Филологическая 1 ÏÌÓ ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ ÏÃÓ филологическая серия

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
131
Машина зыр-зыр қағып жүріп кетті,
Міне, шыға шапты бірнеше атты.
Әнекі, есік ашып бір қыз кірді,
Әне-анау соқты тасқа толқып қатты.
Мінеки, терек тербеп дауыл соқты,
Әне бұлт, мынау жылқы, - жауынға ықты.
Осындай ұйкы –тұйкы сұлу сурет,
Сезбедім бірде-бірін не боп шықты?
Әуре еді ойым, көнілім бір сенімен,
Сүреттіқ болмады ісім жүргенімен,
Сүреттіқ жүрегімде жатты жүріп,
Күш алып колымдағы білегіңнен [6, с.22].
В стихотворении поэт, условно усаживающийся в кресло, приглашает 
читателя просмотреть вместе с ним  полюбоваться «картинками» кинофильма, 
который  произвел  на  него  сильное  впечатление.  Уже  первая  строчка 
«Лыпылдап жүрді жүрек экранда»  передает кардиограмму человеческого 
сердца, которое соритмично стучит в такт развивающемуся кинодейству. 
И.Джансугуров  проникновенно  передает  свое  восприятие  киносеанса, 
поэтически визуализируя кадры,  смонтированные режиссером, порождая 
у читателей свою ассоциативную цепочку мыслей и образов. Ему, степняку, 
близок образ скачущих лошадей в динамике (Міне, шыға шапты бірнеше 
атты). Загадочен и пленителен  образ девушки, приоткрывающей  дверь («есік 
ашып бір қыз кірді»), волнует и будоражит кровь сцена потасовки, в которой 
один  персонаж  ударяет  другого  камнем  («Әне-анау  соқты  тасқа  толқып 
қатты»). А в заключении разворачивается почти пушкинская метель («дауыл 
соқты»), столь близкая поэту, неоднократно переводившему его поэтические 
шедевры. Что это был за фильм, можно только строить свои предположения. 
Художественный мир стихотворения И. Джансугурова «Кинода» («В кино») 
по состоянию души лирического героя внутренне созвучен стихотворению 
«Кинематограф» Ю. Левитанского, написанному почти четыре десятилетия 
спустя, в 1970 году. Лирические герои-зрители И. Джансугурова и 
Ю. Левитанского эстетизируют мир Иллюзиона, передавая свое восхищение 
им, и этот модус состояния души бьется у них в унисон. Значительно позднее 
Джансугуров реализует свою тягу к кино, - но уже не в качестве зрителя, а в 
роли актера и литературного консультанта.  
Следующий аспект связан с изучением литературных «пристрастий» 
кинематографистов. Даже при беглом взгляде на классические экранизации 
нельзя не заметить литературных пристрастий отдельных кинорежиссеров. 
И. Пырьев, Л. Висконти и А. Куросава испытывали тяготение к творчеству 
Ф.М.  Достоевского  («Идиот»,  «Белые  ночи»),  С.Ф.  Бондарчук  любил 
экранизировать полифоническую эпопейную  толстовскую  и шолоховскую  

Вестник ПГУ №4, 2010
132
прозу  («Война  и  мир»,  «Они  сражались  за  родину»,  «Тихий  Дон»). 
Преодолевая театральность У. Шекспира, Г. Козинцев экспериментировал 
с драматургией («Гамлетом», «Королем Лиром»), и каждый раз открывал 
новые кинематографические возможности материала. М. Донской из всего 
архипелага  литературы  выбрал  литературное  наследие  А.М.  Горького, 
которое перенес на экран («Детство»).  Н. Михалков неоднократно обращался 
к  произведениям  А.П.  Чехова  («Неоконченная  пьеса  для  механического 
пианино», «Очи черные»), которые были не просто экранизацией одного 
произведения, а «сгустком»  художественного мира писателя со сквозными 
персонажами  его  драм  и  прозаических  произведений.  Петербургского 
режиссера В.В. Бортко вдохновляет мистическая проза московского писателя 
М.А. Булгакова, не поддающаяся кинематографическому переводу («Собачье 
сердце», «Мастер и Маргарита). 
При обращении к творчеству казахских кинорежиссеров, мы видим, 
что Ш. Айманов экранизировал пьесы своего наставника Г. Мусрепова и 
обращался к поэзии О. Сулейменова. А. Карсакбаева, например, «тянуло» 
к  детской прозе Б. Сокбакбаева («Меня зовут Кожа» и «Путешествие в 
детство»), на основе которой он создал свою кинодилогию, составляющую 
единое целое. Только большая любовь к прозе О. Бокеева позволила 
В. Пусурманову перевести на экран непереводимую, на наш взгляд,  прозу 
писателя. Тяготеющий к эпопейному началу в творчестве А. Мамбетов смог 
экранизировать роман А. Нурпеисова «Кровь и пот». 
Межвидовые художественные взаимодействия по «сравнительному» 
определению  Ю.  Борева,  похожи  на  «перекрестное  опыление  цветов», 
когда    происходит  совпадение  «культурных  ориентаций»  (Ю.  Борев) 
или  особенностей  художественного  мышления  и  мировоззрения  писателя 
и  кинорежиссера  или  актера.  Все  это,  в  конечном  итоге,  приводит  к 
стилистической  близости  писателя  и  кинорежиссера.  Таковы,  например, 
тандемы-дуэты  Б.  Сокпакбаев-А.  Карсакбаев,  О.  Бокеев-В.  Пусурманов, 
С. Елубай-Д. Манабай. Их содружество является показателем контактов-
открытий  между литературой и кино. 
Особой страницей в истории казахской культуры являются примеры 
любви-созидания «Пигмалиона-Галатеи». Мы имеем в виду трогательную 
историю  любви  известного  классика  казахской  литературы  Габита 
Мусрепова и кинозвезды Раисы Мухамедьяровой. Корифей казахской прозы 
и юная актриса познакомились в Союзе писателей, где проходил один из 
просмотров судьбоносной для них ленты – «Песня зовет», который стал ее 
кинематографическим  дебютом.  Начинающая  актриса  и  живой  классик.  
Чувства, вспыхнувшие между ними, нашли отражение в романе Г. Мусрепова 
«Улпан – ее имя». В образе Улпан легко угадываются характер и внешность 
Р.  Мухамедьяровой.  Отдаленность  возрастная  («дорога  в  сорок  лет»)    и 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
133
статусная (именитый писатель и  начинающая актриса) привели к неравному 
поединку – умудренного льва и юной женщины. Как Пигмалион  он  умело 
лепил из своей Галатеи идеальную женщину и актрису. В культовом романе 
«Улпан – ее имя» автор рассказал о истории любви между старым бием 
Есенеем и юной красавицей Улпан, спроецировав собственную ситуацию на 
судьбы исторических героев.  
Все вышеизложенное позволяет сделать следующие выводы:
1.Взаимосвязи  казахской  литературы  и  кинематографа,  их 
взаимопроникновение  и  формы  сосуществования  приобрели  статус 
компаративистской проблемы. Кинематограф, видевший поначалу в литературе 
лишь источник образов, приобрел в его лице мощную поддержку и опору. 
2. Литература играет огромную роль в создании поэтики киноискусства: 
способствует  формированию тематики, стиля, разработки приемов раскрытия 
характеров. 
3.  Кино не только существуют параллельно с литературой, но и во 
многом моделирует её язык, определяет образные и смысловые структуры 
литературного произведения.
4.  По  сравнению  с  другими  искусствами  литература  легче  и 
«последовательно проходит через киноаппарат». 
5. В художественной литературе находят отражение образы представителей 
киноискусства – актеров,  режиссеров и др.  
6.  Все  вышесказанное  свидетельствует  о  правомерности 
изучения  взаимосвязей  литературы  и  кино  в  аспекте  сравнительного 
литературоведения. 
ЛитерАтУрА
1.  Цукерштейн-Горницкая  Н.С.  Основные  закономерности  процесса 
взаимодействия киноискусства и литературы. Автореф. Дисс. Д-ра искусств. 
- М., 1988. – 49 с.
2. Чупринин С. Русская литература сегодня: Жизнь по понятиям. 
- М. : Время, 2007. - 768 с.
3.  Цит.  по  кн.  Беркович  М.  Кадры  неоконченной  киноленты.  Шакен 
Айманов без котурнов. - Алма-Ата: Онер, 1984.-152 с.
4.  Савельева  В.В.  Художественный  текст  и  художественный  мир: 
проблемы организации. - Алматы: ТОО «Дайк-Пресс», 1996.-192 с.
5. Рахманбердиев М. Киномеханиктер. – В кн. Қайырлы жол. Әнгімелер 
мен хикаяттар: - Алматы: Жазушы, 2006.-С.184-193.
6. Жансүгіров І. Кинода //Көп томдық шығармалар жинағы.-Алматы: 
«Қазығүрт»  баспасы.-  2006.  Жетінші  том:  Өлендер.  Хаттар.  Роман.-328 
бет.

Вестник ПГУ №4, 2010
134
Түйіндеме
Доцент  Нұрманова  Ж.К.  мақаласы  «Компаративистиканың  
ғылыми өрісінде қазақ әдебиеті мен кинематографының шектесуі» 
деп аталады. Мақалада «морфологиялық өнер   бірлестігіне» кино 
мен  әдебиетті    салыстыру  мақсатында  ғылыми  дәйектеме 
беріледі. Автор мақалада көптеген сұрақтарға жауап   іздейді   - 
жазушының әдебиеттік өнерін кинематографиялық  аспектісінің 
қайраткерлігіне (режиссерлардың,  актерлердің, операторлардың 
яғни төртінші  типтік литературадан» (сценарий) экранға 
шығарылуына  дейінгі мәселелерге көңіл бөледі. 
Resume
Professor  Zhanna Nurmanova’s article is called «Interface of Ka-
zakh literature and cinematographic in the comparative scientific field». 
A scientific ground of the «morphological concord of arts» is given in the 
article - to literature and cinema in the context of comparative literary 
criticism. The author affects the wide range of questions in the article - 
from the study of cinematographic aspect of the writers activity to literary 
creation of cinematography (stage-directors, actors, operators), from the 
study of «fourth sort of literature» (scenario) to his embodiment on the 
screen (screen versions).
ӘОЖ 81.39(574)
СЫН ЕСІМДІК АФФИКСТЕРДІҢ АДВЕРБИАЛДАНУЫ
Ж.Т. Сарбалаев
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Бүгінгі ғылым мен техниканың даму қарқыны, көтерілген биігі мен алған 
асулары тіпті аксиомаға айналып, халық санасына әбден сіңіп кеткен ұғым-
түсініктердің өзін қайта сараптауға, тағы да бір ой елегінен өткізуге жетелейді. 
Бұл, әлбетте, өмір заңы, зымыран уақыт талабы. Күнбе-күн ғылымның әр 
саласында ашылып жатқан тың жаңалықтар, батыл ізденістер мен байсалды 
зерттеулер адам баласының ой-санасына да қатты әсер етіп, оны өзін қоршаған 
ортаға, табиғатқа басқаша қарауға, қайта тануға мәжбүрлейді.
Басқа ғылым салалары тәрізді тіл білімі де қазіргі заман рухына сай 
дамып, ілгері дамып келеді. Мұның айқын дәлелін жалпы лингвистиканың 
бір бұтағы – қазақ тіл ғылымының да даму қарқынынан көруге болады. Өткен 
ғасырдың басында ұлы ғалым Ахмет Байтұрсынов негізін қалаған қазақ 
лингвистикасы қазіргі таңда тәуелсіз еліміздегі ғылымның іргелі бір саласы 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
135
болып отыр. Айналасы небәрі 70-80 жылдың беделінде қазақ тіл білімінің 
әр саласына қатысты ондаған зерттеулер жүргізіліп, жүздеген кандидаттық, 
докторлық диссертациялар қорғалып, олар оның төрт аяғынан тік тұруына 
сүбелі үлес қосты. Десек те қазақ тіл білімінде барлық мәселе шешіліп, 
барлығы да оң шешімін тапты деуге әлі ерте. Қаншама іргелі зерттеулердің 
қаншама диссертациялардың объектісі болғанына қарамастан оның «бір 
қайнауы ішінде жатқан», тағы да бір тереңнен толғап, ой сарабынан өткізетін 
проблемалары  шаш  етектен.  Оған  себеп,  әрине,  жоғарыда  айтылғандай, 
ғылымның, оның ішінде жалпы тіл білімі ғылымының бүгінгі қол жеткен 
табыстары, жеткен жетістіктері.
Қазақ  лингвистикасында  осындай  қайта  бір  қарауды,  қайта  бір 
саралауды тілейтін мәселелердің бірі, біздіңше, тіліміздегі сөз тудыратын 
жұрнақтардың лингистикалық табиғаты мен грамматикалық сипаты. Әрине, 
тіліміздегі сөзжасамдық жұрнақтар зерттеушілердің назарына ілінбеді, түк 
бітірілмеді деп, ауызды қу шөппен сүртуге болмас. Тіліміздегі жұрнақтардың 
табиғатын, грамматикалық ерекшеліктерін, өзіндік өзгешеліктерін терең 
зерттеген  құнды еңбектер жоқ емес. Бірақ олар саусақпен санарлықтай өте 
аз. Бұл бағытта, шынын айтқанда, қазақ тіл білімінде арнайы жазылған 
монографиялар мен іргелі еңбектер күні бүгінге дейін жоқтың қасы. Қазақ 
тіліндегі  сөзжасамдық  жұрнақтардың  грамматикалық  сипаты  жайында 
жарық  көрген  зерттеулердің  деңгейі  көбінесе  мақала  еңбектерден  аспай 
жатады. Сөзжасамдық аффикстер мәселесі көбінесе сөз таптары аясында, 
онда да оның қалыптасуы мен дамуының бір жолы  ретінде қарастырылып 
жүр. Сөзжасамдық жұрнақтардың өзіне тән қандай белгілері бар, олар форма 
жасаушы қосымшалардан қандай өзгешеіктерімен өзгешеленеді, сөзжасамның 
өзге  тәсілдерінен  қандай  белгілері  арқылы  бөлектенеді;  сөзжасамдық 
қосымшаның  осындай  мәселелеріне  келгенде  де  қазақ  зерттеушілерінің 
пікірлері мен тұжырымдары бір жерден табыла бермейді. Мысалы, қысқы, 
жазғы,      күзгі,  тысқы,  көктемгі  және  т.б.  сөздерінің  құрамындағы  -қы 
жұрнағын  қазақ  сөзтанушыларының  кейбіреулері  сөз  тудырушы  аффикс 
деп санаса, енді біреулер қыстағы, жаздағы, күздегі, тыстағы, көктемдегі 
лексемаларының құрамындағы -ғы тұлғасын да сөз жасауды деп қарайды. 
Бұл, әрине, сөзжасамдық аффикстің грамматикалық табиғатын тануда қазақ 
тілшілерінің арасында жүйелі ұстанымның жоқ екенін көрсетсе керек.
Біз  бұл  мақаламызда  қазақ  дериватологтарының  арасында  ғылыми 
тартысқа,  дау-дамайға  өзек  болып  жүрген  -дай,  -дей  және  -сыз,  -сіз 
аффикстерінің лингвистикалық табиғаты мен грамматикалық сипатын сөз 
етуді мақсат тұттық.
Шынын  айтқанда,  қазақ  тіл  білімінде,  біздің  шамалауымызша, 
зерттеушілердің назарына ең көп ілінген, осыған орай, ең мол пікір айтылған 
аффисктер, тегінде, осы екеуі болар. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесін, үстеу 

Вестник ПГУ №4, 2010
136
мен сын есімдердің қалыптасу, даму жолдарын қарастырған зерттеушілердің 
қай-қайсысы болмасын, аталған аффикстердің тілдік табиғатын сөз қылмай 
өткен емес. Бұған, әрине, -дай, -дей және -сыз, -сіз тұлғаларының қолданылу 
ауқымының кеңдігі, осыдан туатын семантикалық мәнінің көп қырлылығы 
түрткі болғаны анық.
Енді  осы  қосымшалардың  әрқайсысының  грамматиклық  мәні  мен 
сипатына жеке-жеке тоқталайық.
Бірінші, -дай, -дей аффиксі туралы. -Дай, -дей аффиксінің семантикалық 
тұрғыдан  әрқилылығына,  атқаратын  функциясының  ауқымдылығына 
зерттеушілер ертеден назар аударып келеді. -Дай, -дей тұлғасын әр қырынан 
қарастыру, біріншіден, аталған  қосымшаны жан-жақты әрі терең тани түсуге жол 
ашса, екіншіден, ол жайында сан алуан ғылыми болжамдар мен тұжырымдардың 
жасалуына негіз болды. Мысалы, ХІХ ғасырда қазақ тілінің грамматикасы 
жайында еңбек жазған М. Терентьев пен П.М. Мелиоранскийлер бұл аффикстің 
тілдік табиғаты мен грамматикалық сипаты туралы құнды тұжырымдар айтқан. 
М. Терентьев -дай, -дей жұрнағын жеке сөз ретінде танып, атау септігімен ілесіп 
айтылатын септеулік тұлға  десе [1, 24], П. М. Мелиоранский оны септік жалғауы 
деп қабылдап, салыстырмалы септіктің грамматикалық көрсеткіші дейді [2, 
25]. Соңғы зерттеушінің бұл пікірінде белгілі бір деңгейде шындық бар. Ғалым 
бұл орайда -дай, -дей аффиксінің грамматикалық жақтан дерексізденіп, зат 
есім атаулының басым көпшілігіне жалғана беретінін әрі оның синтаксистік 
функциясының аса ауқымды екенін ескерген. Әрине, П.М. Мелиоранскийдің                    
-дай, -дей аффиксін салыстырмалы септіктің жалғауы деп бағалауы кейінгі 
зерттеуші ғалымдардың тарапынан қолдау таппады. Өйткені, ол оның зат есім 
негіздеріне қосылып, туынды сын есімдер жасайтынын назардан тыс қалдырған. 
Екінші сөзбен айтқанда, -дай, -дей қосымшасының сөзжасамдық қызметін 
елемеген. Мұның үстіне ғалымның оны септік жалғауларының қатарына 
қосуы да күмән тудырады. Мысалы, осындайлардай деген сөздің құрамында 
-дай аффиксі жатыс жалғауынан кейін қосылып тұр. Егер ол шынымен септік 
жалғауы болса септік жалғауының үстіне қосарланып қосылмас еді. Сөз болып 
отырған қосымшаның форма жасаушылық қызметі де зерттеуші еңбегінде 
көрінбей қалған. Әрине, бұл үшін оны жазғыруға болмас. Себебі, бұл грамматика 
жазылған уақытта жалпы лингвистика ғылымының  деңгейі осы шамада болатын. 
Және мұның үстіне оның қазақ тілінің грамматикасы жайында жазылған тұңғыш 
еңбек екенін де естен шығаруға болмайды. 
Қазақ тіліне тікелей арналмаса да, онымен шығу төркіні жағынан туыстас өзге 
түркі тілдерінің грамматикасында да -дай,-дей тұлғасы туралы осыған  орайлас 
тұжырымдар айтылады. Н.В. Катанов өзінің ұранхай тілін түркі тілдерімен 
салыстыра зерттеген еңбегінде оны сын есім жасаушы жұрнақ деп анықтайды 
[3, 205-206]. В.В. Радлов осы аффикстің якут тіліндегі баламасы болып табылатын 
-лы, -лі қосымшасын үстеулік жалғаудың формасы деп сипаттайды.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
137
Егер  Қазан  төңкерісіне  дейін  аталған  жұрнақтың  мәні  мен  қызметі, 
жалпы грамматикалық сипаты жайында негізінен миссионерлік бағыттағы 
орыс ғалымдары пікірлер білдірсе, кеңестік дәуірде бұл қосымша жайындағы 
тұжырымдар қазақ ғалымдарының тарапынан айтылды.
Көрнекті  ғалым  Қ.  Жұбановтың  зерттеулерінде  -дай,  -дей  аффиксі 
жалғаулар тобында сөз болып, ол теңдес септіктің грамматикалық көрсеткіші 
ретінде  көрсетіледі  [4,  154-344].  С.  Аманжоловтың  мектепке  арналған 
оқулықтарынан оның аталған тұлға туралы көзқарасын аңғаруға болады.  
С. Аманжолов оларды, яғни -дай, -дей аффиксін әрі сын есім, әрі үстеу 
жасайтын қосымша деп есептейді [5, 36-41].
Ғ.  Мұсабаевтың  1951  жылы  баспадан  шыққан  еңбегінде  -дай,  -дей 
қосымшасының негізінен сын есім жасаушы қызметі аталыпты. Ғалым кейін 
аталған тұлға туралы арнайы жазған мақаласында жоғарыдағы зерттеуінде 
айтылған тұжырымына сәл өзгеріс енгізіпті. Автор онда -дай,-дей аффиксі 
сын есім тудырады деген бұрын айтылған тұжырымын қуаттай келіп, оған 
қоса оның бойында жалғауларға да тән қасиет барын айтыпты [6, 76].
Ғ.  Бегалиев,  Н.  Сауранбаев,  Ж.  Шакенов,  Н.  Оралбаева,  Ғ.  Мадина, 
А.Әбілқаев зерттеулерінде аталған қосымша, негізінен, сын есім жасайтын 
аффикс болып табылатынын тұжырымдапты [7, 89; 8,93; 9, 108;].
Белгілі морфолог А. Ысқақовтың жоғары оқу орындарына арналған 
оқулығында -дай, -дей жұрнағының екі қызметі яғни сын есім және сонымен 
бірге үстеу жасайтыны баяндалыпты [10, 247]. Осыған орайлас байламды 
С.Исаев та жасапты.
Ал,  Ы.  Маманов  пен  Қ.  Шаяхметовтың  зерттеулерінде  сөз  болып 
отырған қосымша жөніндегі авторлардың ой-пікірлері жоғарыда аталған 
тұжырымдардан  басқаша  өріліпті.  Ы.  Маманов  -дай,-дей  аффиксінің 
есімдерге  қосылып  туынды  сын  есім  жасайтынын  мойындай  отырып, 
сонымен  бірге  оның  сөзтүрленімдік  қызмет  атқаратынын  ескертеді 
[11-105]. Қ. Шаяхметов болса, сын есім жасайтын -дай,-дей аффиксінің 
үстеу тудыратын -дай,-дей қосымшасымен омонимдес екенін, бұлардың о 
баста бір-бірімен семантикалық байланысы жоқ екі сөзден өрбіп шыққанын 
еске сала отырып, олардың сөз құрамында болған дыбыстық өзгерістердің 
нәтижесінде тұлғалануы жағынан бірдей болып қалыптасқанын айтады. 
Сонымен бірге ғалым оның сөзтүрленімдік функция орындайтындығына да 
ерекше назар аударады [12-96].
-Дай,  -дей  аффиксінің  әрі  сын  есім,  әрі  үстеулер  жасауға  қатысы 
соңғы шыққан ғылыми іргелі еңбек «Қазақ грамматикасында» да анық 
айтылады [13-68].
Аталған  қосымшаның  грамматикалық  сипаты  жайындағы  мұндай 
бір-бірімен  қабыспайтын,  қым-қиғаш  пікірлер  өзге  түркі  тілдерінің 
грамматикаларында да ұшырайды.

Вестник ПГУ №4, 2010
138
Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі -дай, -дей аффиксін үстеу жасаушы 
форма  деп  таныса,  құмық  тіліндегі  осы  тұлғалас  қосымшаны  сирек 
қолданылатын, ескірген септеулік шылау деп көрсетеді [14, 115; 15, 108].
Г. Алпаров пен М. Закиев бұл қосымша татар тілінде септік жалғауының 
қызметін атқарады деп атайды да, оған теңдестіру септігі деген атау береді 
[16,  103;  17,  90].  Н.А.  Баскаков  та  аталған  қосымша  қарақалпақ  тілінде 
салыстыру, ұқсастық септігінің қызметін атқаратындығын атап көрсетеді 
[19-198]. Аталған зерттеуші мұны ноғай тілін қарастырған еңбегінде де осы 
қызметте деп сипаттайды [20, 198]. С. Усманов  -дай, -дей аффиксі өзбек 
тілінде екі түрлі қызмет атқаратынын атап өтеді, бірінші қызметі - сын 
есім тудыратын, екіншісі - форма жасаушылық қызмет дейді [21, 60-67].  
В.М. Насилов ұйғыр тілінде аталған аффикс зат есімдерге қосылып, туынды сын 
есім жасайды дейді, ал жалғаулардан соң қосылғанда сөз түрленімдік функция 
орындайтынын көптеген тілдік фактілер негізінде дәлелдейді [22-46].
Сонымен, жоғарыда айтылған  түйіндердің ала-құла болуына аталған 
қосымшаның көп қырлылығы себеп болса керек. Көптеген зерттеушілердің           
-дай,-дей аффиксі жайында айтқан сан алуан пікірлері мен тұжырымдарын 
саралай келе, оларды мазмұны мен сипатының жақындығына, орайластығына 
қарай мынадай топтарға бөліп, ажыратып көрсетуге болады: а) -дай, -дей 
аффиксі басқа сөз таптарына жалғанып, туынды сын есім жасайды; ә) -дай, 
-дей қосымшасы, сонымен бірге, үстеу де жасай алады; б) -дай, -дей жұрнағы 
сөз түрлендірушілік қызметті де атқара алады; в) салыстырмалы септіктің 
грамматикалық көрсеткіші болып табылады.
Енді осы топтамалардағы тұжырымдарды тағы да бір ой сарабынан 
өткізіп көрейік. -Дай, -дей аффиксі, дау жоқ, зат есім негіздеріне жалғанып 
туынды сын есім тудырады. Мысалы, таудай, үйдей, темірдей, болаттай, 
күмістей және т.б. Бірақ осы аффикс жоғары оқу орындарына арнап жазылған 
белгілі оқулықта сан есім, есімше формаларына қосылғанда да сын есім 
тудырады  делініпті.  Біздіңше,  бұл  пайымдаумен  келісу  қиын.  -Дай,-дей 
аффиксі шынымен аталған сөз топтарына қосылғанда қатыстық мағыналы 
туынды сын есім жасай ала ма? Мысалы, қырықтай, елудей, жүздей, мыңдай 
деген  сан  есім  тұлғаларында,  болмаса  келгендей,  жатқандай,  сезгендей, 
болғандай т.б. есімше формаларының құрамындағы -дай, -дей қосымшасы 
сын есім  тудырушылық қызмет атқарып тұр ма?  Бұл сұрауларға, әрине, 
қанағаттанарлықсыз жауап беруге тура келеді. Сан есім негіздеріне жалғанған  
-дай, -дей аффиксінің туынды сын есім емес, болжалдық мәндегі сан есім 
тудыратыны жоғарыдағы мысалға келтірілген сөздердің семантикасынан 
айқын көрініп тұрған жоқ па? Мысалға алынған  -дай, -дей тұлғалы сан 
есімдердің бойынан ешқандай сын есімдік мағына байқалмайды. Сондай-ақ, 
есімше сөздерге қосылған -дай, -дей қосымшалары да сөзжасамдық қызмет 
емес, форма жасаушылық фукнция орындайды. Оған жоғарыдағы мысал үшін 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: