Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі. Бұланты және Аңырақай шайқастары және оның маңызы
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- 57. Қазақ – жоңғар соғыс/ң кезең/і Қазақ халқының жоңғар/ға азаттық күресі.
| 56.Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі. Бұланты және Аңырақай шайқастары және оның маңызы.Қазақ жеріне зор қауіп төндірген жоңғар мемл.Басты мақсаты: қазақ ел/ң тәуелсіздігін жойып,өзіне бағындыру,қазақ жерін иемдену.17 соңы мен 18ғ басы – жоңғар әскері Жетісу.ң бір бөлігін жаулап Сарысуға жетті.1718ж Аягөз шайкасы.1723ж Цеван Рабдан бастаған 70мың жоңғар әскері 7шепке бөлініп қаза өлкесін ойрандады.1723-27жж Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама ақмешін апаты.Жоңғар қысымымен қазақ ауыл/ы туған жер/н тастап іргелес аудан/ға көшті.Ұлы жүз бен орта жүз Ходжентке,орта жүз ру/ы Самарканга,кіші жүз ру/ы Ырғыз,Торғай, Ор,Жайық өз/не қазақ/ң 1бөлігі Тобыл губерниясына жылжыды.Шапқыншылықтан қатты ойрандалған өлке Жетісу.1725ж жоңғар/р Түркістан мен Ташкентті жаулады.үш жүз жасақ/ң біріккен қимыл/ы 1726ж басталды.1726-28жж Бұланты шайқасы Қарасиыр деген жерде 60мың қазақ-қырғыз әскері күшімен қалмақ/ талқандалды.Бұл жер кейін Қалмақ қырылған д.а.Тарихи маңызы:*қазақ халқы.ң әскери-моральдық рухы көтерілді.*3жузді біріктіргенде жоңғар қаупінен құтылуға болатындығына сенім күшейді.*Қазақ өлкесі.ң солт-батысы азат етілді.*ел тәуелсіздігін қалпына келтіру мақсатына ұмтылыс басталды.1726жОрдабасы жиыны.3жүз жасақтары жауға қарсы бірігіп,соққы беру жөнінде келісімге келді.*Әбілқайыр бас қолбасшы боп сайланды.*Жетісуды азат етуге аттануға осы жер жақын болды.*қазақ жасақтары жүздік негізде құрылды.1729-30ж-Аңырақай шайқасы.(Балқаш көл.ң оңт.гі)*Әбілқайыр басшылығымен 3 жүз.ң әскері қалмақ/ға күйрете соққы берді.Бұл ұрысқа Әбілмәмбет пен Барақ сұлтан/ да жеке жасақ/ды басқарып қатысты.Тарихи маң:*Жоңғар Іле өзенін бойлап,еліне қарай шегінді.*Кіші Орта жүз.ң көп бөлігі азат етілді.*Қазақ жерін түгелдей азат етуге мүмкіндік туды.*3 жүз.ң бірігуінің маңыздылығын көрсетті
57. Қазақ – жоңғар соғыс/ң кезең/і Қазақ халқының жоңғар/ға азаттық күресі. XVIIғ аяғы мен XVIII ғ басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр жағдайға душар болды. Алтайдан Атырауға дейінгі байтақ даланы алып жатқан қазақ халқы жерінің географиялық ерекшелігіне қарай үш жүзге бөлініп өмір сүрді. Қазақ хандығында үстемдік еткен әскери-федалдық шонжар/ арасында ішкі тартыс күшейе түсті. Сонымен қатар бұл мезгілде қазақ-жоңғар қатынасы мейлінше шиеленісіп, қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасады.1718ж Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін бір орталыққа бағындырғысы келген мақсат/ы жүзеге аспай қалды. Қазақ хандығы ауыр дағдарысқа ұшырады, елдің бірлігі бұзылды, бытыраңқылық етек алып өзара қырқыс шегіне жетті. Тәукенің орнына отырған баласы Болат ханның тек атағы ғана болды. Жүз/ді билеген кіші хан/ өз алдына дербестеніп, қазақ хандығы саяси жақтан бөлшектенді. Орта жүзді Сәмеке хан, Ұлы жүзді Жолбарыс хан, Кіші жүзді Әбілхайыр хан биледі. Бұларға қарасты ұлыс/ды билеген сұлтан/ дербестікке қол жеткізе бастады. Осыны пайдаланған жау жан-жақтан шабуыл жасады.Ш. Уалиханов сол кездегі жағдай туралы: “XVIIIғ алғашқы он жылдығы қазақ халқының өмірінде қасіретті кезең болды. Жоңғар/,Еділ қалмақ/ы, Жайық казак/ы мен башқұрт/ жан-жақтан қазақ ұлыс/н ойрандадаы» - дейді.Оңтүстіктен Орта Азия хандық/ы қыспақ көрсетті. Солардың ішінде ең қауіптісі шығыстағы Жоңғар мемлекеті болды. XIV ғ. II-ші жартысында Моңғолия территориясы 2 иелікке бөлінеді. Ойрат/ белсенді рөл атқарған Батыс Моңғолия ж/е бұрынғы Қытай императорының бақылауындағы Шығыс бөлікке. “Жоңғар” деген аттың шығуы – Шыңғысханның шапқыншылығы кезеңінде ойрат/ қашанда армиясының “сол қанатын” құраған, моңғолша ол “зюнгор” деген мағынаны білдіреді. Содан “зюнгор” – жоңғар деп аталып кеткен. Жоңғар/ң Қаз.н жеріне енуі сонау XV ғ басталған болатын. Кейіннен ойрат/ң бірігіп 1635ж мемлекет құруынан кейін – қазақ хандығына қан-төгіс шапқыншылық/ күшейе түсті. Басшысы Батур Хунтайшы болды Қазақ жеріне Жоңғар агрессиясының күшеюі Цэван Рабдан тұсында болды. Цэван Рабданның жаулап алу программасының ең шырқау шыңы – 1723ж болған шабуылдан көрінді. 1723ж тарихта есте қаларлық жұт жылы болды. Осы жылдың көктемгі төл алу кезеңі мен жазғы көш-қону жұмыс/мен айналысып жатқан қазақ еліне тосыннан, күтпеген жерден шабуыл жасады. Осы жолы шапқыншы жоңғар/ң саны 70 мыңнан асып түсіп, жеті бағытпен қазақ еліне кірді. Осы ауыр жыл/да шыққан қазақтың қаралы да қайғылы, ән ұраны «Елім-ай», сол кездегі ауыр күн/ң өшпес ескерткіші болып табылады. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшырады. Сақталған мәлімет/ге қарағанда, Ұлы жүз бен Орта жүз Самарқанд пен Бұқараға, Кіші жүздің халқы Хиуаға қарай босқан екен. Босқын/дың біразы Алакөл маңына барып паналаған көрінеді. Дәл осындай ауыр кез/де халықтың ішінен суырылып алға шығып, халықтың қамын ойлаған атақты Хан/мыз бен би/мізбен қатар батыр/мыз да болды. Бұқар жырау өзінің 29 толғауында олардың ат/н атайды. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Шақшақұлы Жәнібек, Райымбек, Малайсары. Осындай ауыр кезде еңсесі түскен елдің есін жиғызып, зар жылаған халықтың көз жасын тиғызған атақты би/міз болды. Халықты алқалы жиынға шақырған да сол баб/мыз болды.1726ж Ордабасында үш жүздің игі жақсы/ң басын қосқан ұлы жиын болды. Осында үш жүздің баласы бір бәтуаға келіп, жауға қарсы бірігіп аттануда, сол қолға басшы-етіп Әбілхайырды сайлайды. Осы кездегі қазақтың саяси хал-ахуалын архив құжат/ы былай суреттейді: «Сол кезде жоңғар/ Орта Азиядағы ірі сахара патшалығы болды. Оған ұйғыр/ қарсылықсыз бағынды. Қырғыз/ бір мезгіл қарсылық көрсетсе де, сұрапыл тегеурінге шыдамады. Ал, ұзақ жыл бойында жоңғар/мен тірескен тек қазақ/ ғана болды. Жоңғар/ қазақ елінің шығыс ж/е оңт жағындағы біраз жер/ді жаулап алғанымен, қазақ/ң кең байтақ орталық бөлігіне әл-күші жетпеді» – дейді. Сөйтіп біріккен қазақ халқының қолы 1727ж Ырғыз уезінің оңт шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақ/ға күйрете соққы береді. Бұл жеңіске жеткен жер «Қалмақ қырылған» д.а. 1729ж көктемде қазақ-жоңғар соғысының аса ірі шайқасы болады. Ол Балқаш көлінің маңында қалмақ/ға 2-рет күйрете соққы береді. Бұл жер кейіннен тарихта «Аңрақай шайқасы» деген атпен белгілі болады.Осы тұста Болат хан қайтыс болып, осыған байланысты қазақ хандығының тағдырына қатысты ірі оқиға/ болады. Енді Сәмеке, Әбілхайыр, Болаттың 3-баласы Әбілмәмбет арасында күрес туады. Сөйтіп, аға хан болып көпшілік би/ қолдамаса да Әбілмәмбет сайланады. Мұндай таңдау жасалғанына Әбілхайыр да, Сәмеке де наразы болып майдан шебінен әскерін алып кетеді. Сөйтіп қайтадан феодалдық бытыраңқылық күшейіп, жан-жаққа бөліне бастайды. Бұл кезде Бұқара, Хиуамен қатынас-шиеленісті, жоңғар/ үнемі қауіп төндіріп отырды. Ендігі жерде қазақ халқының тек өзінің күшіне ғана сенуі керектігі ж/е үш жүздің басын қосып, жоңғар/ға қарсы тұру керектігіне көз/і жетті. Осы идеяны жүзеге асыруда Абылай хан еңбек сіңірді. Ол 1731ж ауыл адам/мен бірге қалмақ/ға қарсы шайқасқа қатысып, ерлігімен, батылдығмен көзге түседі. 1740ж Жоңғарияның өзінің ішінде билік үшін күрес туып, туысқан/ арасында дүбелең жағдай қалыптасады. Содан 1758ж олардың түбіне Қытай империясы жеңді. Сөйтіп енді қазақ жеріне Цин империясы шабуылын бастады. Осы ауыр кезде Абылай өзінің шебер ішкі, сыртқы саясатымен көзге түсті. Осы кезде Ақсақал/ң алқа кеңесін шақырып, қытаймен соғысты соза беруге болмайтынын, халықтың азып-тозып кеткенін айтып, қытаймен елшілік қатынас орнату мақсатында адам/ жібереді. Сөйтіп, олармен сауда, экон.қ байланыс орнатудың жол/н қарастырды. Ресеймен қарым-қатынасын да ұлғайтты. Қазақ жерін 2елдің қаупінен қорғап қалуда үлкен еңбек сіңірді, өзінің нәзік саясатымен тіл табысты, өзінше билік, өзінше саясат жүргізді.1771ж Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Қожа Ахмет Иассауидың мешітінде хан/ мен сұлтан/ бас қосып, Абылайды ақ киізге орап, Орта жүздің ханы етіп көтерді. Бірақ Абылай өзін қазақ/ң үш жүзінің ханымын деп есептеді. жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|