Кіші мектеп жасындағы оқушыларға арналған әдебиеттердің көп бөлігін көркем проза және поэзия құрайды. Алайда ақпараттық өркениет жағдайында әдебиеттің тиісті түрлері дамыды. Осыған байланысты қазіргі қоғамда ғылыми-танымдық шығармалардың маңызы едәуір артты.
Қазіргі оқушының оқу шеңберін бірқатар белгілермен ажыратуға болады. Қарастырылып отырған мәселенің аясында жүйелеудің негізі «қоршаған әлемнің құбылыстарын түсінудегі бейнелеу немесе ұғымның басымдығы» белгісі болып табылады Осы белгісіне қарай әдебиет көркем және ғылыми-танымдық әдебиет болып бөлінеді.
Ғылыми-танымдық әдебиеттің қандай белгілері бар . Оның дамуы мен жетілуі кезінде балаға әлем туралы әртүрлі ақпарат қажет және оның әртүрлі білім салаларына деген қызығушылығы көбінесе ғылыми-танымдық әдебиеттермен қамтамасыз етіледі. Қазіргі уақытта балаларға арналған танымдық әдебиеттерді ғылыми-көпшілік, ғылыми-көркем және нұсқаулық деп бөлу әдетке айналған. Бұлардың әрқайсысы бойынша арнайы жұмыс әдістерін қолдану қажет болады.
Балаларға арналған ғылыми-көркем шығармалар – бұл балаларға арналған танымдық әдебиеттің бір түрі, онда танымдық ақпарат оқырманға сюжет пен көркемдік бейнені қолдана отырып беріледі. Негізгі міндеті – балалардың танымдық қызығушылығын дамыту, ақыл-ой белсенділігін тәрбиелеу, қоршаған әлемге назар аудару, оның белгілі бір жүйеде дайын жауаптар беретін ғылыми-көпшілік әдебиеттерден айырмашылығы – сұрақ қою.
Балаларға арналған ғылыми-көпшілік шығармалар – белгілі бір білім жүйесін ашу, қолжетімді анықтамалық кітапты пайдалануға ынтасын қалыптастыру және дағдыларды дамыту. Балалар энциклопедиясындағы мақалалардың басым көпшілігі ғылыми-көпшілік материалдар болып табылады.
Ғылыми-танымдық балалар әдебиеті түрлерінің бір-бірінен ең маңызды айырмашылығы – сюжеттің болуы немесе болмауы, олар «оқиға немесе кейіпкерлердің мінез-құлқы дәйекті түрде ашылатын бірқатар байланысты оқиғалар» ретінде қарастырылады. Сюжет әлі тәжірибесі аз оқырманның назарын аударуға көмектеседі және оған шығарманы оқу арқылы белгілі бір ақпарат береді.
Ғылыми және көркем шығарма баланың шығармашылық қызығушылығын дамытады: баланы оқиғаларды салыстыруға, оларды талдауға, өз бетінше қорытынды жасауға, жалпыға ортақ, жеке тұлғаға тән мәселені зерттеу процесін көрсете отырып, ғылыми тақырыптың жеке танымдық элементтерін түсінуге үйретеді. Ғылыми-көркем әдебиеттегі жалпылаудың ерекше формасы еліктіретін сюжеттік әңгімеде, көркем очеркте, әңгімеде, ертегілерде қолданылатын бейне болып табылады. Мұндай жанрларды суретші-иллюстратор мәтін суреттерінде шығарманың тәрбиелік идеясын баса көрсету үшін қолданады. Құрылымы бойынша кітап түрлері: шығарма-кітап және жинақ-кітаптар.
Ғылыми-көркем шығармаларға ғалымдар мен тарихи тұлғалардың көркем өмірбаяндары, ғылыми ақпарат бейнелі түрде ұсынылатын табиғат туралы туындылар жатады. Ғылыми-көркем шығарма интеллектуалдық-танымдық қана емес, сонымен қатар эстетикалық құндылыққа да ие. Балалар ғылыми-көркем шығармалармен негізінен әдебиеттік оқу сабақтарында танысады.
1. Балаларға арналған ғылыми-көркем шығармаларда баланың назарын жекелеген фактіге немесе белгілі бір нақты білім саласына аударады;
2. Балалардың ғылыми-көркем шығармасы жас оқырманның жеке тұлға ретінде қызығушылығын қалыптастыруға, оған ойлау дәлдігін үйретуге және адамзаттың ғылыми білімімен сипатталған.
3. Ғылыми-көпшілік шығармада сюжеттік түйіндер жоқ . Себебі ғылыми-көпшілік шығармада берілген мазмұн оқиға немесе құбылыс туралы қолжетімді және қызықты ақпарат болып табылады.
4. Ғылыми-көпшілік балалар шығармасы атауларды кеңінен қолданады. Балаларға арналған ғылыми-көркем шығарма тек танымал шығармада қолданылатын атаудың ашылуына жүгінуге тырысады.
Ғылыми-көпшілік әдебиет – бұл белгілі бір білім саласындағы мамандарға арналған, ғылымды жасаушылар туралы шығармалар.
Белгілі және жаңа ақпаратты ажырату. Кез келген танымдық мәтінді зерттей отырып, ақпараттың екі түрін ажыратуға болады: жаңа және танымал.
Мәтінге танымдық сұрақтар қою. Сұрақ қою көбінесе оған жауап беруден гөрі қиын, сұрақты тұжырымдау үшін мәтіндегі танымдық материалды бөліп алу, осы ақпараттың мағынасын түсіну және сұрақтың нақты тұжырымын табу қажет.
Мәтіннің тақырыбы мен негізгі ойын анықтау. Тақырыпты және негізгі ойды анықтау қабілетін қалыптастыру бір тақырыптағы, бірақ негізгі ойға сәйкес келмейтін шығармаларды және әртүрлі материалдағы бір ойды ашатын шығармаларды салыстыру барысында қолданған орынды.
Мәтіннің жоспарын құру
Танымдық мәтінді бөліктерге бөлу принципі көркем шығарманы зерттеудегі сияқты сюжет элементтерін бөлумен немесе эмоциялар динамикасын анықтаумен емес, ойдың даму логикасын анықтаумен байланысты. Бұл жағдайда жоспар құру ақпаратты құрылымдауға бағытталған. Мәтін логикалық толық бөліктерге бөлініп, олардың әрқайсысында негізгі ой ерекшеленеді. Жоспар сұрақтар, атаулы сөйлемдер, дәйексөздер түрінде жасалуы мүмкін.
Ғылыми-көркем шығармалармен жұмыс істеу барысында бір мәтіннің екі жоспарын жасаған жөн. Бірінші жағдайда жоспар оқиғалардың дамуын, екінші жағдайда танымдық ақпараттың болуын көрсетеді. Сабақта ғылыми-танымдық мәтіндермен жұмыс әртүрлі жұмыс әдістерін қолдана отырып жасалуы мүмкін. Олардың барлығы бастауыш сынып оқушыларының оқу және сөйлеу дағдылары жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді. Танымдық әдебиет мәтіндерімен жұмыс жас оқырманның логикалық ойлауын дамытады, оның заттар мен оқиғалар арасындағы байланысты түсінуіне көмектеседі [
