Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
XV-ХҮIII ғғ. Қазақ хандығының саяси-әкімшілік құрылымы
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- 53.XV-XVIII ғғ Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы: Хан
- байлар
| 52. XV-ХҮIII ғғ. Қазақ хандығының саяси-әкімшілік құрылымы. 15ғ хандар сайланып қойылатын болған.Хан – азаматтық,әкімш/к,соттық ж/е әскери билікті қолына жинақтаған мемл басшысы. Ханның тұрақты әскері болмаған.Қажетті жағдайда рулық-тайпалық жасақты жинап отырған. Әскери құрылым. Біріккен әскер,басқ-жоғ қолбасшы(хан) – ұлыс әскері,басқ-ұлыс басшысы – рулық-тайпалық жасақ,басқ-жасақ басшысы(рубасы). Әрбір жасақ/ң,ұлыс әск/ң жауынгерлік туы мен ұраны болған. Хан шайқас/да жауынгер/ді басқарып,ауыртпалық/ды бірге көрген.Біріккен әскер саны 300-400мыңға жеткен.Бір ханда 9ту болған.Туды қосын күзеткен.шайқаста тудың құлауы әск/ң женілгенін білд.Талай ерлік көрсеткен/р толыбатыр атанған.Хан/ң жасағы төлеңгіт/р(жорыққа шықты,мал бақты,үй шар/на көмектесті). Қ.х/ң әкімш құрылымы ірі ұлыс/ға бөлінді.Ұлыс аумағы-жұрт. Хандық-10ірі ұлыс(әр ұлыста 10мың отбасы)-ру,тайпа-ауылдар.Ұлысты сұлтан,қала/ды уәзір,уәкіл,хакім,даруға,мұстауфилер басқ. Хан кеңес/ң құрамы – сұлтандар мен ру-тайпа көсем/і. Жылына 1 рет шақыр/н 3жүз/ң өкіл\н құралған құрылтайда әскери,елшілік,жер дауы шешілді.Билер әкімш билік пен сот билігін өз қолына алды. Құқық түр/і: меншік – мал жайылымына, егістік жер/ге,су қор/на. Жеке менш қорғау үшін барымта алуға,сотсыз ауыр жаза қолд/ға құқылы болды.Міндеттеме құқ-сатып алу,келісу,қарыз алу,жалдану,зат сақтап беру,керуенмен жүк тасу келісім/і. Жылу – жұт кезінде н/е табиғи апаттан малынан айырылған туыс/н,ру мүше/н көмек.Асар – маусымдық жұмыс кезінде өз рулас/н көмек сұрау. Неке ж/е отбасылық құқ – қалың мал мөлш – жоғ 77жылқы,орт 47жылқы,төм 17 жылқы. Ері өлген әйелдер әмеңгерлікпен ағасы н/е інісіне тұрмысқа шыққан. Қылмыстық құқ – 15-17ғғ кек алу заңы болды. Айыпты адам өлім жазасына кесіліп,оны ру орындаған.Кекті айып төлеумен ауыстырған.Ұрыға 25-60рет дүре соққан.
53.XV-XVIII ғғ Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы: Хан-Қаз.қоғам-ң жоғ. мемл-т басшысы хан болды. Қаз. х/ры Шыңғыс х-ң үлкен ұлы Жошыдан тарады. Х-ң қолында әскери және азамат-қ билік шоғырланды. Х.әскер-ң бас қолбасшысы б-п есептелді.Сұлтандар-Ханнан кейін жоғ.мемл-к билік сұлтан/р-ң қолында болды. Сұлтан/р хан-ң тірегі болып саналды. Сұлтан/р-ң орт-нан хан сайланады. Сұлтан деген құрметті атақ тек Шыңғыс ханнан тарағандарға берілді. Сұлтан/р х-ң тапсыруымен белгілі ру-тайпа/рд-ң ж.е о/р көшіп-қонған жайылым/р-ң егесі болды. Сұлтан/р жергілікті әкімшілік билікті жүзеге асырды. Сондай-ақ олар әскери билік-ң де, сот билігі-ң де тізгінін ұстады. С-ң билігі-ң осылай саяси да терр-қ та маңызы б-ды. Қаз.қоғамы ақсүйек ж.е қарасүйек деп 2 бөлінді. Ақсүйек/рге Шыңғыс х-нан тараған ұрпақ-р төре-р жатты. Төре-рден сұлтан-р мен хан-р шықты. Мұндай бөлу Шыңғыс ұрпақ-ры.ң билігін мәңгілендіру ж.е о/р-ң артықшылығын рәсімдеу арқылы жүзеге асырылды. Ақсүйек/р.ң 2-ші тобын қожа/р құрады. Қожа/р қоғамдағы рухани сала-ислам дінін алғ.таратушы/р-ң ұрпақт-ры. Қожа-р ислам дінін насихаттаумен, молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты.Билер- Қаз. қоғам ерекше рөль атқарған топ би/р.Би қоғамдағы аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Би бұрынғы бек атауы-ң өзгерген түрі деген пікір бар. Би/р-ң билігі жан-жақты б-н. 1-шіден, ол атына сай билік құрушы, әкімші-к құқығы бар лауазым иесі. Бұл тұрғыда би/р ру/р мен тайпа/рды н-е белгілі өңірді билеуші адам.2-шіден, би/р даладағы сот процессуалдық іс/рді жүргізіп, үкім, шешім шығарушы н.е тергеу ісі мен сот ісін жүргізуші. О/р қазақ/р-ң әдет-ғұрып құқығы-ң ғана емес, шариғат-ң да білгірі.3-шден, би/р соғыс жағдайында әскер басы, дипломатия-қ, елшілік қызмет/р де атқарды. Би/р-ң бәрі де асқан зерек, шешен, ақылдығымен ерекшеленетін.Көшпелі-р арасында ежелден соғыс-р көп б-ды. Қоғам-қ өмір-ң өзі де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қаз.қоғ. кез келген жағдайда сырт. жауға тойтарыс беруге даяр тұрды. Осындай жағдайда халықты отан қорғауға бастайтын ерекше әлеумет-к топ батыр/р қалыптасты.Қазақ қоғамында үстем тап өкіл/рі-ң негізгі көпшілігі байлар болды. Қазақ бай/ры ірі мал ие/рі. Бай/р сондай-ақ байлығы-ң арқасында үлкен жайылым-р мен тоған-рға иелік еткен.Шаруалар-Қаз.қоғ-ң көпшілік бөлігін шаруа/р құрды. Шаруа жеке басы тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Шаруа-ң жеке шаруашылығы өзіне қажетті малы болды. Шаруа/р-ң кейбір бөлігі егіншілікпен айналысты. Қолөнермен кәсіп қылған шаруа/р да болды. Шаруа/р-ң кейбір өкіл/рі аңшы-қпен және балық аулаумен күн көрді.Қоңсы шаруал/р ауқатты ауыл/рға қоңсы қонып, бай/р-ң, би, сұлтан/р-ң малын бағып, со/р-ң көмегімен көшіп-қонып жүрген кедей шаруа/р тобы б-ды.Қазақ қоғамы-ң ең қорғансыз ж.е мал-мүлкі, үй-жайы, тіпті отбасы да жоқ тобы байғұс-р д-а.Ерекше әлеулемет-к топ төлеңгет-р д-а. О/р жаугершілік жағдайда хан, сұлтан-р, би-р мен батыр/р-ң төңірегіне о/р-ң нөкер-рі ретінде топталды. Бейбіт кезде о/рд-ң шаруашылығын қамтамасыз етті, салық жинау мен хабаршы/р-ң жұмысын атқарды.Қазақ қоғамында патриархалдық құлдық та болды. Құл-ң ешқандай құқығы,еркі б.м.ды. Қожайыны құлды қандай жазаға тартса да, сатса да ерікті болды. Құл-ң құны 1 аңшы ит н.е аңшы құсқа теңеліп те кете берді. Құл-ң әйелін н.е құлдыққа түскен әйел/рді кұң д-а. Құлға тұтқынға түскен/р, борышқа батқан/р түсті. Құл/р-ң саны көп болмаған ж.е о/р материал-қ игілік/рді молайтуға ерекше үлес қоспаған.Құл-ң өмірі ауыр болғанымен уақыт өте құлдықтан босату жиі кездескен. Мұ-ң өзі қазақ қоғам-ң адамгершілік жақ-рын көрсететін құбылыс-р.2.Қаз.Х-ы мем-т ретінде көшпелі шаруа-қ-ң регресті дамуы н.е дағдырысқа ұшырай бастаған дәуірінде дүниеге келді. Ұлы жібек жолы тарихи сахнадан кетіп, сауда жол/ры теңіз/р мен мұхит/рға көшті. Бат.феодал-қ қатынас-р шегіне жетіп, жаңа нарыққа негізделген капиталис-к қатынас-р етек келе ала бастады.Көшпелі өмір тұрақты мемлекет-к аппарат ұстауға мүмкіндік бермеді. Себебі хан-ң өзі де халықпен бірге көшіп қонды. Мұндай жағдайда тұрақты аппарат ұстау қиын еді. Сондай-ақ көшпелі өмір тұрақты армия мен түрме, полиция, тұрақты сот-прокуратура сияқты мемл-ік билік орган-рын да ұстауға мүмкіндік бермеді. Әрине бұл орган-рға қатысты мәселе/р қазақ қоғамында би/р соты және халық жиын/ры арқылы өз шешімін тауып жатты. Ру мүше/рі туыс адам/р болғандықтан өз ішінде қыз алысуға жол бермеді. Қыз алыспайтын жақын ру/р да көп б-ды. Ру туыс-қ ұйым ж.е қоғам-ң ерекше бөлігі ретінде өз мүше/рін қорғауға міндетті б-ды. Тіпті өз мүше/рі-ң айып қарыз-рын да бірігіп өтеді. Барымта мен қаза жағдайында да бірігіп әрекет етті. Жеке мүше/р-ң жөнсіз қылығы үшін де ұятты б-ды. Тіпті әр ру-ң өз моласы да бөлек болған жағдай-р көп кездескен. Қазақ қоғамы-ң демократия-қ сипаты б-ды. О-ң көрініс-рі: хан-ң сайланып қойылуы, халық жиналыс-рында жиі шақырылып онда аса маңызды мемл-тік мәселе/р-ң талқыланып тұруы, би/р сотында 2жақ-ң ашық тыңдалуы, құлдық-ң болмауы, ру мүше/рі-ң туыс-қ қатынаста болуына байланысты қанау-ң қатаң болмауы ж.е жасырын сипаты, халық-ң басым бөлігі шаруа/р-ң құқық-қ жағынан ешкімге тәуелсіз ерікті болуы, қазақ-ң қыз/р-ң еркін болып, пәренже тақпауы, соғыс-рға қатысуы.Әскер-ң ұйымдастырылуы. Қазақ қоғамында әскерді ұйымдастыру-ң өз тәртібі б-ды. Арнайы тұрақты әскер б.м.ды. Көшпелі қоғ-да тұрақты әскер құру-ң ешқандай қажеті б.м.ды. Көшіп қонып жүрген халық-ң тұрмысы-ң өзі жартылай әскери сипатта б.ды. әрбір қазақ атқа мінді, садақ атып, жебе тартуды терең меңгерді. Тұрақты кездесіп тұратын барымта мен көкпар ойын/р-ң әскери сипаты үлкен б.ды. Соғыс жағдайында халық жасақ/ры өте жылдам құрылды. Әрбір қазақ 2ат, қажетті қару-жарақ пен сауыт-сайман-рын өзі дайындап, жасақтағы өз орын табатын. Халық жасақ/ры ру, тайпа, жүз-к приципімен құрылып он-қ, жүз-к. Мың-қ ж.е түмен б.п бөлінді. Әскер-ң бас қолбасшысы хан б.ды. Хан белгілі батыр/рды мыңбасы. Түменбасы етіп бекітті. Қаз х.ғы 3жүзге бөлініп, әр жүз-ң өз ханы болған "Ақтабан шұбырынды" жыл-ры қазақ жасақ-р-ң басы бірікпей халық қатты жеңіліс-рге ұшырады. Тек 1726 ж Ордабасында 3жүз-ң өкіл-рі Әбілхайыр х-ды бас қолбасшы етті. Хан/рд-ң жанында саны көп емес тұрақты әскері-ұлан/ры б-ы. О/р-ң негізін төлеңгі/р құрады. Сондай-ақ мұндай әскер ірі сұлтан/р мен би/р-ң қасында да б-ды. Қаз х.ғы монархия-қ басқару үлгісіндегі феодал-қ мемл-т б-ды. Мем-т басшысы хан- монарх сайланып қойылды. Хан тек Шыңғыс хан әулетінен шығуы тиіс болды. Қаз.қоғ-ң негізгі туыс-қ қатынас/р негізінде топтасқан ру б-ды. Ру-қ қатынас/р көшпелі мал шару-ғына негізделген феодал-қ қоғамға мейлінше бейімделді.Қаз.қоғ. әлеумет-к жіктелуге ұшыраған тап-қ қоғам б-ды. О-ң бір жағында хан, сұлтан, би, байлар бастаған саяси ж.е эконом-қ жағынан үстем тап/р тұрса, 2-ші жағында тәуелді шаруа/р, төлеңгіт/р, жатақ/р сияқты топ/р тұрды.Қаз.мемле-нде көшпелі өмірге орай күшті тұрақты басқару аппараты б.м.ды. Мұ.ң өзі орт-қ билік-ң біртндеп нашарлауына, керісінше аумақ/рда жүзге бөліну-ң күшейтіп 3жүз-ң жеке-жеке хан-қ/рға айналуына, ақыр аяғында қазақ/р-ң Ресей-ң боданы болуға алып келді. жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|