Ф 04 -01 Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі
Жүсіпбек Аймауытовтың әдеби мұрасы
жүктеу/скачать 151,82 Kb.
|
Жүсіпбек Аймауытовтың “Ақбілек” романы[1] (1) (1) (копия) (копия)
2 Жүсіпбек Аймауытовтың әдеби мұрасы2.1 «Ақбілек» романы — бір ғана қазақ қызының күрделі тағдырыЖүсіпбек Аймауытовтың әдеби мұрасының маңызды саласы прозалық шығармалар болып табылады. Жазушының зайырлы әңгімелерінен "Қартқожа" және "Ақбілек" романдары дүниеге келді. Аймауытовтың "Ақбілек" романы, кітап жарық көрген жоқ. 1927-1928 жылдары жарияланған. Бұл мәселеде ол "Картқожа" романымен үндеседі. Картқожада ұсынылған күрес, азаттық идеясы Ақбілекте жалғасады. Роман ескі ортада зорлық-зомбылыққа ұшыраған қазақ қызының революциядан кейінгі жаңа дәуірдің мүмкіндіктеріне сәйкес өз құқықтары үшін қалай күрескені туралы баяндайды. Шығарманың басты кейіпкері Ақбілекті АҚ Армия қурап қалған адам ретінде тұтқынға алып, қатыгездікке ұшырады. Елде де көптеген проблемалар бар. Кейінірек, революциядан кейін ол қалаға кетіп, оқуды үйренді және өз бақытын тапты. Ақбілектегі осы оқиғалардың нәтижесінде Жүсіпбек қазақ ауылдарындағы өмір шындығын және сол кезеңдегі адамдардың тағдырын кеңінен бейнеледі. Романның кейіпкерлері уақыттың өзгеруін қадағалап, қоғамда өз орнын іздейді. Соңында олар не айтқанын түсінді. Қысқасы, "Ақбілек" романы-әлеуметтік сілкініс кезеңіндегі қазақ ауылының трансформация процесін сипаттайтын ең алғашқы қазақ романдарының бірі. Оның негізінде қазақ қызының қиын тағдыры жатыр. Туған уақыт үміт пен күмәнмен араласады. Патша тақтан тайдырылған кезде, ол онымен бірге елді тонайды, ал қылмыс жасағаны үшін ұсталған буржуазия да дәмін жоғалтады және елдегі жаңа өмірге бет бұрады. "Ақбілек" романы сол шындықты ескере отырып жазылған. "Ақбілек бейнеден, қорлықтан және күнәдан арылып, жеті қатарды аспан әлеміне алып кетті, ол жаңа ғана анасынан туылғандай, жүрегін алтын ілгішпен жуғандай болды. Оның жүрегі жуылды, жаны Қаратай Қайрат сияқты аянышты болды, ал ғылым ай мен күн сияқты болды". Көріп отырғанымыздай, рухани білім-жаңадан бастаушыны тәрбиелеудің ең күшті құралы. Оптимистік ағартушылық егер сіз мұны оқысаңыз, бақыт тұтанады немесе сіз барлық қиындықтарды жеңесіз деп сенеді. Оның "Қартқожа" романынан айырмашылығы ғылым мен білімнің рөлі туралы тұжырымдары көркемдік өрнекті шебер қолданудың арқасында жасалды. Леп белгісі бар Романтизм шынайы реализммен үйлеседі [6,116]. Ақбілектің бейнесі Лев Толстойдың "Қайта өрлеу" ("қайта тірілу") романындағы Катюша Масловаға ұқсайды. Ақбілек ақ банды талқандағанға дейін де таза бейбақ болған. Он бес жасар уыз сүті тағдырға күлді. Жақын адамымен байланыса алмаған ақ банда офицердің қара сақалымен жанын азаптаған таза емес құшағына тап болды. Өйткені бұл оның аузында болуы керек, ол үйлену күнінде Бекболатпен жігітін күтіп тұрған пәк қалыңдық. "Өткен күндерді бір-бірлеп еске түсіре отырып, ол қара сақалға жақындады және оның әртүрлі қимылдары оның тынысына әсер етті. Енді ол бауырларының арасында ауылға бара жатқанына таң қалды; ол таңданып қана қоймай, өзін абыройсыз деп санайды. Сәбилер сияқты, уыз сүті ластанған күнәні білмейтін ақ жан, қанша зұлым рухтың бар екенін білетіндей, алдыңғы қыздың басы кесілген: бұл лас дененің кірі, жанның күнәсі. Романда визуализацияның негізгі құралы ішкі монологқа айналады-үшінші және бірінші адамнан көшірілген психоанализ. Батырдың асқазанын ашыңыз, сонда әлем ол қалдырған ойынды жазбай аударылады. Жазбаңыз, сіз сөздердің ішкі ағынын басқара аласыз. Автор өз атынан сөйлесе де, ол көбінесе оның түсінігіне байланысты кейіпкерлердің тілінде сөйлейді. Ауызша толқын сыртқы оқиғаларды сипаттау процесінен кейіпкердің ішкі әлеміне ауысады. Ақбілектің ауыруы қапастан кетіп, таза ауаға шыққысы келетін тұтқынның ауыруы сияқты. "Жәңгір" және "Ақбілек" үйлестіру романдарының пафосы-адам кейпінде жүруі үшін жаңа ортаны мерекелеу. Катюша мен Ақбілектің уақыты басқаша. Ақбілек дәуірі дамыған сайын олар оқыды, білім алды және өткеннің азабын ұмытып кетті. Катюшадан және басқа да жағымсыз нәрселерден. Тентек адам бұл жолмен жүрмейді және өзінің адамгершілігі мен жақсы келбетін жоғалтпайды. Роман өзін жек көретін Ақбілектің жаңа ортаға түскенін ең сенімді түрде көрсетеді. Күмән толқыны, кейіпкердің адамдардың көз алдында қалай көрінетіні туралы ойларындағы қайшылық бірдей әсерлі. Ақбілектің қайта өрлеуінің айқын дәлелі – жазушының реалистік психология өнеріндегі кемелдігінің айқын дәлелі [7,23]. Лев Толстойдың "Катюшасы" да еңбекқор революционерлер арасында саяхаттап жүргенде ішінен жуылды. Симонсонға үйленуге революционерлер ғана келіскен жоқ. Ол саналы көзқарас деңгейіне көтерілді. Ұлы орыс суретшілері қоғамдағы өзгерістерді құптады. Бірақ ескі қоғамды құртып, қиратудың қажеті жоқ. Лев Толстой зорлық-зомбылықты, зорлық-зомбылық саясатын орыс революциясының айнасы ретінде пайдаланбады. Адамдар жаңа жолға түсу үшін олар адасқан жолмен емес, осы жолмен жүреміз деп сенеді. Бұл романның жалпы тенденциясында және жеке кейіпкерлермен қарым-қатынаста айқын көрінеді. Роман бір-бірімен тығыз байланысты екі жазықтықта өтеді. Күнделікті оқиғалар бір жүйеде, басқа жүйеде – бір жүйеде көрінеді. Жұмыс төрт бөлімнен тұрады. Біріншісі – Ақбілектің одан құтылып, отанына оралғысы келетін ақ бандалар тобының тұтылуы, екіншісі – қалалық емханада емделіп жатқан Ақбілек Бекболат банданың қудалауы, емханадан шыққаннан кейін ел зиялыларымен бірге ақылды топпен кездесу, топ Ақбілек Төлегеннің ағасының үйіне барды. Күнделікті оқиғалар барысында Ақбілектің қорқынышты жүрегі құбылысын сипаттай отырып, сол кездегі қоғамның сана-сезімінің дәрежесі анықталды. Романның екінші бөлімінде автор Ақбілек Төлеген азық-түлік комитетінің зиялыларын жинап, өз аузымен әлеуметтік мәселелерді қозғап, қозған қатысушылардың психологиялық портреттерін жасайды. Барлық қонақтардан бұрын шақырылған үйдің табалдырығын аттаған Ихан (Иссыбай) – ең көне қазақтардың бірі. Ол Керенскийдің заңгері-құрылтайшылар тізімінде. "Мен арақты көрдім","мен оны орыстардан алдым". Мұндай адамды қазақтар арасында ешқашан кездестірмеген. Бірақ бұл мазақ егжей-тегжейден автордың бұл "бастаушыны"ішпейтінін көруге болады. "Ол екінші темекі түтінін жұтқанда, алдымен аузын толтырып, түтінді үрлейді. Оны көргенде Бекболат бұқаны, түнде оның басына шашылған күлді көрді." Икақан (Тишканбай) сияқты, балшабек келгеннен кейін дәулет құсы оның санасына ұшып кетті. Ақылды топ басын көтергенде, шындықты жаңа ұраннан ажырату қиын. Автор біртіндеп әр белсендінің рөлін атқарады. Үй иесі жинаған жиһаз үлкен мүліктен тоналды. Оның шақырудағы мақсаты Мукашты болыс етіп сайлау болды және ол Ақбілекті бандамен бірге алып кетуге көмектесті. Романның соңғы жағы-қоңыр киім мен мінез-құлық киген Ақбілекке үйленген Балташ қаласының мэрі. "Ең зиянды элементтен", "ең нашар жерден соратын адамнан" айырмашылығы, малтатастағы солақайлар. Жұмыс жеткіліксіз болды. Қаржы бөлімінің бастығы "іс өткеннен кейін бір соққымен басымен. "Губревком мүшесі" бойдақ. Ақшақар Сияқты. Ақбілек те теріс емес. Оның есебін тыңдағаннан кейін ол қатты ренжіді. Бірақ біраз уақыттан кейін Ақбала өзінің бастапқы ниетін жүзеге асырды. Ақбілек басынан өткерген сұмдық туралы естігеннен кейін шегінді. Олардың арасында Бекболат ауруханадан шықты, ол кенеттен саяси сөзді естіді, ал сөз күшейген сайын оның басы салқындай бастады. Романда қазақтардың және бүкіл Қазақстанның тағдырына байланысты іргелі мәселелер қозғалады. Ол атқа мініп бара жатқанда, бірде-бір дәуірдің батырларының шыңына көтеріле алмайды. Мен тіпті мұндай мақсат қойған жоқпын. Бұрын айтылғандай, алынған тақырып жанның елдің, сол адамның күшін жандандыра алатындығын дәлелдеуі керек. Сол тақырып Ақбілек бейнесінде жақсы шешілген. Адам оны өзіне айналдыратын жағдайдан туып қана қоймай, өз өмірін құратын тұлғаға айналады. Күйеуі Балташ, оның ағасы демалысқа келгенімен, ол ауыл әйелдеріне хат жазбауға тырысты. Орыс қызын қалай танымауға болады. Ұялшақ, тырналған, көңілсіз Ақбілектің ізі де қалмады. "Қалада не бар", – деді ол білгісі келді. "Бұл қателіктерден не шығады", – деді әкесі: - Әке-о, сен мұны білдің! – Деді ол. Кішкентай көрініс қана жаңа өмірдің символы болып табылады. Қоғамдық оянудың белгісі. "Ақбілек басқаша, бірақ ол өзгерді, өнерді ашты, жетілген, шаршаған және әйел көшбасшы болды". Сіз Роман айнасыз шындықты айтады деп сенесіз [8,62]. Романның композициялық құрылымы ішкі монологтарды, хаттарды, мәлімдемелерді, күнделіктерді, армандарды және басқа формаларды еркін қолданады. Бұл 1920 жылдардың басында әлеуметтік қыртысты көрсете отырып, қазақ халқы мен елінің бейнесін байытуға мүмкіндік берді. Өздеріңіз білетіндей, автор нақты оқиғаларға негізделген "Қартқожа" және "Ақбілек" романдарын бір уақытта жазуды жоспарлап отыр. Сондай-ақ, екі романның жолдары әр жағынан бір уақытта естілетінін атап өткен жөн. Сонымен қатар, ортақ желі – бұл басқа адамдар үшін тақырып. Ақбілектегі кеңес жұмысшыларының арасында Иванов есімді орыс тілін көруге болады. Қылмыскер казактарды өз позициясынан шығаруға тырысады. Бірақ қазақ "камэзерлерінің" араласуымен оның ниеті орындалмады. "Ақбілек" романы жасақ офицері қара сақалға арналған. Кеше кеудесін қаққан қатарлар моральдық келбетін мүлдем жоғалтты. Олар бейбіт ауылға барып, тәртіпсіздіктерді тазалап, есіне түскен зұлымдыққа қарай бара жатқанда символдық сыпырғышқа ие. Бұл Ресей империясының өзімшіл, озбыр бейнесін еске түсіреді. Романның интерьері өткеннің тарихи шындығын баяндайтын қазіргі заманмен байланысты. Оның қазіргі көңіл-күйі сияқты. Бұл көркем образдың құдіреті. Еліміздің тарихындағы қайғылы қайғы-қасірет кезеңінің қорытындысы шығарылды ма? Ақбілек жауыздың арқасына құйылады, оқырман да топырақты шашыратады. Ақбілектің босатылуын ел азаттық ретінде қарастырады. Оған тәуелсіз елдегі алаңсыз өмірі үшін алғыс айтыңыз. "Ақбілек" – көркемдік және білім беру мәнін жоғалтпайтын шығарма. Шығармадағы басты кейіпкер – аяулы әке мен ананың алдында ерке болып өскен Ақбілек өмірін түстері суық, ойлары теріс, жүрістері суыт төрт адам бұзғанды. Атақты Мамырбай байдың шаңырағын осы төрт атты орыс солдаттары ортасына түсірді. Бәйбішесін өлтіріп, қызын алып кетті. Ұзатылғалы отырған бойжеткен Ақбілек тыйым көрмеген аш бөрілердің олжасына айналды. Толау-тонау, кісі өлімі, төгілген ар, өртенген ауыл... Бұдан кейінгі Ақбілектің өмірін, көрген зорлығын ешкім де дұшпанына тілемес. Отбасынан алыстап, байлығын тонатып, жанын шүберекке түйген, тілі, діні бөлек орыс, ақ содаттары Ақбілекті жабылып қорламақ та болады. Осы кезде оны қара мұртты офицер құтқарып қалып, оны озінің әйелі етеді. Бірақ Ақбілек ертеңгі күнге деген сенімін жоғалтпады. Біраз күннен соң Ақбілек тәні кірлеп, жаны жүдеп көшкен орыстың жұртында жалғыз қалады. Жалғыздығына өкінген жоқ. Орыстың оғынан өлгеннен де құлазыған тауда тентіреп өлгенін артық көрді. Орыстардың дыбысы өшкенше: «Құтқарғаның шын ба, жасаған?»дегендей қарасы өшкен соң: «Уһ», деп демін бір алып төңірегіне көз салды... Ақбілек көрген қиындық мұнымен біткен жоқ. Бұдан соң біз Ақбілекті қосын қоршаған аш қасқырлардың қамауында қалғанын көреміз. Осы кезде Ақбілек тез ес жиып, деру от басындағы тезекті, шөпшекті тұтатып жағып жібереді. Ақбілек от тәңірге сиынып, таң атқанша маздатып от жағып жаны аман қалады. Бірақ ауылына келген соң ел арасындағы өсек-аяң, әкесінің өзінен қашқақтап жүруі, бұрынғы ғашығы Бекболаттың сырт айналуы жан жарасын одан сайын қоздырады. Автор роман оқиғаларының реңкін белгілеу үшін жаңалықтардың жалынды тілін қолданды. Сонымен бірге алқаға прозалық жаңбыр жауды [9,162]. жүктеу/скачать 151,82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|