Ғылыми-практикалық конференциясының материалдары
жүктеу/скачать 7,58 Mb. Pdf көрінісі
|
Сборник материалов конференции
| даах//доох,//дөөх//дээх, -наах// ноох//нөөх//нээх// варианттарында қолданылады және жер-
су аттарына қосылады. Мәселен қазақша -Өлеңті// Өлеңді, Шортанды атаулары якутша Өлеңнөх, Сордоңнох түрінде кездеседі. Қазақ тіліндегі тастақ, құмдақ, саздақ деген сөздерде осы көне жұрнақ сақталған. Осы өлкеде –нақ жұрнағы арқылы жасалған Югнақ (Жүйнек), Шорнақ деген атаулар бар. Сонымен атаудың этимологиясы қар (снег) +нақ (бір нәрсенің барлығын білдіретін, туынды сын есім жасайтын көне жұрнақ) - Қарнақ. Мағынасы: қарлы (жер). Бұл маңдағы сай-салада қар көбірек жататын болғандықтан осылай аталған болуы керек. Шорнақ - Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданындағы жер және елді пункт аты. Шор сөзінің өзбек тілінде «солончак» деген мағынасы бар. Қазақ тілінде бұл «cop» деп аталады. Атау осы шор сөзіне көне түркі тілдеріндегі туынды сын есім жасайтын -нақ жұрнағы қосылуы арқылы жасалған. Бұл жұрнақ якут тілінде -наах//ноох//нээх т. б. фонетикалық вариантта кездесіп, жер-су аттарына қосылады. Осы Түркістан ауданында -
этимологиясы былай: шор (cop, сортан) +нақ (бір) нәрсенің барлығын білдіріп, туынды сын есім жасайтын көне жұрнақ - Шорнақ. Мағынасы: «сорлы, сортаң» (жер). Жалқы есімдер теориясын зерттеушілердің айтуынша, жалпы зерттеу бірыңғай жердің бетін ғана қарастырып өту болса, белгілі бір аймақты зерттеу жер асты қабаттарын түгел тексеру үшін оны бұрғылаумен тең. Бұлай зерттеу алғашқы пайда болуынан қазіргі кездегі көрініске дейін шектеулі бір аймақта қолданылатын белгілі топтың барлық онимдерін қарастырады. Сондықтан біз Оңтүстік Қазақстан топонимдерін этномәдени аспектіде қарастырдық. Бұл - тарихи-әлеуметтік, экономикалық жағынан алғанда өте қызық және өзгеше аймақ. Сонымен қатар ол қазақ топонимдері мен этнолингвистикасына тән көптеген ғылыми материалдар береді және қазақ топонимдерінің қазақ халқы
193
материалдық, рухани өмірінің көптеген жақтарымен жанама да, тікелей де байланысты екенін көрсетеді. Жер бедеріне байланысты қалыптасқан топонимдер лингвистикалық деректермен бірге тарих, география, этнография т.б. ғылым деректерін мол пайдаланады. Жер бедеріне байланысты қалыптасқан топонимдік атаулар қоғам тарапынан қойылған белгі және ол қалай болса солай қойылған кездейсоқ белгі емес, соған ең қолайлы, ең лайық, нысаналы деген, соның басты бір өзгешелігіне ие болған, соның бір елесін беретін айрықша белгісі. «Топонимика» сөзінің қазақша баламасын (калька ретінде) «жер аты» десе де болар еді, бірақ ол баспасөз беттерінде көбіне жер-су аттары делініп жүр. Қарапайым түсінігі жағынан бұл да дұрыс, бірақ терминологиялық дәлдігі жағынан бұл баламалар «топонимика» сөзінің толық мағынасын бере алмайды. Топонимиканы «жер тілі» немесе «жер бетіндегі нүктелер аты» деп те айта береді. Бірақ «нүктелер» де өздерінің кеңістігі жағынан алуан түрлі. Олар микро және макротопонимдер болып ара жіктерін аша түседі. Сонымен топонимиканың қамтитын кеңістігі, яғни оның зерттеу аумағы жер бетіндегі нүктелермен ғана шектеліп қоймайды. Бір сөзбен айтқанда, жер шарынан оқшау дүниеліктерге де қатысты. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің құрамында жер бедеріне байланысты қалыптасқан төмендегідей атаулар кездеседі.
тасты бұйрат» дегенді білдіреді. Кейде «тар, терең аңғарды» осылай атайды. Бұл терминмен жер бедердің ойыс пішіні анықталады: жалпы биіктікті білдіретін оронимдер құрамында сирек кездеседі. Айдарлы – шоқы төбе (айдары бар басқы болып, оған –лы аффикісін жолдау арқылы қойылған атау); 2) көне түркі ономастикалық теңеулерінен қалған ұғым (һайдар – «тұтқыш» хайуан – айдахар // аждаһа) болуы ықтимал.
саяси өміріне қатысты мәселелерді шешу үшін Сайрам тауына жақын жердегі Майтөбе жотасында үш жүздің игі жақсылары жыл сайын мәслихатқа жиналып отырған. Онда қай жерді қыстап, жайлау, ел тыныштығын сақтау, жаудан қорғану, шабуыл жасала қалса, қалай соғысу, көшіп-қону тәртібі, қоныстарды бөлу, реттеу, тайпа, ру араларындағы дауларды бөлістіру, соғыс пен бейбітшілік және сыртқы саяси мәселелер қаралып, талқыланған. Осы себептен де Майтөбе аты тарихымызда белгілі бір саяси мәнге ие.
«екі өзен – судың» немесе «екі сайдың түйіскен жерлерін» нұсқайтын атау. В.В.Радлов өзінің түркологиялық зерттеулерінде айрық сөзін «арықпен» байланыстырады. Ал, арық сөзі орыстың әдеби тіліне түркі тілдерінен енгелі бірнеше жылдар өтті. Орта Азия өңірін мекендейтін орыстардың сөйлеу тіліне сіңісіп кеткенін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ.
жүктеу/скачать 7,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|