А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011

227 
 
объективті  талдау  жасаған.  Зерттеуші  Түркістанның  тұтастығы  мен  түрік 
халықтарының  бірлігі  үшін  күрескен  Мұстафа  Шоқай  мен  Тұрар  Рысқұлов 
сынды  тұлғалардың  Тұтас  Түркістан  идеясын  көтергені  үшін  Мәскеу 
шовинистері  тарапынан  қатал  қуғын-сүргінге  ұшырағандарын  ашып 
көрсеткен  [6.447].  Д. Кашнер  түріктердің  бірлігі  идеясын  «түрік 
ұлтшылдығы» деп атап, оның шығу негіздерін және даму кезеңдерін зерттеді. 
Ресей  империясындағы  шығыс  халықтарының  тарихын  зерттеген 
С.Зенковски  де  түрік  халықтарының  азаттық  қозғалысының  идеялық 
негіздерін пантүрікшілдік деп атайды.  
Ағылшын  тілді  ғылыми  әдебиетте  ең  көп  орын  алған  –  1924  жылғы 
Түркістандағы  шекара  межелеу  және  жеке-жеке  кеңестік  республикалардың 
құрылуы  мәселесі.  Г.Парк  және  Г.Уилер  Түркістандағы  межелеу  саясатын 
1924 жылдан ертерек неге бастамады деген сұраққа жан-жақты жауап берген. 
Түркістандағы 
оппозицияны 
кеңес 
өкіметі 
пантүрікшілдік 
және 
панисламшылдық  пиғылдағы  халық  жаулары  деп  айыптағанын  атап 
көрсетеді. Батыс зерттеушілері кеңес өкіметінің межелеу саясаты ұлттардың 
қалыптасуы  туралы  жаңсақ  түсінікке  негізделді  деген  пікір  айтады. 
У.Фримен  межелеу  ұлттық  мүдделерге  негізделген  жоқ,  өйткені  ол  кезде 
Орталық  Азияда  (У.Фрименнің  «Орталық  Азия»  деп  отырған  жері  –  біздің 
зерттеу  объектіміз  болып  отырған  Түркістан)  толық  мағынадағы  ұлттар 
қалыптасқан  жоқ  деп  атап  көрсетіп,  кеңестік  «социалистік  ұлт»  түсінігінің 
негізсіздігін  дәлелдеген.  Қазіргі  Ресейдің  О.Н.Сенюткина,  С.Червонная, 
И.Л.Фадеева  және  басқа  зерттеушілері  көбінесе  Ресей  Федерациясы 
құрамындағы  түрік  халықтарының  азаттық  қозғалысындағы  түрікшілдік, 
тұраншылдық  идеяларының  даму  тарихына  назар  аударады.  Ресей 
Федерациясы  құрамындағы  Татарстан  Республикасында  түрікшілдік,  түрік 
халықтарының бірлігі идеясы ғылыми негізде объективтік түрде зерттелуде. 
Мәселен,  Р.Мухаммединовтің  «Түрікшілдіктің  шығуы  және  эволюциясы» 
атты  монографиясында  Осман  және  Ресей  империяларындағы,  Түркия 
Республикасындағы,  Кеңес  Одағы  мен  қазіргі  ТМД  елдеріндегі  түрік 
халықтарының саяси ойы мен идеологиясының ХІХ ғ. 70-жылдарынан бастап 
қазіргі  кезеңге  дейін  даму  тарихы  талданған.  М.З.Закиевтің  «Түріктер  мен 
татарлардың  шығу  тегі»  деп  аталған  зерттеуінің  бірінші  бөлімінде  «түрік» 
этнонимінің  дыбыстық  нұсқалары  мен  семантикасы,  ғылыми  әдебиетте  аса 
көп  айтылмайтын  түрік  тілдес  тайпалар  мен  халықтардың  этникалық  тегі 
сипатталған. 
 
Кеңестік  тарихнаманың  қалыптасу  кезеңінде,  ХХ  ғасырдың  20-30-
жылдарында,  Ресей  мен  ұлттық  шет  аймақтардың  қарым-қатынасын 
зерттеуде  Н.С.Покровский  негіздеген  күшпен,  зорлықпен  отарлау 
концепциясы  қалыптасты.  Зерттеушілер  осы  концепцияның  негізінде 
Түркістанның Ресей империясының құрамында болған  кездегі  даму тарихын  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Базарбаев Қ.Қ.
 
Tүрік халықтарының бірлігі: Түркістан тарихын тарихнамалық талдау 
 
 
 

228 
 
біршама объективті түрде зерттеді, патша өкіметінің отарлық саясатын ашық 
сипаттады,  өйткені  бұл  кеңес  тарих  ғылымының  негізі  болған  таптық 
тұрғыдан  қарау  қағидасына  сәйкес  келетін  еді.  Осындай  еңбектердің 
қатарына Г.И.Сафаровтың «Отарлық революция (Түркістанның тәжірибесі)» 
атты еңбегін жатқызуға болады.
 
 
Кеңес  зерттеушілері  40-жылдарда  Түркістанды  Ресейдің  зорлықпен 
отарлағаны  туралы  идеядан  бас  тартты,  оның  орнына  орталықтың 
ұсынысымен  Мәскеу  тарихшылары  негіздеген  «неғұрлым  кіші  зұлымдық» 
идеясы,  Ресейдің  Шығыс  халықтарының  тарихында  прогрестік  рөл 
атқарғаны,  Түркістанды  және  басқа  ұлттық  аймақтардың  Ресейге  өз 
еріктерімен  «қосылғаны»  туралы  тезистер  келді.  Кеңестік  орталық  биліктің 
талап  етуімен  СОКП  Орта  Азия  бюросы  1934  жылы  23-мамырда  қаулы 
шығарып, онда Орта Азия тарихынан Ресейдің отаршылдық саясаты туралы 
концепцияны алып тастау туралы нұсқау берді. 40-50-жылдарда осы бағытқа 
сәйкес  келмеген  еңбектердің  таралуына  тыйым  салынды,  авторларының 
көпшілігі  жазалауға  ұшырады.  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан  кейін  «қырғи-
қабақ  соғыстың»  күшейіп  тұрған  кезеңінде  «батыстың  буржуазиялық 
насихатына»  дем  бермес  үшін  шет  аймақтар  халықтарының  Ресейге  өз 
еркімен қосылғаны және бұл «қосылу» прогрестік рөл атқарғаны туралы идея 
айрықша  басым  айтылды.  Өйткені  Ресейге  және  Кеңес  Одағына  қатысты 
«басып  алу»,  «жаулап  алу»  деген  түсініктер  мүлде  қолданылмауға  тиісті 
болды. Патша өкіметінің отарлық саясаты көмескілендірілді, ал шет аймақтар 
халықтарының  ұлт-азаттық  қозғалысы  феодалдық-монархиялық  сипаттағы 
бас  көтеру  деп  бағаланды.  Ал
 
60-70-жылдарда  орталықта  және  Орталық 
Азиядағы  кеңестік  республикаларда  Ресейдің  Шығысты  жаулап,  отарлап 
алуының  жағымды  жақтары,  прогрестік  сипаты  болды  деп  дәлелдеген 
еңбектер көптеп шықты.  
Түркістанда  большевиктер  билігінің  орнауы  туралы  мәселе  кеңестік 
тарихнамада аса бұрмаланған тақырыптардың бірі болды. 50-60-жылдардағы 
кеңестік  зерттеулер  ресми  көзқарасқа  сай  Түркістан  халқының  барлық 
топтары  большевиктерді  қуана  қарсы  алып,  өз  жерінде  кеңес  өкіметін 
орнатуға  белсене  қатысты  деген  идеяны  дәлелдеуге  тырысты.  Кеңестік 
зерттеушілер  басмашылар  қозғалысын  большевиктер  өкіметінің  орнауына 
қарсылықтың  бір  формасы  ретінде  емес,  бай-шонжарлардың  өз  билігінен 
айырылмау үшін жүргізген таптық күресі ретінде сипаттады.
  
1924 жылғы жеке кеңестік республикалардың құрылу тарихына арналған 
еңбектерде  большевиктер  үкіметінің  Түркістанды  бөлшектеу  саясатын 
жергілікті  халықтың  мақсат-мүдделеріне  сәйкес  жүргізілген  шаралар  деп 
бағалады.  Бүкіл  кеңестік  авторлардың  бұл  мәселеге  қатысты  ортақ  пікірі  – 
кеңес  өкіметі жергілікті халықтың  ұлттық  мүдделерін  ескеріп,  әрбір  ұлттың 
орналасқан территориясының шегін анықтап берді деген идея. Осыған орай  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Базарбаев Қ.Қ.
 
Tүрік халықтарының бірлігі: Түркістан тарихын тарихнамалық талдау 
 
 
 

229 
 
бұл  мәселе  кеңестік  тарихнаманың  ұлт  туралы  түсінігіне  де  қатысты  болып 
шығады.  Көптеген  еңбектерде  Түркістандағы  межелеу  шарасы  бұл  жердегі 
жеке  ұлттардың  мүддесінен  шығып,  олардың  алдағы  уақытта  «социалистік 
ұлт»  болып  қалыптасуына  жағдай  жасады  деген  түсінік  негізделді,  бұл 
түсінік  кеңестік  гуманитарлық  ғылымдардың  негізі  болған  марксизмнің  ұлт 
туралы қағидаларының өзіне де сәйкес келмей қалды.  
 Қазақстанда 
түрікшілдік,  Біртұтас  Түркістан  идеяларын,  түрік 
халықтарының азаттық күресін неғұрлым объективті түрде зерттеу егемендік 
алғаннан  кейін  ғана  басталды.  Әрине,  осы  айтылғандар  кеңестік  кезеңде 
Түркістанның  Ресей  отары  болған  кезіндегі  тарихы,  Түркістан  автономиясы 
мен Алашорда тарихы мүлде зерттелмеді деген түсінік тудырмауға тиісті. Біз 
негізінен  жеке,  дербес  қазақстандық  тарихнамаға  өткен  ғасырдың  90-
жылдарынан  бергі  шыққан  еңбектерді  енгізіп  отырмыз,  өйткені  біздің  аса 
белгілі  және  дарынды  ғалымдарымыздың  кеңестік  кезеңде  шыққан, 
жинақталған  нақты  да  бай  материалдары  бар  еңбектерінде  олардың  өзіндік, 
дербес ойлары кеңестік идеологияның ауқымынан шығуға мүмкіндік таппай, 
көмескі түрде көрсетілді.  
Тұтас  Түркістан  идеясын  алғашқы  көтергендердің  бірі,  белгілі  ғалым 
М.Қ.Қойгелдиев  «Түрік  елі»,  «Түркістан»  ұғымдарының  мән-мазмұнын 
талдаған  және  Мұстафа  Шоқайдың  Түркістанның  азаттығы  жолындағы 
күресінің  тарихын  зерделеген  [7.53].  Түрік  халықтарының  ортақ  тарихы, 
ежелгі  түрік  тайпалары,  Ресей  түріктерінің  өз  мемлекетін  құру  идеясы  мен 
оның  орындалуына  кедергі  келтірген  жағдайлар  Т.О.Омарбековтің 
еңбектерінде зерттелген [8.321-325].  
Азия  елдеріндегі  түрік  эмигранттары  туралы  зерттеулер  қатары 
баршылық  болғанымен,  Еуропадағы  эмигранттардың  саяси  қызметі  жан-
жақты  зерттелген  жоқ.  ХХ  ғасырдың  20-жылдарында  шетелге  эмиграцияға 
кеткен  түрік  зиялыларының  өмірі  мен  қызметі  туралы  сындарлы  зерттеулер 
соңғы  жылдарда  шыға  бастады.  Қазақстанда  бұл  тақырып  саяси 
эмигранттардың  ішіндегі  ірі  тұлға  М.Шоқайдың  есімімен  байланысты.  Осы 
тақырыптағы 
алғашқы 
іргелі 
монографиялық 
зерттеулердің 
бірі 
Л.Есмағамбетовтың  еңбегінде  Шоқайдың  саяси  көзқарасының  қалыптасуы 
оның  Түркістанның  тәуелсіздігі  жолында  күресу  мақсатымен  байланыстыра 
талданған  [9.501].  Шетелдердегі  түрік  эмиграциясы,  Еуропа  елдерінің 
Түркістанға  қатысты  саясаты,  екінші  дүниежүзілік  соғыс  жылдарындағы 
Түркістан 
мәселесі 
және 
«Үлкен 
Түркістан» 
идеясы 
туралы 
Г.К.Көкебаеваның  шетел  мұрағаттарының  материалдарына  негізделген 
зерттеулерін атауға болады [10.345]. 
О.М.Қоңыратбаев  белгілі  қазақ  саяси  қайраткері  Т.Рысқұловтың 
Түркістан  автономиялық  республикасындағы  атқарған  қызметін  кешенді 
түрде  зерттеді.  Түркістан   ұлт-азаттық   қозғалысы  және  автономияның
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Базарбаев Қ.Қ.
 
Tүрік халықтарының бірлігі: Түркістан тарихын тарихнамалық талдау 
 
 
 

230 
 
құрылуының  саяси  аспектілері  Х.М.Тұрсынның  еңбегінде,  түрікшілдік 
идеясының  қазақ  халқының  ұлт-азаттық  қозғалысындағы  орны  мен  рөлі 
С.Шілдебайдың еңбегінде көрсетілген. 
Қазақстандық  тарихнамадағы  зерттелініп  отырған  мәселеге  қатысты 
зерттеулердің  айрықша  үлкен  тобын  Алаш  қозғалысы  және  Алашорда 
тарихына  арналған  еңбектер  құрайды.  Алаш  қозғалысына  және  Алашордаға 
жаңа 
көзқарасты 
қалыптастырған 
ғалымдар 
К.Н.Нұрпейісов 
пен 
М.Қ.Қойгелдиев  болды.  Сонымен  қатар
 
Түркістан  легионы  тарихына 
арналған А.Кәкен және Түркістанның әртүрлі кезеңдердегі
 
тарихының негізгі 
аспектілерін 
зерттеген 
М.Ж.Абдиров, 
Н.Д.Нұртазина, 
Х.М.Тұрсын, 
Р.Х.Сариева,  А.Ауанасова,  т.б.  еңбектерін  атауға  болады.  Тарихнамалық 
шолудан  көріп  отырғанымыздай,  түрік  халықтарының  бірлігі  идеясын  және 
оның  әртүрлі  нұсқалары  мен  үлгілерін  кешенді  түрде  зерттеген  еңбектер 
отандық тарихнамада әзірге кездеспейді.  
Демек,  түрік  халықтарының  бірлігі  идеясының  негізінде  тәуелсіз 
Түркістан  мемлекетін  құру  жобалары  және  оның  іске  асырылуын  тереңірек 
зерттеу, төл тарихымызды толықтыра түсері анық.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1.
 
Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б. 
2.
 
Orkun H.N. Türkçülüğün Tarihi. – Ankara: “Kömen yayınları”, 1977. – 115 s. 
3.
 
Özdag M. Türk Dünyasi ve Doğu Türkistan jeopolitiği. – İstanbul: Doğu Türkistan Vakfi Yayınlari, 
2007. – 335 s. 
4.
 
Saray M. Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi 
Münasebetler (1775-1875). – Ankara, 1994. – 160 s. 
5.
 
Mühlen P. Gamalihac ile Kizilyildiz Arasinda / Cev. E.B. Ozbilen. – Ankara, 1984. 256 s. 
6.
 
Буттино Марко. Революция наборот. Средняя Азия между падением царской империи и 
образованием СССР. / пер. с итал. Н. Охотина. М.: Звенья, 2007. – 447 c. 
7.
 
Қойгелдиев М.Қ. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. – Алматы: Қазақ 
университеті, 1997. – 53 б. 
8.
 
Омарбеков Т. Қазақ ру-тайпаларының түркілік этно-саяси тарихи тамырлары туралы (V–XVIII 
ғғ.) // Омарбеков Т. Тарихпен өрілген тағдыр. – Астана: Ана тіл – Ата тарих, 2007. – 321-325 б. 
9.
 
Есмағамбетов К.Л. Әлем таныған тұлға. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 501 б.  
10.
 
Кокебаева Г.К. Германия – Россия – СССР: политика, война и плен. – Алматы: Қазақ 
университеті, 2009. – 345 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
 
T.PARLAK 
Doç. Dr 

231 
 
A.Yesevı UKTU 
 
ORTA ASYA’DAN ANADOLU'YA OK, OĞ VE OĞUZ DAMGALARI 
                      
Мақалада Орта Азиядан Анадолыға дейінгі Оқ, Оғ және Оғыз таңбалары жайында сөз етіледі. 
Оқ  таңбасы  Оқ  түркілерінің  белгісі  болып  келген.  Кезінде  Оқ  түркілері  христиан  дінін 
қабылдағаннан  соң  Оқ  таңбасын  қолдану  тоқтап  қалған  екен.  Алғашқы  түркі  тайпалары 
тарапынан  пайдаланылған  Оқ  таңбалары  билік,  жауынгер  мағыналарын  білдірген.  Оқтың  ұшы, 
Оқ  байрағы  мағынасындағы  «Оқ»  сөзі  латын  тілінде  кроче  (croce)  «крест»  мағынасында 
қолданысқа енген.  
 
В  статье  речь  идет  о  символах  «оқ»,  «оғ»  и  «оғыз»,  использовавшиеся  в  Средней  Азии  до 
Анатолии.  Символ  «Оқ»  –  стрела  –  был  символом  племени  Ок.  Со  временем  племя  Ок  приняло 
христианство,  в  результате  чего  символ  перестал  использоваться.  В  самом  начале  в  тюркских 
племенах  символ  «Оқ»  имел  значение  «властитель,  воин».  Наконечник  стрелы  «Оқ»  вошел  в 
латинский язык как «кроче» (croce) – «крест».  
 
OQ  Turks  were  symbolized  with  the  seal  OQ.  OQ  Turks  continued  to  use  the  seal  OQ  after  they 
converted to Christianity. The seal OQ, which was used also by Pre-Turks, refers governance and warrior. 
The word OQ, which means arrow head and arrow flag, was used as the cross by turning into “croce” in 
Latin.  However,  this  seal  also  symbolized  OUTER  OGHUZ  and  it  looks  like  the  plus  sign  referring  four 
sides of the world. The seal OĞ represents INNER OGHUZ. Then the dome of felt tent was in the shape of 
bell motif. On the other hand, the seal of OGHUZ was formed by combining both of them. These signs used 
in the past are carried to the present day with the motifs over carpet, kilim, wood and stone.  
 
Ön-Türkler  ile  başlayıp,  Saka,  Hun,  Göktürk,  Uygur,  Selçuklu,  İlhanlı,  Timur 
devri ile Osmanlı dönemini içeren sembol ve motif zenginliklerimiz hayli uzun bir süre 
içinde,  yüksek  uygarlıklar  düzeyinde  pek  çok  sanat  eserinde  uygulandığı 
görülmektedir. Bu  eserlere  bakıldığında,  süslemenin  ana  unsurlarından  olan  ve 
sembollere  dayanan  motiflerin  büyük  bir  özellik  taşıdığı,  hatta  bezeme  sanatının 
temelini teşkil ettiği bilinmektedir [1.31-33].  
Türk sanatında kullanılan motiflerin, Türkistan’da (Orta Asya) ortaya çıkan Kara-
tau/Karadağ  kültürüne  ait  motiflerle  büyük  bir  benzerlik  gösterdiği  anlaşılmaktadır. 
Türk motifleri ilk önce kayalar üzerine yapılan sembolik şekillerle başlamıştır. Milattan 
önceki  asırlarda  kayalara  çizilen  resimler  tabiatta  mevcut  olanın  aynen  resmedilmesi 
şeklindedir. Bunlara eski Türkler cızık dediği gibi bilim dünyasında da petroğlif olarak 
adlandırılmıştır [2.124] 
 
Fotoğraf: 1. Çizim: 1. Kazakistan Kaya Resimlerinden Örnekler 
 
İlkel  kaya  resimleri  ve  petroglifler,  Ön-Türk  kültürünün  kaynağı  ve  yaşam  dili 
olarak  günümüze  kadar  ulaşmış,  Türk  tarihinin  önemli  vesikaları  olarak 
değerlendirilmektedirler.  Söz  konusu  resim  ve  petrogliflerdeki  bir  takım  sembolik 
şekiller, şemalar, Türk kültüründe önemli yer tutan damgaların  mağaralardan  başlayıp  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Parlak T. Orta Asya’dan Anadolu'ya Ok, Oğ ve Oğuz damgaları 
 
 

232 
 
halı  ve  kilimlerdeki  “motiflere  kadar”  uzanan  gelişim  sürecinin  başlangıcını  teşkil 
ederler [3.146-147]. Türk insanı birtakım ifadeler yüklediği çizgisel şekillerle anlatmak 
istediklerini  önce  kayalara,  ardından  dokumalara  işlemiş,  bu  sembolik  mana  yüklü 
şekiller  zamanla  Türk  yazı  dilinin  harflerine  dönüşmüştür.  Ön-Türkler  kavramları  ve 
düşüncelerini  +  13/12  binlerden  başlayarak  yazılı  kayaların  paralelinde  damga 
döneminden  yazı  dönemine  olan  evrim  izlenebilmektedir.  Ön-Türklerde  yazı  sistemi, 
damga (tamga) kavramı üzerine kurulmuştur. Bu çizgiler, lekelerle ifade edilen kendi 
içinde tam ve yeterli olan bir sistemdir. Sembol-resimdir. Her biri birer damgadır. Her 
biri ayrı bir kavramı ifade eden, hece okunuşunda birer sözcüktürler [3.160]. 
Bu  damgaların  sistemli  bir  şekilde  kullanılanların  başında  OQ,  OĞ  ve  OĞUZ 
damgaları gelir. OQ Türkleri, OQ damgasıyla temsil edilirlerdi. OQ Türkleri zamanla 
Hıristiyanlığı  benimseyince  bu  OQ  damgalarını  kullanmaya  devam  etmişlerdir.  Ön-
Türklerin de kullandığı OQ damgası yönetim, savaşçı manalarına da gelmektedir. Ok 
ucu, ok bayrağı demek olan OQ kelimesi,  Latincede kroçe (croce) şekline dönüşerek 
haç anlamında kullanılmıştır. Oysaki bu damga aynı zamanda DIŞ OĞUZU da temsil 
etmekteydi. Dünyanın dört bir yönünü gösteren artı işareti şeklindedir. OĞ damgası ise 
İÇ  OĞUZU  temsil  etmektedir.  Kiyüz  evin/keçe  çadırın  kubbesi  çangırağın  motife 
dönüşmüş şeklidir. OĞUZ damgası ise her ikisinin birleşmesinden meydana gelmiştir. 
Geçmişte kullanılan bu işaretler günümüze kadar halı, kilim. ağaç ve taşa uygulanmış 
biçimde süregelmiştir [2. 34-35].  
 
 
Fotoğraf: 2-3. Çizim: 2. Ak-Kır (İç Oğuz- Oğ Damgası) 
 
Bu  damgaların  hece  okunuşuna  bir  örnek  verecek  olursak,  “OQ,  günahsız 
olma/quantum; Ok/uma, yorum; Uç, lider, bayrak; On, kozmoz, kozmoz kişisi; At, at, 
canın tenden dışarı (Tanrıya atılması), egemen… v.b. anlamları taşırlar. Yani her biri 
tek  şekil,  tek  harf  görüntüsünde  olmasına  karşın,  hece  olarak  ta  okunurlar  ve  önemli 
olan  bu  “hece”lerin  bir  “sözcük”  oluşu  yukarıda  gördüğümüz  gibi  yalnız  başına  bir 
kavramı ifade edişidir. Bu damgaların cümle içinde yer almalarına gelince, her damga, 
esas olarak kendi kavramını verdiği şekliyle okunur. Örneğin “+” damgası OQ olarak 
okunur ve bu anlam cümlede yer alır. Ya da cümle içinde damgayı hece haline getiren 
ve başında bulunan sesli harf kaldırılır. Damga “sessiz harf” haline gelir. Damgalığını 
kaybetmiş  olan  şekil,  artık  “harfleşmiş  olduğundan”,  cümle  gereği  olan  sesli  harfle 
okunur.  “OQ”  damgası  “Q”  harfi  olmuştur.  Önüne  A,U,I…  sesleri  getirilir.  OQ 
damgaları  Tanrıya  erişmek  için  gerekli  şart,  kısacası  günahsız  olma  demektir.  UW, 
OW  damgaları  şeref,  kutsal  kişi  mensup  olma  demektir.  Ön-Türklerin  ilk 
damgalarındandır. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Parlak T. Orta Asya’dan Anadolu'ya Ok, Oğ ve Oğuz damgaları 
 
  

233 
 
damgalarındandır.  ÖK  damgaları  Rab,  gök,  kral,  sembol,  sınırlayıcı,  kuvvetlendirici 
olarak bilinir” [3. 165]. 
 
 
Fotoğraf: 4. Çizim: 3.
 
Ak-Yol (Dış Oğuz- Ok Damgası)
 
 
 
Fotoğraf:5-6. Çizim:4. Ahmet Yesevi Türbesinde ve Kazak halısında Ak- Korugan ( Oğuz 
damgası) 
 
Orta Asya’dan Anadolu’ya ’Türk Dokumalarında Görülen Ok - Oğ ve Oğuz 
Damgaları 
İsmini Turan'a veren uzun ve sistemli dünya tur ticareti AK-YOL, ince bir şehir 
hayatı  ve  kültürü  AK-KORUGAN,  yarı  göçebe  hayatı  içinde  barındıran  AK-KIR 
kültürünün  yan  yana  devam  ettiği,  “AK SAKAL  ATALAR”LA  yönetildiği  ve  her 
birinin  ayrı  damgalarının  bulunduğu  müşahide  edilmiştir.  “Ak  Kır”dakilerin  damgası 
çadırın kubbesi “şangrak”tır. “Ak Yol”dakilerin damgaları artı şeklindeki ok damgası, 
“Ak Korugan”dakilerin damgası ise her ikisinin birleştiği “şatır gül/çadır gülü” oğuz 
damgası  olduğunu  yukarıda  belirtmiştik.  Bu  damgalar  yaşayış  tarzı  ve  kültürel 
yapılarından doğmuş ve Orta Asya’dan Anadolu’ya ’Türk Dokumalarında Görülen en  
yaygın damgalar OK - OĞ ve OĞUZ damgalarıdır. Halı ve kilimlerde sıkça rastlanan 
bu damgalar şatır gülü veya çadır gülü motifi olarak da adlandırılırlar.  
 
 
 
Fotoğraf: 7-8. Şangrak ve Şatırgülü OĞ damgası 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Parlak T. Orta Asya’dan Anadolu'ya Ok, Oğ ve Oğuz damgaları 

234 
 
 
  
Halılar  ve  düz  dokumaların  dilini  çözebilmek  ve  anlayabilmek  için,  onu  üreten 
toplumların  yaşadıkları  zaman  ve  mekân  içerisinde  oluşmuş,  anlaşmalı  anlamların, 
gene  söz  konusu  toplumlarca  kutsal  kabul  edilmiş  birikimlerin  ve  sembol  üreten 
insanların  düşünce  yapılarının  çözümlenmesi  demektir.  Bu  nedenle  halılar  ve  düz 
dokumaların yüzeylerinde, milimetrik kâğıtlara gelinceye dek hafızalara, hatta bununla 
da  yetinmeyip  taşlara  kazınmış  şekiller  ve  kuşaktan  kuşağa  aktarılan  geleneksel  bilgi 
birikimlerinin sırlarını içeren zengin bir dünya ile karşılaşırız.  
 
 
Fotoğraf: 9-10.
 
Eski  Türklerde  Halı  ve  düz  dokumalar,  çadır  evlerin  (Ak-Üy/Topak  Ev)  iç 
Kısmını  döşemek  İçin  Yapılırdı.  Evlenen  her  genç  kız  beraberinde  en  az  bir  halı 
götürmek  mecburiyetindeydi.  Çünkü  yeni  evlenen  kişilere  kurulacak  her  otağa  halı 
gerekli idi. Her çadırın ayrı bir çadır gülü motifi yapılırdı. Çadır evlerin (Ak-Üy/ Topak 
Ev  )  Kubbe  Kısmı  Önem  arz  etmektedir.  Çünkü  Çadır  Şangrak  dediğimiz  bir  kubbe 
iskelet  üzerine  kurulmaktadır.  Bugün bile  Kazak Türkleri  biri  birine  beddua  ederken, 
senin  evin  Jangrağı  yıkılsın  diyor.  Çadırın  kubbe  kısmı  şema  tize  edilerek  “OĞ 

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: