Түркістан Оранғай қалашығына кірісіндегі жолбарыс мүсіні және

219 
 
Парлак Т.
 
Орта Азиядан Анадолыға дейін түрік мәдениетінде кездесетін барыс фигурасының ...
 
 
  
 
Сурет 13, 14, 15, 16.
 
Түркияда, Германияда және Қазақстандағы Кентау қаласындағы 
жолбарыс мүсіні.
 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
DAVLETOV  Timur  B.  Türk  Kültüründe  Pars: 
http://www.turkopedi.com/anadolu-parsi.html  (erişim
: 
10.12.16/04:2011) 
2.
 
PARLAK Tahsin, Turan Yolunda Aral’ın Sırları Ankara, 2004, s.20. 
3.
 
ÜNAL R. Hüseyin, Erzurum Yakutiye Medresesi, Ankara 1992, s.44-45. 
4.
 
http://anadoluparsi.com/(erişim
: 10.12.16/04:2011) 
5.
 
http://www.turkopedi.com/anadolu-parsi.html(erişim
: 10.12.16/04:2011) 
6.
 
UGDIJEKOV,  Stanislav  Sotsialnaya  sturktura  rannesrednevekovıh  kırgızov.  N.F.Katanov  Hakas  Devlet 
Üniversitesi  Yayıncılığı,  Abakan,  2003,  s.14;  VİKİPEDİ  Özgür  Ansiklopedi  (2007)  Baybars 
[http://tr.wikipedia.org/wiki/Baybars] (erişim: 07.05.07/09:02); 
7.
 
PARLAK Tahsin, Tufandan Turan Denizine, Turan Denizinden  Günümüze Aralı’n Sırları Ankara, 2002, 
s.12 
8.
 
ARSLAN Muhammet Anadolu’da dış yan yüzleri tezyin edilmiş tek taçkapı örneği : Yakutiye Medresesi 
Taçkapısı, 2010 Erzurum, s.14-15. 
9.
 
http://anadoluparsi.com/(erişim
: 15.16.17/04:2011) 
10.
 
ÖNEY Gönül “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”, Belleten, S.XXXII/125, İstanbul 1968, 
s.34-35. 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 

220 
 
 
 
A.YERMUKHAMEDOVA 
Yr. Doç. Dr. A.Yesevi Űniversitesi 
 
URARTU ORDUSUNUN KUŞATMA TEÇHİZATI VE SAVAŞ ARABALARI 
 
Мақалада  жаулап  алу  барысындағы  урартулықтардың  шабуылдау  техникасы  мен  әскери 
атты арбаларды белсенді пайдалануы қарастырылған. Сонымен қатар автор Урарту армиясының 
әскери-техникасының жабдықталуына Таяу Шығыс елдерінің әскери үлгісінің ықпалын анықтауға 
тырысқан.  
В  данной  статье  рассматриваются  виды  осадных  машин  и  боевых  колесниц,  активно 
применявшихся урартийцами в ходе завоеваний. Автор так же пытается выявить влияние военных 
образцов  государств  Ближнего  Востока  на  развитие  военно-технического  снаряжения  армии 
Урарту. 
This  article  deals  with  the  types  of  the  siege  technical  equipment  and  war  chariots  used  in  the 
conquests by Urartians. The author also tries to show an influence of the military models of the Middle East 
States on the development of war technical equipment of Uratian army. 
Aktif  bir  şekilde  dış  siyaset  yürüten  bir  devlet  olarak  Urartu’nun  askerî 
teçhizatında  çeşitli  kuşatma  makinelerine  sahip  olması  gerekirdi.  Maalesef,  bunu 
destekleyen her hangi bir yazılı veya arkeolojik veriye henüz ulaşılmamıştır. Ama 
kanaatimizce, işgal etme siyasetini çok iyi geliştirmiş ve daha önce de belirttiğimiz 
gibi,  o  dönemin  en  güçlü  devletlerinden  biri  Asur’a  başarılı  bir  şekilde  karşı 
koyabilmiş  bir  devletin  silâhlanmasında  söz  konusu  unsurların  yer  almaması 
imkansızdır.Daha  önce  de  belirtildiği  üzere  Urartu,  silâhlanma  konusunda  rakibi 
Asur’dan  çok  şey  almıştır.  Bu  veri,  muhtemelen  kuşatma  tekniği  ile  ilgili  bazı 
unsurların geçtiğine de işaret etmektedir.  
Böylece  Asur  kuşatma  tekniklerinin  incelenmesinin  Urartu  ordusunun 
kuşatma makineleri hakkında bilgi edinmemizi sağlayacağını umut ediyoruz.  
Bilindiği  gibi,  koçbaşları  ilk  kez  Hurriler  tarafından  icat  edilmiştir  [1.61]. 
Asurluların  kuşatma  sanatıyla  ilgili  bazı  bilgiler  ise  M.Ö.  IX-VII.  yüzyıllardan 
günümüze  ulaşmıştır.  Üzerlerinde  Asurluların  kuşatma  teknikleri  tasvir  edilen 
günümüze ulaşmış kabartmalar da söz konusu dönemlere aittir. M.Ö. IX. yüzyılda 
Asur koçbaşları, II. Aşşur-nasir-pal’ın ( M.Ö. 883 - 859 ) kabartmalarına göre altı 
tekerlekli çok ağır araçları andırmıştır. Ağaçtan yapılmış koçbaşı çatısı (karkas) 4 - 
6  m.  uzunluğunda  ve  5  -  6  m.  yüksekliğinde  olmuştur  [1.61].  Koçbaşının  ön 
kısmına  ayrıca  yaklaşık  3  m.’lik  bir  kule  yerleştirilmiştir.  Kule,  çıkık  çatılı  veya 
siperli  olmakla  birlikte  yaycılar  için  mazgallar  da  bulundurmuştur.  Koçbaşını 
ateşten  korumak  için  üzerini  ıslak  postlarla  örtmüştür.  Koçbaşı,  aslında  çatısına 
(karkasa)  iple  asılıp  sarkaç  gibi  hareket  eden  ve  uçları  düzleştirilmiş  metalden 
yapılmış bir kütüğü andırmıştır. Onun sivri uçları, taş levhaların birleştiği yerlere 
darbe atmaya elverişliydi. Kule ise, kale koruyucularını duvarlardan uzaklaştırma 
ve  böylece  onların  koçbaşının  hücumunu  engellemesini  önleme  amacıyla  ateşli 
siper oluşturmak için kullanılmıştır. Bu tür koçbaşları önemli bir ağırlıkta olmuştur.  
III.  Salmanassar  (M.Ö.  858  -  824)  döneminde  artık  koçbaşları  daha 
hafifleştirilmiş  ve dört  tekerleğe  yerleştirilmeye başlanmıştır.  III. Salmanassar’ın  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Yermukhamedova A.
 
Urartu Ordusunun Kuşatma Teçhizati ve Savaş Arabalari 
 
 
 

221 
 
kapılarındaki  resimlere  bakılırsa,  koçbaşı-kütük  unsuru  olmayan  ve  öküz  başını 
andıran  sivri  uçlu  koçbaşı-araba  modeli  mevcuttu.  Araba,  muhtemelen  taş  veya 
toprakla doldurulmuş ve duvarlara veya kapılara yönlendirilmiştir.  
II. Sargon (M.Ö. 722  - 705), ilk olarak kale duvarının bir bölgesine karşı bir 
kaç  koçbaşını  grup  şeklinde  yerleştirerek  onların  hasar  verici  etkilerini  daha  da 
artırmıştır.  Kral  San-herib  (M.Ö.  705  -  681)  döneminde  ise,  bir  kaç  parçadan 
oluşan toplanabilir koçbaşları ortaya çıkmıştır. Bu ise, kuşatma teçhizatını arabada 
kolay taşıma ve bulunduğu yerde hızlı toplamayı sağlamıştır [2]. 
Kuşatılan  kalenin  direnççileri  ise,  koçbaşları  ile  zincirlerin  yardımıyla 
savaşmışlardır. Söz konusu zincirler, kütüğün baş kısmına atılmış ve böylece onun 
yukarıya çekilmesi düşünülmüştür. Buna karşılık Asurlu askerler, zincirleri demir 
çengellerle  çekip  onun  üzerinde  bütün  ağırlıklarıyla  asılı  duracak  özel  askerî 
birlikler oluşturmuştur.  
Kuşatma  teçhizatı  için  büyük  bir  tehlikeyi  ateş  oluşturmuştur.  Asurluların 
koçbaşlarını  ıslak  postlarla  kapatmaları  bu  tehlikeyi  her  zaman  önleyememiştir. 
Kabartmalardan  birinde  koçbaşı  kulesinin  ön  kısmında  yerleşen  bir  grup  askerin 
koçbaşına uzun borulardan su dökmekte olduğunu görmek mümkündür. Diğer bir 
kabartma ise, uzun bir kaşıkla su dökerek koçbaşındaki ateşi söndürmekte olan bir 
asker tasvir edilmiştir [2]. 
Asur  ordusunun  askerî  teçhizatında  ayrıca  askerlerin  kuşatılan  kale 
duvarlarına  çıkmalarını  sağlayan  hücum  merdivenleri,  kuşatma  kaleleri  ve  sapan 
makineleri vardı. 
Böylece  Asur  kabartmaları,  Asur  ordusunun  döneminin  en  gelişmiş  kuşatma 
teçhizatıyla donatıldığını ve bunu hep geliştirme çabası içinde olduğunu çok güzel 
bir şekilde gözler önüne sermektedir.  
Onun güç-kuvvetine başarılı bir şekilde karşı koyabilen Urartu ise, tabii ki hiç 
kuşkusuz Asur askerî teçhizatına benzer bir teçhizata sahipti.  
Urartu  krallarının  ordu  teçhizatına  dair  bilgiler  içeren  yazılarında  savaş 
arabalarından  da  bahsedilmektedir.  İşpuini  ve  Menua’nın  ordu  ile  ilgili  bilgiler 
veren metinlerinde kuzeye altmış altı savaş arabasının gönderildiği anlatılmaktadır. 
Urartuluların  Urmiya  Gölü’nden  güneye  doğru  gerçekleştirdikleri  askerî  sefer 
hakkındaki yazılarında orduyla ilgili diğer bilgiler yer almaktadır. Orada 106 savaş 
arabası, 9. 474 süvari ve 2. 704 piyadeden söz edilmektedir [3.21,22,24]. 
 Toprakkale’de  bulunan  mühür  baskısı,  uzun  bir  süre  Urartu  savaş  arabasına 
dair tek resim olarak kabul edilmişti. Ama Çavuştepe, Kayalıdere ve Giyimli’de I. 
Argişti  ve  II.  Sarduri’nin  zırh,  okdanlıklar  ve  tunç  kemerleri  bulunduktan  sonra 
Urartu savaş arabası ile ilgili daha geniş bilgi elde edilmiştir.  
Urartu’da savaş arabası ilk defa I. Argişti döneminde ortaya çıkmıştır [4.54]. 
Karmir-Blur’da  bulunan  zırh  ve  okdanlıklardaki  resimlere  göre,  arabanın  gövde 
kısmı  ağır  bir  yapıya  sahipti.  Araba  tekerlekleri  ise,  araba  gövdesinin  en arka  
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Yermukhamedova A.
 
Urartu Ordusunun Kuşatma Teçhizati ve Savaş Arabalari 
 
 
 

222 
 
kısmına  yerleştirilmiş  ve  tekerleklerde  sekiz  kalın  parmaklık  (ispit)  bulunuyordu. 
Çıkık araba oklarını arabaya koşulan iki atın gövdesi kapatmıştır [5.340].  
Urartu  savaş  arabalarını  Asur  savaş  arabalarıyla  karşılaştırınca  Urartuluların, 
hafif  gövdeli  ve  kalkansız  araba  okuna  sahip,  tekerleklerde  de  sekiz  parmaklık 
bulunan Asur savaş arabalarını taklit ettiğini görmek mümkündür.  
Bu  durum,  Urartuluların  M.Ö.  VIII.  yüzyılda  kendilerinin  Hitit  ve  Hurri 
kökenli  eski  silâhlarını  bırakarak  Asur  silâhlarını  aldıklarına  dair  izlenimleri 
desteklemektedir. İşte o dönem, Asur savaş arabası da bütün detaylarıyla alınmıştır.  
1957’de Karmir-Blur’da yapılan kazılar sırasında şarap saklama deposundaki 
çeşitli  tunç  eşyalar  arasında  Piotrovsky’nın  araba  oklarının  tepesi  olarak  tespit 
ettiği 17 cm. yüksekliğinde bir tunç at başı heykelciği bulunmuştur [5.340]. Böyle 
bir  araba  oku  süsü,  San-herib  sarayındaki  kralın  savaş  arabasının  tasvir  edildiği 
resimde de yer almaktadır [6.152]. 
Çilingiroğlu, “Urartu ve Kuzey Suriye” adlı çalışmasında birkaç Urartu savaş 
arabasını tasvir etmiştir. Onları karşılaştırırken, bütün Urartu savaş arabalarına has 
aşağıdaki özellikleri belirtmek mümkündür: 
“Küçük ve hafif araba, altı ya da sekiz ispitli orta boy tekerlekler, boyunduruk 
çiçek,  tomurcuk  ya  da  kılıç  kabzası  motifiyle  süslenmiş,  kasanın  kenarı  kabarcık 
motifiyle  süslenmiş,  bazen  araba  arkasında  mızrak  da  yer  almıştır.  Çoğu  zaman 
arabaya iki kişi binmiş ve araba iki at tarafından çekilmiştir [4.55-58].  
Urartuluların koşum yöntemleri Asurlularınkine benzerdi. Asurluların koşum 
takımı  gem  (yanaklı  ve  kantarma  tipleri),  at  boynunu  tasma  gibi  kuşatan  kayış 
kemer  ve  karın  kuşağından  ibaretti.  Koşum  takımının  söz  konusu  unsurlarıyla 
birlikte  atların  başındaki  görkemli  süsleri,  Urartu  resimlerinde  de  görmek 
mümkündür [7].  
Son olarak o dönemdeki atlar ve onların süs takımları hakkında da biraz bilgi 
vermek  isteriz.  Asur  ve  Urartu  kaynaklarına  göre,  atları  yetiştirme  ve  eğitme 
işlerine çok önem verilmiştir. Urartu’da Uşkaya bölgesi (Van gölünün kuzeydoğu 
tarafı)  atçılıkla  ün  kazanmıştır.  Kaynaklar  bununla  ilgili  olarak  şunları 
belirtmektedir: 
“Süvariler  için  at  yetiştirme  hususunda  bütün  Urartu’da  onlara  (Uşkaya’da 
yaşayan insanlara) denk kimse yoktur. Geniş topraklı ülkenin küçük taylarını kral 
ordusu  için  yetiştirir  ve  Urartuluların  Mana  Ülkesi  olarak  adlandırdıkları  Subi 
bölgesine alınıncaya kadar her sene haraç olarak alır ve onların gövdelerine kimse 
bakmaz,  onlara  kimse  binmez,  savaş  için  gereken  yürüyüş,  atlayış  ve  dönüş 
hareketlerini öğretmez, onlar semersiz gezerler” [8.94-96].  
Böylece  at  yetiştirmek  için  at  çiftliklerine  benzer  kuruluşlar  kurulmuştur. 
Orada  yetiştirilen  atlar  belli  bir  yaşa  (yaklaşık  olarak  iki  yaşına)  gelince  sınava 
benzer  bir  deneme  yapılmıştır.  Bundan  sonra  kral  ordusu  için  gereken  en  yüksek 
standartlara  uygun  atlar  antrenmana  tâbi  tutulmuştur.  Onları  savaş  atları  olarak 
yetiştirirken insana uyması da öğretilmiştir. Urartu  savaş  atlarının fiziki bakımdan  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Yermukhamedova A.
 
Urartu Ordusunun Kuşatma Teçhizati ve Savaş Arabalari 
 
 
 
 

223 
 
çok  kaliteli  olduklarını  XIX.  yüzyılın  sonlarında  Van  Gölü  yakınlarında  bulunan 
taş steldeki bilgilerden anlamak mümkündür. Taştaki yazıda şöyle denilmektedir: 
“Tanrı  Haldi’nin  kudretiyle,  İşpuina’nın  oğlu  Menua  şöyle  der:  Menua’nın 
bindiği Artsibini adlı at bu yerden 22 dirsek uzaklığa (11 m. 22 cm. veya 11 m. 44 
cm.) atlamıştır” [3.110].  
En  güzel  atlar  binit  olarak  seçilmiş,  kötüleri  ise,  arabalara  koşma  için 
alınmıştır. Çok değerli bir hayvan sayılan atlar, doğal olarak koruma amaçlı çeşitli 
unsurlarla  kuşatılmıştır.  Arkeolojik  bulgular  ve  resimlere  göre,  gövdelik  (at 
göğsünü  tamamen  örten  metal  rozetlerle  kaplı  kayış  kuşaklar)  ve  at  başının  üst 
kısmını  koruma  amaçlı  yapılan  beş  köşeli  tunç  alınlık  savaş  atının  süs  eşyasını 
teşkil etmiştir [9.251-52]. 
Maalesef kaynakların yetersizliği, Urartu’nun askerî teçhizatıyla ilgili ayrıntılı 
bilgi  verme  imkanımızı  sınırlandırmaktadır.  Ama  gelecekte  yapılacak  arkeolojik 
kazıların,  henüz  çözümünü  bulamamış  birçok  konuyu  aydınlatacağını  umut 
ediyoruz.  
 
KAYNAKÇA 
 
1.
 
Sauvage M. “Le siege des villes fortifiees”, Dossd’ar 160, Mai, s. 56-62, Dijon,1991.  
2.
 
Носов 
К. 
Осадная 
техника 
Античности 
и 
Средневековья 
//İnternet: 
www.xlegio.ru/nosov/assyrian.htm 
3.
 
Меликишвили Г. Урартские клинописные надписи. Москва, 1960. 
4.
 
Çilingiroğlu A. Urartu ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kültürel İlişkiler. İzmir,1984. 
5.
 
Пиотровский Б. Урартская колесница. Древний мир. Сборник статей. С. 340-343, Москва, 1962. 
6.
 
Пиотровский Б. Ванское царство. Москва, 1959: 282 с. 
7.
 
Разин  E.  История  военного  искусства  XXXI-VI  веков  до  н.э.  Санкт-Петербург 
//İnternet:www.militera.lib.ru.1999. 
8.
 
Ковалевская В. Конь и всадник. Москва, 1977. 
9.
 
Нефедкин А. Защитное вооружение колесничих коней на Ближнем Востоке в  Ахеменидский и 
Эллинистический периоды. Античный мир. Проблемы истории и культуры. Санкт-Петербург. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 
Қ.Қ.БАЗАРБАЕВ  
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің докторанты  

224 
 
 
TҮРІК ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ БІРЛІГІ: ТҮРКІСТАН ТАРИХЫН 
 ТАРИХНАМАЛЫҚ ТАЛДАУ 
 
В  данной  статье  рассматриваются  научные  исследования,  посвященные  развитию  идей 
единства тюркских народов. 
This  article  deals  with  the  research  of  scientific  works  on  the  problem  of  the  development  of  the 
Union of Turkic nations. 
 
Батыс  Түркістанды  жаулап  алуымен  Ресей  империясы  өзінің  Еуразия 
құрлығындағы 
позицияларын 
елеулі 
түрде 
нығайтты, 
сондықтан 
Түркістаннан  айрылу  оның  экономикалық  дамуына  ғана  емес,  геосаяси 
мақсаттарына  да  ауыр  соққы  болар  еді.  Сондықтан  Ресей  патшалық  үкіметі 
Түркістаннан  айырылып  қалмауға  барлық  күшін  салды.  Сол  кезден  бастап 
Ресей империясындағы түрік халықтарының азаттық күресі басталды. Ресей 
империясының  қоластындағы  Түркістан  жері  Кеңес  Одағы  кезінде  бірнеше 
жеке  кеңестік  республикаларға  жіктелді,  алайда  олар  түріктердің  тәуелсіз 
мемлекеті  болған  жоқ,  сондықтан  тәуелсіздік  жолындағы  күрес  жалғаса 
берді.  ХХ  ғасырда  бұл  күрес  өзіндік  идеологиясы  мен  теоретиктері, 
бағдарламалары  мен  жетекшілері  бар  саяси  күреске  айналды.  Бұл  күрес 
әлемдік  тарихтағы  ұлт-азаттық  қозғалысы  деп  аталған  ірі  тарихи  үдерістің 
қатарынан өз орнын алуға тиісті. 
Кеңес  Одағы  ыдырағаннан  кейін  нарықтық  экономика  мен  либералдық 
демократияға  өту  кезеңінде  тұрған  Қазақстан  үшін  ғасырлар  бойы  жалғыз 
ғана тәуелсіз түрік мемлекеті болып келген Түркиямен қарым-қатынас жасау 
айрықша 
маңызды 
болды. 
Түрік 
елдерінің 
әртүрлі 
саладағы 
ынтымақтастығының  айрықша  маңыздылығын  Президент  Н.Ә.Назарбаев 
өзінің  «Тарих  толқынында»  деген  еңбегінде  былайша  атап  өткен  болатын: 
«Тарихтың алға қойып отырған өктем талабы әрбір түрік еліне әртүрлі салада 
саяси,  экономикалық,  мәдени  және  гуманитарлық  тәсілдермен  бірігу 
мәселесін шешудің бәріне бірдей тең институттық тетіктерін жатпай-тұрмай 
іздестіруді  міндеттейді»  [1.296].  Осылайша  қазақ  халқы  өзінің  әуелі  Ресей 
империясының,  одан  кейін  Кеңес  Одағының  құрамында  болған  кезеңдерде 
жоғалтып  алуға  сәл  ғана  қалған  түріктік  тегін  қайта  тауып,  болашақ  даму 
бағдарын анықтауға мүмкіндік алған еді.  
Кеңес  Одағы  ыдырап,  егемен  Қазақстанның  даму  кезеңі  басталғанда 
империялық  сана  бұғауынан  арылып,  оның  орнына  ұлттық  сана 
қалыптастыру міндеті пайда болды. Тарихи сананы жаңарту сияқты маңызды 
міндетті  іске  асыруда  Қазақстанда  тәуелсіздік  кезеңінде  бірқатар  қадамдар 
жасалды.  ХХ  ғасырдың  30-жылдарындағы  жаппай  қуғын-сүргіннің  алпыс 
жылдығына орай 1997 жылдың «Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін 
құрбандарын  еске  алу  жылы» болып  жариялануы,  келесі  1998 жылдың
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Базарбаев Қ.Қ.
 
Tүрік халықтарының бірлігі: Түркістан тарихын тарихнамалық талдау 
 
 
 

225 
 
«Халық  бірлігі  мен  ұлттық  тарих  жылы»  деп  аталуы  және  2004  жылдан 
бастап «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша  шетел мұрағаттарынан қазақ 
тарихы мен мәдениетінің деректерін іздеу, жинақтау, аударып, басып шығару 
нәтижесінде ұлттық сананы қалыптастыруда шешуші қадамдар жасалды. Ал 
бұл  міндетті  орындаудың  бірден-бір  жолы  тоталитарлық  сананың  негізін 
құраған  «кеңес  халқы»,  «кеңес  мәдениеті»,  «социалистік  ұлттардың 
жақындасуы және бірігіп кетуі» деген қияли түсініктерге қарсы тұра алатын 
идея  табу  болса,  ол  идеяның  өзегі  сонау  ХІХ  ғасырдан  бастау  алатын  түрік 
халықтарының  бірлігі  және  азаттығы  идеясы  болып  шыққаны  заңды 
құбылыс.  
Тәуелсіз  Қазақстанның  қалыптасуы  мен  дамуы,  саяси  либералдық 
модернизация үдерісі қазақ тарихының кеңестік кезеңде идеологиялық және 
саяси  мақсаттарға  сәйкес  бұрмаланған  аспектілерін  қайта  қарауды  талап 
етеді.  Соның  ішінде  түрік  халықтарының  бірлігі  арманын  пір  тұтып,  кеңес 
өкіметінің таптық идеяларын қабылдаудан саналы түрде бас тартып, шетелге 
кеткен  түркістандық  қайраткерлердің  эмиграциядағы  саяси  қызметі,  жалпы 
кеңестік  Шығыстың  ұлт  тәуелсіздігі  жолындағы  күресінің  әлемдік  аренаға 
шығуы  туралы  мәселенің  кеңестік  тарих  ғылымында  зерттелуі  біржақты 
болғаны  белгілі.  Атап  айтқанда,  тарих  ғылымында  кеңестік  Орталық  Азия 
халықтарының  Түркістаннның  тәуелсіздігі,  түрік  бірлігі,  түрік  тарихының 
ортақтығы  туралы  идеяны  көтерген  зиялы  қауымы  өкілдерінің  жағымсыз 
бейнесі  қалыптастырылды.  Олардың  еңбектері  мен  идеялары  ұмыт  болды 
немесе зерттеуге қасақана жол берілмеді. Бұл мәселеге арналған еңбектер тек 
қана  сынау,  айыптау  сипатында  болды.  Себебі  олар  Түркістанның  азаттығы 
жолындағы  күресте  ұран  болған,  оған  бағыт-бағдар  берген  идеяларды 
негіздеп,  ұлт-азаттық  қозғалысының  пәрменділігін  күшейтті.  Сондықтан 
Түркістан ұлт-азаттық қозғалысында түрік халықтарының бірлігі идеясының 
қандай  рөл  атқарғандығын  зерттеу  Қазақстан  тарихының  аса  өзекті 
мәселелері қатарына жатады. 
Шығыс  тарих  ғылымында  түрік  халықтарының  бірлігі  және  Түркістан 
тарихының  мәселелері  неғұрлым  белсенді  әрі  шынайы  зерттелген  жері 
Түркия болды. Түркия Ресейдегі большевиктер идеясын қабылдамай, шетелге 
кетуге  мәжбүр  болған  түрік  зиялыларының  екінші  отанына  айналған  еді. 
Түркияда түрік эмигранттары ғылыммен айналысты, университеттерде сабақ 
берді,  кейбірі  саясатпен  де  айналысуға  мүмкіндік  алды.  Түркияда  түрік 
бірлігі  жолында  күрескен  көптеген  зиялылардың,  соның  ішінде  Мұстафа 
Шоқайдың  да  еңбектері  басылып  шықты,  соған  орай  онда  осы  мәселені 
зерттеушілер  де  жеткілікті  екені  белгілі. Түркиядағы  түрік  эмиграциясының 
келесі толқыны екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасты, олардың да 
ғылым  мен  білім,  өнер  саласы  мен  қоғамдық  өмірде  өзіндік  орындары  бар. 
Түркия зерттеушілерінің  ішінде  бірінші  кезекте Таһир  Шағатай мен Саадат  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Базарбаев Қ.Қ.
 
Tүрік халықтарының бірлігі: Түркістан тарихын тарихнамалық талдау 
 
 
 

226 
 
Шағатайдың  Түркістан  тарихы  және  Мұстафа  Шоқай  туралы  еңбектері  аса 
маңызды.  Х.Н.Оркунның  кітабын  Түрікшілдік  идеясының  тарихы  кешенді 
түрде зерттелген еңбек ретінде қарау қажет [2.115]. Әнуар пашаның өмірі мен 
қызметін,  Түркістандағы  азаттық  қозғалысына  қатысуын  зерттеген 
А.Бадемжи,  Ш.С.Айдемир,  И.Үлкінің  еңбектері  бар.  М.Өздагдың  еңбегінде 
большевиктер  үкімет  басына  келгеннен  кейінгі  Түркістандағы  азаттық 
қозғалысына  түрік  халықтарының  бірлігі  идеясын  қолдайтын  түрік 
зиялыларының көмегі сипатталған [3.335]. М.Сарай өзінің Османлы мемлекті 
мен Түркістан хандықтары арасындағы өзара қарым-қатынастарды зерттеуге 
арналған  монографиясында  Түркістандағы  Ресей  империясының  отарлық 
езгісіне талдау жасаған [4.160].  
Түркістанның  азаттығы  және  түрік  халықтарының  бірлігі  мәселесі  – 
Кеңес  Одағы  ыдыраған  соң  тәуелсіз  мемлекетін  құрған  бұрынғы  Түркістан 
жеріндегі  тағдыры  мен  тарихы  ортақ  мемлекеттер  зерттеушілерінің  де 
айрықша  назарын  аударып  отырған  тақырып.  Осы  орайда  Өзбекстан 
тарихшылары 
Р. Шамсутдинов, 
Х.Д.Садықов, 
Б.А.Кошанов, 
А.М.Худайкулов,  С.Азамхужаевтың  еңбектерін  айрықша  атап  өту  қажет. 
Тәуелсіз  Әзірбайжанда  түрік  бірлігін  негіздеген  және  насихаттаған, 
тұраншылдық 
идеясының 
жаршысы 
болған 
«Каспий» 
газетін 
шығарушылардың  бірі  А.Гусейнзаденің  өмірі  мен  қызметі,  әзірбайжан 
халқының  ұлт-азаттық  күресінің  көшбасшысы  болған  «Муссават» 
партиясының қызметі жаңа тұрғыдан зерттеле бастады. 
Батыс  ғалымдарының  зерттеулерінде  Түркістанның  Ресей  отары 
ретіндегі саяси, экономикалық және мәдени даму мәселелері қарастырылған. 
П.Мюленнің  монографиясында  кеңестік  Шығыс  халықтарының  екінші 
дүниежүзілік  соғыс  кезіндегі  азаттық  қозғалысы  жан-жақты  зерттелген. 
Алайда  бұл  автор  кезінде  Түркістан  Ұлттық  Комитетінің  басшылық 
қызметінде 
және 
Түркістан 
легионының 
құрамында 
болған 
түркістандықтармен 
сұхбаттасқандықтан 
және 
солардың 
жеке 
материалдарын  пайдаланғандықтан,  кітапта  эмиграциядағы  кейбір  түрік 
қайраткерлерінің  рөлі  субъективті  түрде  көрсетілген  [5.256].  Түрік 
халықтарының азаттық қозғалысы, Мұстафа Шоқайдың эмиграциядағы күрес 
жолы  және  оның  идеяларын  кейінгі  ұрпақтардың  жалғастыруы  мәселелерін 
зерттеуде  Германия  азаматы  болған  тегі  қазақ  Хасан  Оралтай  еңбектерінің 
айтарлықтай маңызы бар.  
Я.Ландау  түрік  халықтарының  бірлігі  идеясын  пантүрікшілдік  деп 
сипаттай келе, бұл идеяның өзіндік дербестігі мен нақты негіздері бола тұрса 
да,  ол  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  Ресей  империясында  айрықша 
күшейген  панславяндық  ағымға  қарсылық  ретінде  қалыптасты  деген  пікір 
айтады.  М.Буттино  патша  режимінің  дағдарысқа  ұшырап,  кеңес  билігінің 
түпкілікті  орныққан   кезеңі   аралығындағы   Түркістан  өлкесінің  тарихына  

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: