Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
XV-XVIII ғғ жазба әдебиет өкілдері: Дулати, Қ.Жалайыр, Әбілғазы
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 58. XV-XVIII ғғ жазба әдебиет өкілдері: Дулати, Қ.Жалайыр, Әбілғазы.Мұхаммед Хайдар Дулати. Қ-н ғылымы мен мәдениеті-ң қалыптасуына елеулі үлес қосқан ғалым. Түркі хал-ң ортақ мақтанышы, тұңғыш тарихшысы. Күні бүгінге дей. Қ-тан мен Орт.Азия ел-ін зерттеуші-дің көбі оған жүгінеді. Түркітектес хал-ң мәдениетін зерделеуші еуропалық ғалым-дың қайсысы да М.Х.Д. еңбегіне соқпай кете алмайды. Оның басты еңбегі - “Тарихи Рашиди” шығармасы парсы тілінде жазылып, д.ж-не таралған.“Тарихи Рашидиді” М.Х.Д. 1544-1546 ж шам-да Кашмирде жазған. Ол 2 дәптерден, яғни 2 бөлімнен тұрады. Мауереннахрдағы Шағатай әулеті құрған мем-кет XIV ғ-ң ортасына таман біржола ыдырап, 2-ге бөлінеді, Моғолстан деген атпен белгілі болған шығ бөлігіне Жетісу, Тараз-Талас маңын мекендеген беделді де белілі тайпа – дулат-дың қолдауымен Тоғылық Темір(1330-1362ж) хан болады.“Тарихи Рашидидің” 1-ші дәп-рінде сол Тоғылық Темір ханнан бастап өзін Жаркенттен кетуге мәжбүр еткен Абд ар-Рашид ханға дей-гі Моғолстанда 2 ғ-ға жуық уақыт ар-да болған тарихи оқиға-р әңгімеленеді. М/лы, Шағатай текті Шер Мұхаммед хан мен Уәйс хан-ң Моғолстан тағы үшін болған қанды шайқас-ы, Уәйс хан-ң тілегіне жеткені, оның қалмақ-мен болған сансыз соғ-ры да баян етіледі.Сөйтіп, ол Моғолстан-ң хан-ы, дулаттан шыққан әмір-і мен бек-і, онда өмір сүрген түркі тайпа-ның тыныс-тіршілігіне тоқталды. Хан-ң өзі ж/е ұрпақ-ның Мәуереннахрда, сондай-ақ қазақ хан-ы һәм сұлтан-ымен жүргізген соғ-ры жайлы тәптіштей баяндаған. Оның бір ерекшелігі – ол тек шындықты ғана жазды. Тарихшы ғалым-ң барл да Дулатидің осы бір қасиетіне ерекше мән береді.Қадырғали Жалайыр. Жалайыр тайпасынан шыққан ортағасырлық ғұламалар-ң тағы біреуі әрі бірегейі – Қ.Ж. Қ.Ж. Бабыр қайтыс болған 1530 ж Оңт Қ-да, Отырар-Түркістан маң-да дүниеге келген.Ата-баба-ы Қарахан заманынан бері үздіксіз хан ноян-ы, уәзір-і, қолбасы-ы болып қызмет атқарған.Ол ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жетік игеріп, Шығыс-ң классикалық озық әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең білген. “Мен дж-гі неше түрлі мем-ді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітап-р оқыған адаммын”, - деп жазды ол “Жылнамалар жинағында”. Ол қазіргі Рязань жерінде орн-қан шағын мем-тік құрылым Қасым ханд-да тұрған кезде “Жамиғат-тауарихты” шығармасын жазды. Ол оны 1602 ж аяқтаған. XVII ғ-да дүниеге келген осы асыл мұра кейін белгілі татар зиялысы Ибраһим Халфиннің кітап-ы мен қолжазба-ы арасынан таб-ған. Кейіе ол Қазан университ-ң қолжазба қорына түскенімен, осы оқу орнындағы шығыстану факультеті Санкт-Петербургке қоныс аударуына байл. “Жамиғат-тауарих” өзге дүние-мен бірге сонда жөнелтілді.Қ.Ж. “Жылнама-р жинағында” Шығыс ел-іне, оның шаһар-ына шолу жасап, қазақ сахарасын мек-ген жалайыр, арғын, қыпшақ, қаңлы, найман, т.б. секілді түркі тайпа-ына анықтама береді. Қазақ хан-ының өмірбаянына тоқталады. Ол қазақ жері, оның қала-ы тур. аса құнда дерек-р қалдырды. Шежіре кітап-ң, әсіресе XII-XVI ғ ар-ғы қазақ жер-гі оқиға-ға арн-ған бөлімі-ң ғылыми маңызы ерекше. Мұнда XVI ғ-ң басынан бергі қаз.тайпалары-ң халық болып қалыптасуы жайлы сөз болады. Қаз.хандары-ң әлеум-саяси жағд-ры, Қ-танда рулық патриархаттық-шонжарлық қатынастар-ң қалыптасуы, хан төң-гі сұлтан-р мен қараша-р, бек-р мен хафиз-р, т.б. әлеуметтік топ-р тур.құнды тарихи дерек-р мол.Әйтсе де, “Жылнаманы” оқыған адам шығарма тілі-ң өзге түркі хал-на қарағанда қазақ тіліне жақын екендігін байқайды. Сол себепті, бұл туындыны ескі қазақ тілі-ң алғышқы жазба ескерт-ң бірі әрі бірегейі деп қабылдаған жөн.Әбілғазы Баһадүр Хан (1603 — 1664) — Хиуа ханы (1645—63), тарихшы-шежіреші. Әбілғазы Хорезм хандығы-ң астанасы ҮргеніштеЖошы ұрпағынан тараған Арабмұхамед хан-ң отбасында туған.Әкесі Арабмұхамед хан 1602 жылы Хорезм ханы болып жарияланған. Шешесі Меһірбану да Шыңғыс хан әулетінен шыққан,Әбілғазы әкесі салдырған Арысхан медресесінде оқып, ғұлама ғалым-дан дәріс алған. Медреседе халық ауыз әдебиетін, тарихты оқып зерттеді, әскери өнер, мем-тік басқару ісін меңгерді. 16 жасқа шыққанда әкесі оны үйлендіріп, Үргеніштің жарты бөлігін билеткен. Арабмұхамед хан-ң қартайған шағында балалары ар-да билікке талас басталды. 17 жасынан бұл талас-тартысқа Әбілғазы да араласты. Оның аяғы ағайынды адам-р ар-ғы қарулы қақтығысқа ұштасты. Сондай соғыс-ң бірінде 1621ж Әбілғазы ауыр жарақаттанып, Әмударияны жалғыз жүзіп өтіп, қашып құтылады. Маңғыстаудағы түрікмен-ді, қазақ хан-ы Есім мен Тұрсынды паналайды. Әбілғазы Ташкентте Тұрсынхан сарайында 2ж тұрып, еліне қайтып келген соң, 1628ж ағалары-ң қолына түсіп, Иранға жер аударылды. 10 ж-й Исфахан қаласында айдауда болған. 1638ж Исфаханнан қашып шығып, түрікмен ру-ң арасында жасырынып жүрген. 1640—1641ж Жем өзені бой-ғы Қалмақ ханы Хо-Орлектің ордасында тұрған. Осы жерден Арал қазақ-ы көп сыйлық беріп, Әбілғазыны қалмақ ханынан сұрап алып, өздеріне хан көтерді. 1643жІлияс би бастаған Арал қазақтары Хиуа ханы Аспандиярға қарсы көтерілгенде Әбілғазы солармен бірге болған. 2ж бойы Хиуаға дамылсыз шабуыл жасап, ақыры қазақ, өзбек, қарақалпақ-ң күшімен 1645ж Хиуаны алып, хан болып жарияланды. Хан тағына отырғаннан кейін де көп ж-р түрікмен тайпа-мен соғыс жүргізді, Хиуа хандығы жеріне баса-көктеп кірген қалмақ-ға қарсы қиян-кескі ұрыс жүргізді, Бұхараға шабуыл жасады. Тек 1663ж ғана хандық билігін ұлы Ануш Мұхамедке беріп, бейбіт істермен айналысуға мүмкіндік алып, шығармашылық жұмысқа кірісті.Әбілғазы өз заманының білімді адамдар-ң бірі, зиялы-ң ұстазы болды.Әбілғазы жазған “Шежіре-и Тарахима” (“Түрікмен шежіресі”, 1661ж) ж/е “Шежіре-и Түрк” (“Түрік шежіресі”, 1665 ) атты тарихи 2 шығарма шығыстануда, оның ішінде түркітану мен қазақтануда кеңінен танымал болды. “Шежіре-и түрк” ғыл. ортаға 18 ғ-ң бас кезінде мәлім болды. Кітап-ң қолжазбасын Ресейде тұтқында жүрген швед офицер-і Тобыл тауып, оны Бұхар ахунына орысша аудартқан. Көп өзгеріс-ге ұшырамай, қазіргі қазақ тіліне өте ұқсас таза көне түрік тілінде жазылған қолжазба алғаш рет француз (1726), орыс (1770, 1780) ж/е неміс (1780) тіл-рінде кітап болып шықты. 1825 жылы шежіре-ң араб әрпімен жазылған түпнұсқасы граф Н.И.Румянцев-ңараласуымен Қазанда басылып шыққаннан кейін ғана ғыл. айналымға қосылды. Академик Х. Френ бұл басылымды “шығыстану ғылымы-ң даңқын шығаратын үлкен іс” деп бағалады. 1854ж И.Н.Березин “Шығыс тарихшы-ы кітапханасы-ң”3- томына Г.С.Саблуков жасаған орысша аударманы кіргізді. Жоғарыдағы нұсқасы мен Дальколлекциясынан Азия музейіне түскен жаңа қолжазбаны пайдаланып, П.И.Демезон оның салыстырмалы нұсқасын 2 кітап етіп бастырып шығарды (1871 — 1874). Бұл шығарма — Шыңғыс ханнан бұр-ғы және одан кей-гі дәуір-де Орта Азия, Қ-н, Таяу Шығыс ел-інде болған оқиға-р мен сол тұстағы ел басқарған хан-р жүргізген саясат туржылнама. Еңбекте қазақ халқын құраған ру-р мен тайпа-ң көне тарихы, тұрмыс тіршілігі мен мәдениеті жайлы құнды дерек-р келтірілген. Әбілғазы хан-ң “Түрік шежіресі” — тарихи-деректік, әдеби және тілдік жағынан өзге шежіре еңбек-ден шоқтығы биік тұратын шығарма.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|