Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Қазақ хандығының нығаюы. 1470-1500 жж. Қазақ хандығының Сыр бойы қалалары үшін күресі
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
| 39. Қазақ хандығының нығаюы. 1470-1500 жж. Қазақ хандығының Сыр бойы қалалары үшін күресі. Тарихи деректеме/ алғашқы қ-қ хан/ының хандықтың терр.ясын кеңейтуге, Сырд. өңіріндегі қал/мен Шығыс Дешті – қыпшақтың қырдағы аудан/ндағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы баяндайды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жәнібек XVғ 60ж соң қазақтар мекендеген бүкіл терр.ның біріктіру жолында ойдағыдай күрес бастады. Қ-қ хандығының саяси –экон.қ базасын ңығайту үшін Сырд бойындағы қала/ды қарату төтенше маңызды еді. Осы орайда, қ-қ хандығының алдына 3 үлкен тарихи міндет қойылды: 1.Мал жайылым/н пайдаланудың Дешті – Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілқайыр хандығындағы аласапран арқылы бұзылған) көшпелі шаруа/дың көкейтесті мүддесі еді. 2.Шығ пен Бат арасындағы сауда керуен жолы үстінен орнаған Сырд жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркестан) т.б. қала/ры қ-қ хандығына карату. Бұлар осы өңірдегі саяси- экон.қ және әскери- стратегиялық берік база болатын. 3.Қ-қ тайпа/ының басын қосып, қ-қтың этникалық терр.сын біріктіру. Бұ/дың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырд жағасындағы қала/ды қарату күресі болды. Жәнібек ханның Үлкен ұлы Махмұд сұлтан Қаратау етегінде Созақты алды. Басқа бір ұлы Еренші сұлтан Сауранды иеленді, енді Керей ханның өзі Түркістанға жақындап келді. Қаз-ң оңт қазақ/дың іс-қимылының жандануы Шайбанидің Мауереннахрға Темір ұрпақ/ының қол астына шұғыл түрде кетуге мәжбүр етті. Шайбанилік сұлтан/ға Түркістаннан кетуге кеңес беріп, Мұхамед өз иеліктеріне қазақ/дың шабуыл жасау қатерінің бетін бұрмақ болды. 2 жылдан кейін Темір ұрпақ/ынан әскери көмек алған Шайбани Түркістанға келіп, бірқатар бекініс/ді басып алды. Сырд.ның сол жағалауындағы Аркөкті, соған сүйене отырып Шығыс Дешті Қыпшақ шекарасына беттеп, Сығанақты басып алды. Сол кезге қарай Ноғай ұлысының басшысы Мұса мырза Түркістанға жақындап келіп, Шайбанимен одақтасуға ұмтылды. Бұған Бұрындық басқарған қ-қ әскер/інің Бат Жетісудан Түркістан шекарасына асығыс келіп жетуі кедергі жасады. Әскербасы/ының бірі қ-қтың болашақтағы ханы Қасым сұлтан болатын. Осы оқиға/ туралы хабарлаған деректеме/де Бұрындық хан мен М.Шайбани арасындағы шайқас Қаратау тауының Соғұнлұқ асуында өтті. Шайқаста Жәнібек ханның ұлы, Созақ әміршісі Мұхамед Сұлтан қаза тапса да, Шайбани жеңіліске ұшыраған. Шайбани Түркістаннан Маңғыстауға кетуге мәжбүр болды. Бұрындық хан Сығанақты алды. Жәнібек пен Керей хандар, содан соң, соңғысының ұлы Бұрындық хан басқарған Қ-қ хандығы XVғ 70ж Орт Қаз-н даласында нақты саяси күшке айналды. 80ж және 90ж басында Шайбани тарапынан да, қ-қ/ тарапынан да жасалған соғыс қимыл/ы барынша табандылығымен және қаталдығымен ерекшеленді, о/дың қатынас/ына Темір ұрпақ/ына қоса, моғол хан/ы да араласты. Қ-қ/ мен о/дың одақтас/ына қарсы толассыз жүргізілді деуге болатын үш жылдық күрестегі жеңістер М.Шайбаниді 1486ж Түркістанды тастап шығып, Хорезмде соғыс сәттілігін іздестіруге мәжбур етті. 80-90ж Ташкент пен Сауранда билік құрған моғол ханы Сұлтан Махмұдтың қ-қ хан/ы мен Шайбани ұрпақ/ның Сыр бойындағы қала/ үшін күресіне араласып, бірде бір жағын, бірде екінші жағын қолдай отырып, өзінің Түркістандағы ықпалын кеңейтуге тырысуы сәтсіз болған жоқ. 1488ж ол Темір ұрпағының әкімі Мұхамед-Мазидті Отырардан қуып шықты. Сыр өңірінде қ-қ/ға қарсы өзге одақтас ету үшін Отырарға М.Шайбаниді шақырды. Моғол ханынан қолдау тауып және Отырарға сүйене отырып, М.Шайбани тағы да екі үлкен бекініс-қала Сауран мен Ясыны (Түркістанды) басып алды. Қ-қ хан/ы мен Шайбани арасындағы соғыс қимылдары XVғ соңғы онжылдық/ында толассыз жүріп жатты және ғасыр аяғына қарай уақытша бітіммен аяқталды. Бұрындық хан өзінің екі қызын шайбанилік сұлтандарға ұзатты. Шайбани ұрпақ/ы Отырар, Ясы, Аркөк, Үзкент қала/ында өз жағдай/н табанды күреспен нығайтып, о/дан Темір ұрпақ/ның әкім/ін ығыстырып шығарды. Ташкент пен Сайранда моғол ханы Сұлтан Махмұд отырды. Түркістан аумағының орталығы Сығанақта, Сауранда, Қаратаудың Созақпен қоса алғандағы жапсарлас ауданы және онын теріскейі мен күнгейіндегі, Сырдарияның төменгі ағысындағы басқа да қоныс/, Арал өңірі Қ-қ хан/ның қолында қалды. XVғ аяғына қарай қ-қ хан/ның мем.і едәуір нығайды, оның алғашқы шекарасы кеңейе түсті. Оның құрамына Жетісудан басқа Оңт Қаз-ң жоғарыда аталған қала/ы мен алқап/, төңірегіндегі далалық аумақ/мен бірге, Қаратау өңірі, Сырд.ң төменгі ағыстары мен Солт Арал жағалауы, Орт Қаз-ң үлкен бөлігі енді, Жетісудағы иеліктері де кеңейді. Шайбани әулетіне қарсы ұзаққа созылған күресте олардың үкіметіне қайта қалпына келуіне кедергі жасады. М.Шайбани 1500ж. қол астындағы көшпелі өзбек/дің бір бөлігін ертіп, Мауереннахрға кетті де, Түркістанның Оңт бөлігінде өзі басып алған қала/дың көмегіне сүйеніп, басқыншылық мақсатпен Темір әулеті мемлекетіне ұмтылды. XVғ 2ші ж Моғолстанда қалыптасқан ішкі жағдай, сондай-ақ аймақтағы әскери-саяси оқиға/ моғол хан/ының Оңт-Шығ Қаз-ды ықпалының біртіндеп әлсіреуіне, ал сонан соң, XVIғ бас толық жойылуына және бұл өлкенің қ-қ тайпа№ның олардың билігінен шығуына негіз жасады. Оңт-Шығ Қаз-ң қ-қ/ы біртіндеп Моғолстан хан/ның билігінен шығып, басқа аудандардың қ-қ/ымен бір мем-е – Қ-қ хандығына бірікті.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|