты 
ордада  өмір  сүрместен)  баз  кешіп,  ел  аралап  өнер  шашқан  аймағы  Маңғыстау,  Атырау, 
Орал, Ақтөбе, Қызылорда өңірі.  
Өлкедегі әдеби-тілдік деректерді сөйлету арқылы, елдің, жердің атауларда қатталған, 
өлі  шежіресін  тірілту  арқылы  тұтас  түркі  жұртының  түпкі  тарихын  ғылыми  негіздеп 
берген Серікбол Қондыбай «Есен-Қазақ» еңбегінде осы өңірдің «сопылық ілімнің сәулесін 
таратқан ерекше діни реали» болғандығы туралы ғылыми дәйектер береді.  
Сопылық  ілімнің  тарихи  таралу  аймағының  жыраулық  мектеп  қалыптасқан 
территориямен сәйкес келуі жайдан-жай болмаса керек.  
«Өнер  шашқан  жыршылық,  –  Құдайға  бұл  да  құлшылық!»  деген  ұстанымды  үнемі 
естен  шығармаған  жырау,  жыршылардың  жұпыны  киіммен  үнемі  ел  аралап  жыр  айтуы, 
адамзатты  жақсылыққа  үндеуден  қандай  қиын  заманда  да  бас  тартпауы  бір  жағынан 
оларды сопылық жолдағы дәруіштерге жақындатады. Себебі дүниенің қызылды-жасылды 
бояуына қызықпау,  «түйе жүнінен тоқылған» қарапайым, жұпыны киімді ғана місе тұту, 
қанағат, тағатшылдықпен нәпсіні өлтіру, сол арқылы рухани тазаруға ұмтылу, рухтың таза 
ақылмен  ұштасуы,  адам  баласының  ішкі-сыртқы  (жан,  тән)  тазалығын  берік  ұстану  – 
сопылық ілімнің бірден-бір басты мақсаты.  
Жыраулардың  жәдігер  жырларында  ақын  мен  батырдың  әулие,  шайқы,  пірлермен 
үнемі қатар аталытыны да тегін емес.  
Ата мекенінен алмағайып заманда еріксіз кетіп, пұшайман хал кешіп жүрген кезінде 
Қалнияз жырау өткен күндерін аңсап жыр толғайды: 
Ол күнде бүтін елдерім, 
Бастары түгел ерлерім (Қалнияз) 
Батырым Балуанияз жол бастаған, 
Ерлерім Есен, Сүгір қол бастаған, 
Ер Қосай – әруақты аталарым 
Сапарын батырлардың оң бастаған. 
Ерлерге шаршағанда шабыт беріп, 
Мен едім ортасында жыр тастаған. 
Соңында Келімберді, Құдайкесі – 
Алдында Асар сұпы ту ұстаған, 
Оғыланды, Бекет шалдың әруағы 
Үстінде бұлт болып құрыстаған (Қалнияз). 
Елдің  ұстыны:  елдің  рухани  қолдаушысы  әулие,  шайхы,  пірлер,  олардың 
насихаттаушысы  сопылар,  ел,  жердің  қорғаны  –  батыр,  елдің  ерлері,  елге  дем  беруші 
жыршы-жыраулар, елдің бірлігін, тірлігін ұйыстырушы билер мен бектер. Осылар аман 
болса, ел іргесінің амандығын, төрт құбыланың түгелдігін білдіреді. Ел де аман, бүтін деп 
есептеледі.  

 
232 
Мұрын  жыраудың  елі  мен  жерін  қорғау  жолында  әділдік  үшін  мерт  болған  шейіт 
батырлардың ерлігін жырлағанда ерекше шабыттанып, бет-аузы нұрға толып кететіндігі, 
жырды, оның кейіпкерлерін ерекше кие тұтып, жырлауға кірісер алдында дәрет, намазын 
қаза жібермей тазаланып отыруы, батырлардың қазаға ұшырайтын тұстарын көзін жұмып 
еңіреп  отырып  төгетін  қасиеті,  жырға  берілгенде  қаншама  шақырымдарды  шаршамай 
жаяу жүріп өтетіні, Мұрын жырау «Қырымның қырық батырын» жырлағанда табиғаттың 
аласапыран  күйге  түсуі,  өзінің  осынша  ұланғайыр  қабілетіне,  елдің  ықыласына  еш 
астамсымай,  «мен  сондаймын-ау»  деген  күпірлік  ойға  бармай,  өзін  барынша 
төменшіктетіп  ұстауы,  тіпті  алты  ай,  екі  жүз  қырық  күн  айтып  тауыса  алмайтын  жыр 
жолдарын  жадына  сыйғыза  алатындай  керемет  қабілетке  ие  болуының  өзі  Мұрын 
жыраудың,  жалпы  жыраулық  болмысқа  тән  адам  ақыл  ойынан  тыс,  құдайлық  сипатын 
танытса керек.  
Жырау – жоғары адами болмысқа берілетін Ақыл-ой, Күрделі сана иесі. Жырау 
–  дүние  сырларын  белгілі  бір  заңдылықтарымен  түсіндіріп,  талдауға  қабілетті 
философ,  өмірлік  күрделі  мәселелерде  халқына  жол  сілтеуші  ақылман, 
адамгершіліктің,  адамдықтың  жолына  уағыздаушы  идеолог,  сөз  шебері,  шешен, 
сонымен бірге адам бойында болатын небір мінез-құлық, әдеп, салттың сипатын дәл 
танып, болжал жасай алатын көреген. 
Яғни  ақындық,  жыршылық  болмыс  –  ол  мәңгілік  рухтың  көрінісі,  шынайы 
адамдықтың  айқын  үлгісі.  Ақын  (жырау)  –  Алланың  сүйген  құлы.  Абсолют  рухқа 
ұмтылушы ерекше жаратылыс иесі деген қорытынды жасаймыз.    
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.
 
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999. 581 б. 
2.
 
Қазақтың бақсы-балгерлері. Алматы, 1986. 
3.
 
Жұбанов Е. Эпос тілінің өрнектері. Алматы: Ғылым, 1996. 
4.
 
Веселовский А.Н. Историческая поэтика. М.: Высшая школа, 1989. 404 с. 
5.
 
Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. Ленинград, 1977. 
6.
 
Вопросы  изучения  тюркоязычного  эпоса.  //  «Вопросы  изучения  эпоса  народов 
СССР».  
7.
 
Радлов  В.В.  Образцы  народной  литературы  северных  тюркских  племен,  ч.  V. 
СПб. 1885. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Широко  распространившаяся  среди  тюркских  народов  поэзия  жырау  является 
разновидностью  ораторского  искусства.  Только  лишь  в  одном  Западном  регионе  Казахстана 
сформированы  около  40  поэтических  школ  жырау.  Мурын  жырау  Сенгирбекулы,  живший  в 
Мангистауском крае, был обладателем особого таланта исполнения эпосов (жыр). Он мог наизусть 
не  прерываясь  исполнять  цикл  поэм  «Кырымның  кырык  батыры»  (Сорок  батыров  Кырыма)  на 
протяжении 6 месяцев. 
В статье говорится о неведомых тайнах, силах качества жырау. Анализируется этимология 
слова «жырау», особенность познания жырау. 
 
RESUME 
Poetry bard is an oratorical art widely spread among Turkic people. About 40 poetic bard schools 
were  formed  only  in  the  West  region  of  Kazakhstan.  Bard  Murin  who  lived  in  Mangistau  area  had  a 
special  talent  of  executing  epics  (bards).  He  could  execute  series  of  poems  “40  heroes  of  the  Krimea” 
during 6 months without stopping.  
This article describes the bard’s unknown mysteries, force of quality. Etimology of the word “bard” 
(zhirau) bard’s peculiarity of cognition are analyzed.  

 
233 
 
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ 
 
Аипов Б.Б. 
магистрант  кафедры  экономических  и  математических  дисциплин 
Евразийского гуманитарного института 
Аккулев А.Ш. 
доцент  кафедры  государственно-правовых  дисциплин  Евразийского 
гуманитарного института, кандидат юридических наук 
Аленова К.Т. 
заведующая  кафедрой  учета,  аудита  и  анализа  ЕНУ  им.  Л.Н.  Гумилева, 
доктор экономических наук, профессор 
Арықбаева Ж. 
А.  Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университеті  тіл  және 
әдебиет теориясы кафедрасының аға оқытушысы 
Ахметова А.Р. 
старший  преподаватель  кафедры  гражданского,  природоресурсного  и 
экологического права ЕНУ им. Л.Н. Гумилева 
Аушева И.У. 
ведущий эксперт Института Болонского процесса НЦОКО МОН РК 
Байгелди Г.С. 
заместитель 
заведующего 
аналитического 
отдела 
Аппарата 
Конституционного  совета  Республики  Казахстан,  кандидат  юридических 
наук, магистр делового администрирования 
Балгабаева В.Т. 
доцент кафедры туризма ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, кандидат экономических 
наук 
Бровкина А.Н. 
магистрант Академии финансовой полиции 
Гали Д.А. 
доцент университета «Туран-Астана» 
Галиев М.Т. 
заместитель  директора  департамента  юридической  службы  Министерства 
финансов Республики Казахстан 
Дарибаева А.К. 
и.о.  доцента  кафедры  маркетинга  и  права  КазУЭФиМТ,  кандидат 
экономических наук 
Джампеисова Ж.М. 
доцент  кафедры  Истории  Казахстаан  ЕНУ  им.  Л.Н.  Гумилева,  кандидат 
исторических наук 
Егембердиева С.М. 
доцент  кафедры  экономики  ЕНУ  им.  Л.Н.  Гумилева,  кандидат 
экономических наук 
Загатова С.Б.  
профессор  кафедры  иностранных  языков  Евразийского  гуманитарного 
института, кандидат филологических наук 
Исмаилова А.Б. 
магистрант кафедры педагогики Евразийского гуманитарного института 
Кадырбаева М.М. 
магистрант кафедры экономики КазАТУ им. С. Сейфуллина 
Канатов Т.К. 
докторант PhD кафедры гражданского, природоресурсного и экологического 
права ЕНУ им. Л.Н. Гумилева 
Карипов Б.Н. 
докторант 
кафедры 
социологии 
и 
политологии 
ИППК 
МГУ 
им.М.В.Ломоносова 
Кемайкина Т.Н. 
доцент  кафедры  педагогики  Евразийского  гуманитарного  института, 
кандидат педагогических наук 
Козлов В.В. 
профессор  кафедры  социальной  и  политической  психологии  ЯрГУ             
им. П.Г.Демидова, доктор психологических наук, академик МАПН 
Комарова Л.Я. 
старший  преподаватель  кафедры  общего  языкознания  и  теории  перевода 
ЕНУ им. Л.Н. Гумилева 
Қасқабаева Д.Б. 
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-дың заң факультеті 2-курс магистранты 
Көкебаева Ә.Х. 
«Көкше»  академиясының  педагогика  және  психология  кафедрасының 
профессоры, психология ғылымдарының докторы 
Лекерова Г.Ж. 
доцент  кафедры  психологии  и  дефектологии  ЮКГУ  им.  М.О.  Ауезова,  
доктор психологических наук 
Махсутова З.А. 
главный эксперт Департамента дошкольного и среднего образования  
МОН РК 
Медетбекова Р.А.  
М.О. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың информатиканы оқытудың теориясы мен 
әдістемесі  кафедрасының  меңгерушісі,  физика-математика  ғылымдарының 
кандидаты, доцент 
Мұсабекова А.А. 
Л.Н.  Гумилев  атындағы  ЕҰУ-дың  практикалық  қазақ  тілі  кафедрасының 
доценті, филология ғылымдарының кандидаты 

 
234 
Нұрдәулетова Б.И. 
Ш.  Есенов  атындағы  Каспий  мемлекеттік  технологиялар  және  инжиниринг 
университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы 
Нуркасымова С.Н. 
доцент  кафедры  информатики  Казахского  гуманитарно-юридического 
инновационного университета, кандидат педагогических наук 
Омаров Е.Б. 
Л.Н.  Гумилев  атындағы  ЕҰУ-дың  дене  шынықтыру  және  спорт 
кафедрасының профессоры, педагогика ғылымдарының кандидаты 
Охлопкова Т.В. 
член Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан 
Паршина Г.Н. 
директор  Института  Болонского  процесса  НЦОКО  МОН  РК,  кандидат 
биологических наук, доцент 
Порядина И.В. 
доцент кафедры экономических и математических дисциплин Евразийского 
гуманитарного института, кандидат экономических наук 
Прманова Н.А. 
ученый  секретарь  Академии  государственного  управления  при  Президенте 
Республики Казахстан, кандидат филологических наук 
Рахимжанова Г.Р. 
доцент  кафедры  русской  филологии  ЕНУ  им.  Л.Н.  Гумилева,  кандидат 
педагогических наук 
Руденко С.В. 
заместитель директора по научно-методической работе Технического лицея, 
г. Шымкент 
Сагиндикова Б.И. 
главный  специалист  отдела  по  управлению  проектами  РГП  при  ПХВ 
«Инженерный центр ХОЗУ Парламента РК» 
Саламатов Е.А. 
заместитель  председателя  Комитета  УИС  МЮ  РК,  кандидат  юридических 
наук, доцент 
Санникова Н.Г. 
психолог Центра дерматологии и профилактики БППП 
Сатенова Д.Е. 
магистрант  кафедры  экономических  и  математических  дисциплин 
Евразийского гуманитарного института 
Султанова Д.Д. 
Еуразия  гуманитарлық  институты  экономикалық  және  математикалық 
пәндер кафедрасының магистранты 
Сыдықов Б.Д. 
М.О. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың информатиканы оқытудың теориясы мен 
әдістемесі кафедрасының профессоры, педагогика ғылымдарының докторы 
Сыдыкназаров М.К. 
докторант  PhD  факультета  журналистики  и  политологии  ЕНУ  им. 
Л.Н.Гумилева, кандидат филологических наук 
Тесленко А.Н. 
профессор  кафедры  педагогики  Евразийского  гуманитарного  института, 
доктор педагогических наук, доктор социологических наук 
Уразбаева К.Т. 
доцент 
кафедры 
физики 
Семипалатинского 
государственного 
педагогического института, кандидат физико-математических наук 
Чернышева А.В. 
магистрант кафедры педагогики Евразийского гуманитарного института 
 

 
235 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
СВИДЕТЕЛЬСТВО 
о постановке на учет средства массовой информации 
№ 1854–Ж 
выдано Министерством культуры, информации 
и общественного согласия Республики Казахстан 
27 марта 2001 года 
© ЕАГИ, г. Астана 
 
 
 
 
 
 
Сдано в набор 21.02.2011 г.  
Подписано в печать 25.03.2011 г.  
Формат 60х84/8 
Бум. типогр. № 1 
 
П.л. 29.5 
Усл. печ. л. 27,4 
Уч.-изд. л. 14,6  
Тираж 300 
Заказ 7 
 
 
 
 
Отпечатано с готового набора в АФ АО «НЦ НТИ» 
010008, г. Астана, ул. Пушкина, 15, тел.: 274 164