Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев



Pdf көрінісі
бет38/40
Дата01.01.2017
өлшемі11,26 Mb.
#910
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40

 
М аксат 
бағыныңкылы 
сабақтас 
кұрмаластын  ж асалү 
жолдары на  сипаттама  беріңіздер.
1.  Үй  ішінін,  үсақ  әңгімесіне  оңашалап  шақырмайтын  ағасы- 
ның  нендей  ниеті  барын  білуге  тырысып,  қыз  оның  бетіне  тік-  ''' 
теп  қарады  (X.  Ес.).  2.  Төбені  шатынатпай  тұтас  ұстау  үшін,  тө- 
беге  арқалықтар  тегіс  тиіп  тұру  керек  (Ғ.  Мүст.).  3.  Бірж ан  да 
Балбала  қысылып  қалмасын  деп  ж әне  өзгелерінің  көңіліне  кел- 
месін  деп,  Базаралыны  қостап  іле  ж өнелді  (М.  д . ) .   4.  Стаицияға 
шейін  салт  мініп  барып  қайтармақ  боп,  Д әу л ет   өзімізге  белгілі 
жорғасын  ерттеп,  есік  алдына  байлап  қойған 
(С.  М. ).  
5.  Күні 
бойы  мал  қорасыи  тазартқан  балаларды  серуендетіп  қайтайын 
деп,  Айжан  апай  оларды  мал  өрісіне  бастап  кетті  (Ш.  Ахметов.).
б.  Құрышты  тезірек  корыту  үшін,  пешті  күштірек  қыздыру  керек 
(3.   Ш.) .  7.  Ж олдан  келген  ері  мен  қайнылары  аладсыз  үйықта- 
сын  деп,  Меңдікыз  терезе  біткенді  қараңғылап,  есікті  жауып 
қойды  (X.  Ес.).
585-жаттығу.
 
Әр  сөйлемді  талдай  отырып,  мақсат  мағынасыныц  қандай 
жолмеи  (максат  бағынынкы  не  максат  пысыктауыш 
арқылы) 
берілгендігін 
анықтаңыздар.
1.  Ж ол  көрсетпек  болып,  ібіздің  бірнеше  достар  машинамен 
қаладан  он  бес-жиырма  километр шығарып  салды  (С.  М. ).   2.  Ма-  v '  
надан  бері  директордың  шақыруын  күтіп,  әдейі  кідіріп  түрған- 
дай,  көзі  ойнақшыған  ақ  қүба  талдырмаш  қыз  сып  етіп  кіріп 
келді  (М.  # . ) .   3.  Қыстың  ызғары  жетпеу  үшін,  коңыз  інді  терең
281

қазады 
(С.   М . ) .   4. 
Азаматтар,  сіздер  үшін  мына  бір  игі  icrep  іс- 
теліп  жатыр 
(X.  Ес . ) .  
5.  Соңғы  кезде  колхозшыларға  көмектесу 
мақсатында  окушы  балалардан 
масақ  бригадасы  үйымдасты- 
рылған  еді 
( М.   И . ) .  
6.  Сіздің  көцілідізді  сүрауга  жолдастары- 
дыз  «еліп  тұр 
(С.  М . ) .  
7,  Күн  қызғанша  кыр  отына  жайылсын 
деп,  сиырын  қырдан  асырып  айдап  салды 
(X.  Е с . ) .  
8.  Өзі  бфеу- 
ден  көрген  корлығын  біреуден  қайтарғысы  келіп,  Ж үман  биыл 
жарты  жылқысын 
Қарқаралы  жаққа,  Қаракесек  ішіне 
с а л ы п  
еді 
(Ғ.  М . ) .  
9.  Алдымызды  бақылап  келуге  барлаушылар  жі- 
берілді. 
(Т.  М ы ң б а е в . ) .  
10,  Ерді  ел  үшін,  жігітті  жүрт  үшін  мақ- 
та 
( Б . М о м . ) .  
11.  Бірак  адам  жазым,  ат  жазым  болып  жүрмес 
үшін,  көкпар  шығармай, 
айналма  бәйгемен 
тынбаққа  келісті 
(Т.  Әлім.).
6.  Қимыл-сын  бағыньщқылы  сабақтас
Қимыл-сын  бағыныңқылы  сабақтас.  басыцқыдағы  істід  қа- 
лай  жүзеге  асқандығын,  тәсілін  білдіреді.
Қимші-сын  бағыныдқыныд  баяндауыштары  көсемшеден 
(-ып, 
-in,  -п,  -а,  -е,  - й) ,  
болжалды  келер  шақ  есімшенід  болымсыз  түрі- 
ие  шығыс  септік  жалғауыныд  жалғануы  арқылы 
( к е л м е с  +  тен), 
есімшегс 
-дай,  -дей 
жүрнағыныд  жалғануы  арқылы 
ж а с а л а д ы  
( - ғ а н  +  дай,  -ге н- \ -дей) .
Сұраулары: 
қ а л  а  й? 
қ  а  л  а  й  ш  а? 
қ а й т п е с т е н ?  
н е  
е т п  е с т  е н?
Қ а у л а п   ө ск е н   шөп  үстінде  қапаттары 
ж а л т ы л д а п  
қ ы з ы л д ы - 
жас ы л ды   к ө б е л е к   ұ шып   жүр 
(Т.  Ахт.). 
Таңертең  отаудың  і ші нд е 
б о л ғ а н   жайсыз  ы ю - қ и ю д ы ц ,   күні   б о й ғ ы   ки кі л жі ц н щ  б ә р і   умыт 
б о л ғ а н д а й  
қатпары м о л   н ұ р ш а   е р е к ш е   б і р   шабытпен  сілтеп ж а ­
тыр 
(Т.  Әлім.). 
С а п а р  б ұ ғ а н   қ а р с ы л ы қ  
б і л д і р м е с п г е н  
Ж а р қ ы н  
м е з г е г е н   тусқа  б а р д ы  
(М.  И.).
586-жаттыгу.
 
Қимыл-сын  бағыныңқылы  сабақтастарды ц  ж асалу  ж о- 
лына  сипаттама  беріңіздер,  тиісті  сұрауларын  қойып,  қимыл-сын  бағыныикы- 
га  жаткызып  жүргеи  сабақтастарды ң  бәріне  бірдей  сү р а у   қоюға  болмайтьш- 
дығын  көрсетіңіздер._
1.  Дина  мен  Тұрақүл  бірін-бірі  танымаса  да,  саулық  сұрас- 
ты.  Салалы  саусақтары  домбыра  мойнын  қыса  үстап,  ауыр  қоз- 
ғалып,  қонағына  қарады.  Бүл  « е з д е   Түрақүл  да  өздігінен  сөз 
бастай  алмай,  кымсына  юерді.  Ана  оныд  сөзін  күтпей,  өзі  бастап 
кетті 
(С.   Б а ң б . ) .   2. 
Біреулер  кітап  окып,  біреулер  шахмат  ойнап 
отыр 
(Т.  Әлі м. ).  
3.  Күдіс  үлкен  мұрны  жетпегендей,  алқыньш 
аузынан  алады  демін 
(Ғ.  Муст.). 
4.  Ішке  кірген  бетте  директор  өз 
орнына  отырмастан,  сөзін  түрегеп  түрып  бастады(АІ.  И.).  5.  Көк- 
шіл  кезі 
күлімдеп,  қызара  бөртіп,  біразға  дейін  үндемеді 
(Ғ.  Мұст.). 
6.  Арғы  беттегі  қыздар  аздан  кейін  бұған  назар  аудар- 
мастан,  Қедсуатты  ойнаққа  шыққан  ордалы  балықтай 
шопыл-
282

датты  (X. 
Ес . ) .  
7.  Астыңғы  ернін  салбырата,  трибунаға  Әкім 
ШЫК.ТЫ  (Ғ.   Муст.).  8. 
Үйлердің есіктері  сықырлап  ашылып,  шам- 
дары  жанды 
(Б.  
Соқп.).  9.  Бөлме  іші  үнсіз  тынып,  ғажайып  бір 
тыныштық  туа  калды 
( М   И . ) . 
10.  Ол  өзінің  тәуір  жүгіретіндігін 
мақтаныш  еткендей,  артына  жалтақ-жалтақ  қарап  қойып  келе- 
ді  ( 5 .   Соқп.).
587-жаттыгу.
 
Әр  сөйлемді  талдай  отырып, 
қимыл-сын 
мағыиасының 
кандай  жолмен  (қимыл-сын  бағыныкқы  арқылы  немесе  қимыл-сын  пысықтауыШ 
арқылы)  берілгендігін  аныктаңыздар.
Ж үрт  жапырылыса  жол  берді.  2.  Оның  сөзі  үзіліп-үзіліп 
шықты.  3.  Жартай  Зағипаға  танымайтын  адамша  тосыркай  қа- 
рады  (X.  Ес.).  4.  Қөздерінен  біріне-бірі  үшқындар  атып,  бала- 
лар  Мүхит  сөзін  тына  қалып  тьщдасты  (Ғ.  С.).  5.  Бұл  хабар 
оның  маңдайынан  таяқпен  салып  қалғандай  тиді 
(Т.   Ахт.). 
6.  Әр 
үйде  қалып  бара  жатқан  кішкентай  адамдарда  тез  үділуді  тілеп 
тұрған  ғажайып  сыр  бардай,  артына  ж алтак-жадтақ  қарай  бере- 
ді 
( М.   И . ) .   Тг  
Желіжкен  кұлын  әлі  шаршар  емес.  Енесінен  бөліне 
кашты.  в.Ч^уға  тойған  жылқылар  біртіндеп  шыға 
бастады 
(Ғ. 
Муст.). 
9.  Аспанның  шығыс  жак  шеті  боп-боз  болып 
күн 
шығып  келе  жатқанын  аңғартады 
( Б .  
Соқп.). 
10.  Осы  қуаныш 
куатын  арттыра  түскендей,  Сырбай  кетпенін  жылдамырақ  сіл- 
теді  (С. 
М . ) .  
11.  Атаман  осыдан  өзге  жауап  қатпастан  сүйменін 
көкше  мұзға  соға  бастады  (Ә.  С.).  12.  Жалпак,  жағасын  шалқа- 
сынан  тастаған  каптал  қасқыр  ішік  пен  түлкі  тымақ  иесінің 
оцай  жонданып  алғаиын  айтқызбай  баяндап  түр  (Ғ. 
М . ) .  
13.  Кө- 
зі  жасаурай,  ерні  жыбырлай  отырып,  Ақшоқының  қос  биіктері- 
не  анда-санда  көз  тастайды 
(М.   Ә.). 
14.  Аңғар  сырын  білетін  бү- 
гінгі  малшылар 
Итасқаннан 
байқап-байқап,  күтініп 
өтетін 
(Ғ.  С.).  15.  Олардың  достығы  да  көп  адамдардың  достығындай 
байқаусыз  басталды 
(Т.  Ахт.).  .
7.  Салыстырмалы 
бағынынқылы  сабақтас
Салыстырмалы  бағыныңқылы  сабақтас  басыңқыдағы  істің 
бағыныңкыдағы  іске  үқсас  екендігін,  белгілі  бір  қасиеттері  ор- 
тақ екендігін  білдіреді.
Салыстырмалы  бағыныңқының  баяндауышы  негізінде 
етіс- 
тіктің  шартты  райынан  кейде  жатыс  жалғаулы  есімшеден  бола­
ды.  Сонымен  катар  бағынынқы  мен  басыңқы  сөйлемдердің  кү- 
рамында  ортак,  «үялас»  сөздер  қатысып  отырады.
Ш ы б ы қ   та,  сол  шыбықты  қ а д а п   ж ур ге н  б а л а л а р   д а   к ө ң і лг е  
б і р   э с е р л і   күй  қүяды.   Ш ы б ы қ   бөбектей  б о л ы п к ө р і н с е ,   б ө б е к  
ө з і   қ а д а п  
жүрген  көк  өр і м  иіыбьщтай  б о л ы п   к өр і нвд і  
(М.  И.). 
Ж а қ ы п б е к   іиәкірттерге  тамашалай  қар ас а,  
Б а н у   Ж а қ ы п б е к к е  
тамашалай  қ а р а й ды  
(М.  И .).
588-жаттыгу. 
Салыстырмалы 
бағыныцқылы  сабактастарды   тауып,  ерск- 
'делігін  көрсетіқіздер.
283

1.  Сахнанын  төрінде  алқа-қотан  отырған  бір  топ  бала  дом- 
быра  мен  скрипка  шегін  бойлатып,  залды  тәтті  лебізге  толтыр- 
ды.  Бұл  сазды  үн  шу  дегеннен  екпіндей  шығып,  ...артынан  ұйтқи 
соққан  дауылдай  мүлде  үдеп  кетті.  Осы  үдес  едәуір  уақыт  бойы 
өрістей-өрістей  келді  де,  бір  кезде  шауып  кеп  тоқтай  қалған  ат- 
тай  оқыс  кідіріп,  шекті  бойлаған  үндер  үзіліп  кеткендей,  ызыл 
қағып  кілт  тынып  қалды.  Бірақ  жацағы  оқыс  тоқтас  қандай 
жылдам  келсе,  бұл  кідіріс  те  сондай  тез  болды.  Не  күй  дауылы 
қайта  соғып,  алғашқы  сарынына  қайта  басып,  дем де  көтеріліп, 
қүйқылжыта  жөнелді  (М.  И. ).   2.  Ала  канат  сауысқаның  біз 
болғанда,  жауыр  ат  деп  түрғаның  кім,  Мырекең  бе?  (Ә.  Ә.).
3.  Адам  қанша  болса,  болжаулары  да  сонша  екен 
(Т.  Әлім.).
4.  Біреулері  өзі  қорыққанынан  айқайласа,  енді  біреулері  өзгені 
қорқыту  үшін  айқайлайды  (Ә.  Ә.).  5.  Бізге  жылы  кос  керек  бол- 
ранда,  оларға  ық  керек  емес  деймісің  (Э.  С.).  6.  Онын,  көділін- 
дегі  сол  бір  толқынға  көзі  түскендей,  Сафонов  та  үнсіз  жымия 
қарап  тұр  еді  (Ә.  Ә.).  7.  Егер  халық  қайраты  асқар  тау  болса, 
біз  екеуіміздің  ецбегіміз  соныц  жотасындағы  бір  уыс  топырақ- 
тай  (М.  И.).
589-жагтығу.
 
Бағыныңкы  сөйлеміне  сұр ау  қоя  отырып,  сабақтасты ң 
қай  түрі  екеидігін  анықтаңыздар.
Көзі  ұйқыда  болғанмен,  сырттағы  дыбыстарды  Қараш  та  ес- 
тіп  жатқандай  (Т.  Әлім.).  '2.  Институттң  бітіргеннен  кейін,  Ели­
завета  коғамдык  істерге  тез  тарты^ыіі  кетіп  еді  (Ғ.  М.).   3.  Салт 
аттылары  мен'ат  шана  өтіп  кетсе  дё,  Әбдірахман терезеге сүйеніп 
тұрды  (X.  Ес.).  4.уБіреудін,  бір  жақсы  қасиетін  яки  өнерін  аңғар- 
са,  сүйсініп  кететін  ж әне  онысын  бағалап  қалуға  асығып  тура- 
тын  әдет  Жақыпбекке  көптен  үйір  еді  (М.  И.).  5.  Екі  бастағы' 
үлкен  терезелерден  түскен  жарық  жетімсіз  болған  соң,  сол  люст- 
ралар  күндіз  де  жарқырап  жанып  түр'(С\ 
Ша йм . ) . 
6.  Көзі  ойна,к-. 
шып,  Раушан  мен  Дәметкенге 
кезек-кезек  қадалумен  болды 
(Б.  М.).  7.  Әшірбек  Қалмақанов  ашық  шахтаға  ауыскандықтан, 
біздің  шахтаныд  кызметінен  босатылды  ( Ғ   Мүст.).  8.  Оңтүстік- 
тен  ақырын  ғана  майда  жел  білініп,  еңкейген  алтын  күннін,. ле- 
бі  денеге  ж ібек  торғындай  ж үм сақ твді(С.  С.).  9.  Қараңғы  түсіп 
кетпей  малдыд сүредід  керіп  қалғысьГкеліп,  иесі де   асығып  келе- 
ді  (Ғ.  М.).  10.  Әнуарбек  сын  көтеріп  үйр‘енгендіктен,  көп  қысыла 
қойған  жоқ  (Ғ.  С.).  11.  Есеибек  кеткен  сод,  балалардыц  назары 
қайтадан  жүмысқа  ауды  (М.  И.).  12.  Д абы л  үрғандай,  жадбыр 
шатырды  төпелей  ұрып  түр.  13.  Қайыр  қайтып  шалға  үн  қатпас- 
тан,  үйінід  алдына  келіп  бір-ақ  тоқтады  (3.   Ш.).
590-жаттыту.
 
Бағыныңкыларының  баяндауыштары  тұлғалас  сабактас- 
тардың  қайсысы  шартты  бағыныңқылы,  қайсысы  басқа  мағыналы 
сабақтас 
екендігін  тиісті  сұрауларын  қоя  отырып  ажыратыңыздар.
284

1.  Ғани  келгенде,  Бәтима  кір  жуып  отыр  екен  (Н.  Ар .) .  2.  Ке- 
мел  мен  анау  Галкин  дейтін  д ә у   орыс  боліиағанда,  Кирсанов 
аяғыңа  кісен  болатын  еді  (Ә.  Ә.).  3.  Қызыл  атым  бәйгеден  кел­
се,  көкпарға  өзім  түсем  әлі  (Ғ.  С.).  4.  Бәйжекен,  суырдың  інін 
тереқдетіп  қазып  көрсе,  аржағы  сіресіп  жатқан  тас  көмір  екен 
( Ғ .  М. ).   5.  Елеусіз  егер  осы  көрініске  өзін  күні  бүрын  әзірлеме- 
генде,  Рафихтьщ  қолын  қағып  жііберуі  бек  мүмкін  еді  (Т.  Әлім.).
6.  Екпей,  егін  бітпес;  үйренбей,  білім  бітпес  (Маңал. ).  7.  Пери- 
заттың  қайтарып  соғар  қайраты,  қайырып  айтар  жауабы  бол- 
май,  тек  екі  беті  дуылдап  кетті.  8.  Ж үрт  сені  қандай  жаксы 
кәрсе,  оны  да  сондай  көреді  (Ә.  Ә.).
591-жаттыгу.
 
С абақтас  қүрмаластағы 
багылыдқы  сөйлемнің 
орьш 
тәртібін  ажыратып,  сипаттама  беріқіздер.
1.  Таңертеңнен  бері  кабағын  түйіп  түрған 
аспан  әлемі  бү- 
рынғысынан  да  тұнжырап,  шығыстан  соққан  жел  күшейіп  апты 
(М.  И.).  2.  Тракторшы  абдырап  тұр.  Ол  әлгіде  Мұхит  мотор  қақ- 
пағын  көтергенде-ақ,  ез-өзінен  дегбірсіздене  қалған-ды  (Ғ.  С.).
3.  Қыздар  кеңсеге,  таң  ала  көбе  бола  бастаған  кезде-ақ,  келген 
еді  ( С . М . ) .   4.  Қальщ  бүлт  қанша  жосыла  көшкенмен,  шығыс 
ж ақ жөкжиек  одан  босар  түрі  көрінбейді  (М.  М.).  5.  Осы  олжа- 
сымен  Байжекең  ертең  елге  қайтқалы  отырғанда,  асығып-сасып 
Степан  Бушуев  келді  (Ғ.  М. ).  6.  Сапар,  әз  аты  аталған  сайын, 
демін  ішіне  тартып  тындады  (М.  И.).  7.  Ұлжан,  Есенәлі  келген­
де,  бүкіл  колхозшы  жиыла 
қалғандай 
қуаттанды 
( Ж .   Т.).
8.  Жауьшның  ол  қанша  жауғанын,  күн  ашылған соң  ғана  байқа- 
ды  (Ғ.  Мұст.).  9,  Павел,  Д а ла ба й   кеткеннен  кейін,  іштей  өкінді. 
10.  Д убек  пен  Есім,  жастары  алшақтау  болса  да,  іштей  бірін-бі- 
рі дос  адамдай  еезінді  (А.  Ле к. ).
592-жаттығу.
 
Сабақтастың  түр-түрін  қатыстыра  отырып,  езд ер іқ   ж а к ­
сы  білетін  тақырыпқа  шығарма  жазыцыздар.
593-жаттыгу.
 
Сабақтас  қүрмаластағы  бағыныцқы  сөйлемніц  орын  тэр- 
тібін  ажыратып,  тиісті  тыныс  белгісін  қойыңыздар.
1.  Дүкен  өз  баласының  үйіне  кіргеннен  кейін,  көрші  отырған 
жүмысшылар  да  жинала  бастады  (С.  Т.).  2.  Ауыз  жақта  жатып 
бәрін  байқаған  Ж амал  көзі  Сағынтайдың  жастығына  түскенде 
ікөңілі  бұзылып  кетті  (Ғ.  Мұст.).  3.  Ән  зор  дауысты,  сұлу  пішін- 
ді  ақ  қүба  жігіт  айтқанда  ж ада   сыр  тапқандай.  4.  Ол  Оралбай  ісі 
Бөкеншіге  молім  болысымен-ақ  ат  үстінен  түскен  жоқ  (М.  Ә.).
5.  Осы  сияқты  аңызды  сөздер  Дина  қашан  сахнаға  шыққанша 
басылған  жоқ  (С.  Баңб. ).  6.  Рахметтің  осы  сөзі  Сырбайдың  есі- 
не  егін  басына  жиналғандардың  кескіндеріне  карай  қалғанда 
түсті  (С.  М ).
594-жаттығу.
 
Бағыныңқысының  баяндауыштары  үқсас  сабақтастарды 
өзара  салыстырып,  мағыналық  жағынан  қай  сабақтас  екендігін  сұрау  коя  оты­
рып  ажыратын.ыздар.
285

1.  Қырқаның  басына  кыстауға  қарай  қабақтаи  шыға  берген- 
де,  бұлар  Бөшекең  көлі  жағынан  жайдақтан  шауып  келе  жат- 
қан  Сүлейменді  көрді.  2.  Таңырқай  караған  екеуі  қыстауға  жет- 
кенше,  Сүлеймен  де  келіп  жетті  (X.  Ес.).  3.  Бет  алды  жолдарды 
көбейткенше,  жол  біткеннің  бәрін  де  сол  күретамырға  тарту  ке­
рек  (Ғ.  С.).  4.  Сіз  кейін  калған  соң,  мен  алдыңызды  орағыта  бе- 
ремін  (Б.  М.).  5.  Қүм  мен  тас  кезек  соғып,  қамшы  үстаған  қо- 
лын  да  қарыстырып  бара  жаткан  сияқты  (Ғ.  С.).  6.  Кісі  қарап 
тұрмаса,  бүлақ  екеш  бүлақ  та  көміліп  қалады  екен  (Т.  Әлім.).
7.  Қыздыд  тағдырын  білуге  асық  болып,  тынышым  кете  бастады 
(А.  П.).  8.  Егер  Сәуле  келіп  үстай  алмағанда,  оның  ызаға  шы- 
дамай  Қадишаны  лақтырып  жіберуі  де  мүмкін  еді 
(Ә.  Ә.).
9.  Тілмаш  арыз  айтып  болған  соң,  Ақбас  Абайдың  аты-жөнін  су- 
рады  (М. 
Ә.).
 
10.  Байжан  райкомға  барса,  Рахметтің  кабинетінде 
ауданның  басшы  қызметкерлерінен  он 
шақты  кісі  отыр  екен 
(С .М .).
КӨП  Б А ҒЫ Н Ы Ң Қ Ы Л Ы   САБАҚТАС
Сабақтас  кұрмалас  сөйлемнің  қүрамында  бағыныңқы  сөйлем 
біреу  емес,  екі  я  одан  да  көп  болып  келеді.  Бұл  бағыныңқылар 
басыңқы  сөйлеммен  тікелей  немесе  сатылай  байланысады.  Осы 
сипатына  қарап, 
к ө іі
 
бағыныңқылы  сабақтастарды  ж  а  р  ы с 
п 
а- 
л ы  және  с  а т ы л  ы  деп  басты  екі  топқа  белеміз.
Мұны  схемамен  былай  көрсетуге  болады:
Жарысиалы 
көп  бағының- 
қылы  сабақтас
Сатылы  көп
бағыныққылы
сабақтас
кейбіп^опыг  ^ ^ 1^аРа ғ а ^ЫныҢ  і шінде б ір   жұмаға жақын  болып,
т3%
^
т
лдарш
тікелей  б а . Ъ а ™ с т р у ғ™ б Г адЫ
ы:аРДЬІН  эркайсь,с'ы"  б а с ь » « ымеи
^ 1а й ш п а р ш с к т £ НЬЩ  “ U M e   Щ   Ж*маға  ж а^ ш  болып-   6ІЗ  ярі
щ ы л д а Рын  а р а л а ғ ш м а н   »
б е о г е н д е ^ і ч ^ ^ 111  тырс.ыл^ п^  нөсердің  салқын  екпіні  төне 
оергенае,  б і з де   үиге жеттік.  (Е.  Ахметов.)
өзімен 
алғаш^ы  бағьщқы  тікелей  басыңкымен  емес,
ұрған  бағыныңқымен 
байланысады. 
Там-
286

шыл а р  жиі  тырсылдап,  б і з   д е   ү й г е   жеттік 
деп  айтуға  болмайды; 
ешбір  мағыналық  қарым-қатынасы  жоқ.  Сондықтан  мұндай  көп 
бағыныдқыны  сатылы  сабақтас дейді.
Жарыспалы  көп  бағыныңқылы  сабақтас  мағыналық  әрі  тұл- 
ғалық жағынан  екі  түрлі  болады:
а) 
бірыңғай  жарыспалы  сабақтас,  яғни  бағыныдқының  әр- 
қайсысы  басыңқымен  бір  мағыналық  әрі  тұлғалық  қарым-қаты- 
наста  болып, ортақ  бір  сұрауға  жауап  береді.
Г а у һ а р   а з   уақыт,  жа на р ы  дөңгелені п,   к ө з   ң а р а с ы   тереңдеп, 
Сер ә л і н і ң  бетіне  қ а д а л а   қ а р а п   қалдьі. 
(Т.  А х т .).
Бүл  сөйлемдегі  бағыныңқылар 
жа на ры  дөңгеленіп,   к ө з   қа- 
р а с ы   терецдеп 
—  қ  а  л  а  й?  —  деген  ортақ  бір  сүраққа  жауап  б е - 
pin, 
Г а у һ а р   а з  уацыт  С е р э л і н і ң   бетіне  қ а д а л а   қ а р а п   қ а л д ы   —  
деген  басыңқыдағы  іс-оқиғаның  сынын  көрсетіп  тұр.
Схемамен  көрсетсек  мынадай:
Қ  а л а й?
1-бағыныңқы
ж анары  дөңгеленіп
2-бағыныңқы
к ө з.қ а р а сы   тереңдеп
.
v  
б  а  с ы ң қ ы 
Г а уһ а р   а з  уақыт  Се- 
рәлінің  бетіне  қа- 
д а л а   қарап  қалды .
2) 
Эр  алуан  жарыспалы  сабақтас,  яғни  бағыныңқының  әр- 
қайсысы  басыңқымен  әр  түрлі 
мағыналық  қарым-қатынаста 
болады.
Бертін  Г ү л н а р   а қ ы л   тоқтата  бастаған  кезде,   Анатолий  Кон- 
дратьевич  қы зы ны ң   о қ ы ғ а н   кітабы  туралы  с ө йл е су д і   сылтау  қып, 
өз  ойын  қозғайтын  пі кі рл е р і  туралы  онымен  ұ з а қ   кеңеске  кете- 
тін  бо лд ы.  

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет