Художественное отражение пространственности в исторических

210
211
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ӘОЖ 81 373.612 2
Ж. Т. Сарбалаев
1
, Б. Х. Әбдіжүсіпова
2
 
1
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ. 
2
Павлодар қаласының «Жас дарын» мамандандырылған мектебі
МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ 
АДАМГЕРШІЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мақалада  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев  өлеңдеріндегі  адамгершілік 
мәселелері қарастырылады.
Кілтті сөздер: адамгершілік, дәстүр, надандық, дұрыс жолдан 
таю,  халықты  алдап-арбау,  адамның  алғыс-ризалығы,  қайтарар 
игілігі,  қоршаған  орта  амандығы,  сақталып  көбеюі,  жаңарып-
жайнауына жауапкершілік.
Мұхтар  Әуезов:  «Әдебиет  тарихының  арғы-бергі  жолының  толық 
қамтыла  қарастырылуындағы  ескерілуі  тиіс  ең  басты  мәселе  ақынның 
өмірбаянын  тексеру,  сол  арқылы  жазған  шығармаларымен  байланысын 
айыру, ақынды елінің өмірімен қоса қарастыру, ақынды және оның айналасын 
ұлттық болмыспен қарастыру, ұлттың қоршаған табиғатпен байланысын, 
көрші  халықтардың  берген  үлесін,  өзара  өнераралық  ықпалдастықты 
біріктіре қарастыру» [1, 16-17 б], – дейді. Шын мәнінде ақынның 1870-80 
жылдары жазылған басқа да өлең-жырлары, өмір өрнектері, жоқтаулары, 
табиғат кестелері, көрнекті кісілерге арналған толғаулары да көбіне-көп 
осындай сипаттарға ие деуге болады. Айталық, «Аңқау адам туралы», «Мұса 
Шорманұлының асы», «Жарты нан», «Кедейліктің арқаны», «Жаздың сөзі», 
тікелей  діни  тақырыпты  қаузаған  көлемді  көптеген  туындылары  –  осы 
сөзімізге дәлел. Мәселен, «Аңқау адам туралы» өлең:
Иесі сырын білер мінген аттың,
Көз жетпес қулығына адамзаттың.
Іш пысып еріккенде күлмек үшін
Айтайын әңгімесін аңқау сарттың [2, 85-б] , – 
деп басталады. Әдетте сарт қазақтан аңғал болмайтын еді, Мәшһүр Жүсіп 
сол көп халықтың ішінен момын біреуін тауып алса керек. Шартты мысал 
болғандықтан мұнысына сенеміз де.
Ертемен  бір  сарт  үйінен  есегін  жетелеп,  «Өзімнен  кетіп  дәрмен 
қалғанынша, Есегім, мінбен саған» деп серт беріп шыққан көрінеді. Тау 
мен тастың арасында жалғыз келе жатқанда қуларға жолығады. Не керек, 
әлгі қулар ақылдасып, бірі есегін ұрлап алады, ұрлағанда да сартты қатты 
ақымақ қылады. 
Ұрының сонда жетіп бірі барды,
Есектің басындағы ноқтаны алды.
Киді де өз басына кете барды,
Сол жерде есекті алып бірі қалды [2, 86 б]. 
Содан  әлгі  сарт  есек-ұрысын  жетелеп  жүре  береді.  Бір  кезде  есегі 
тартынбай ма? Сонда сарт артына жалт қараса:
Қараса сарт артына – есегі жоқ,
Есегін мінбесе де көңілі тоқ:
Қолында ноқталаулы бір адам тұр,
Орнында есегінің есектей боп [2, 86-87 б]. 
Қатты қорқып, сасып қалған сарт амалсыз жөн сұрайды. Сонда әлгі ұры: 
«Мен шешем қарғап, есекке айналып кеткен адам едім. Енді шешем жаны 
ашып, қарғысын қайтарып алған соң, қайтадан адам қалпына келдім», – дейді. 
Есегі адамға айналған сарт, әрине, «есек-адамы» түгіл жанынан безер. Ұры 
осылай құтылып кетеді. 
Енді үйіндегі екінші есегіне мініп, базарға ешкісін сатуға шыққан байғұс 
сартқа жолда және жолыққан үш қу бұл жолы уағдаласып, алдап-арбап, 
оның ешкісін де, есегін де ұрлап, ақыр соңында алдап суға түсіріп, киімін 
де сыпырып, айдалада жалаңаш қалдырады.
Салбырап бір мезгілде судан шықты,
Киім мен кісі түгіл шайтан жоқ-ты.
Ақымаққа адам, сірә, күлер емес,
Өмірінде қарға жемес мұндай боқты [2, 93].
Жалпы, жыр тұтас алғанда тәуір. Оқиғалы, ой салатын жыр. Шамамен 
1878-1880 жылдары жазған көлемді жырын осылай аяқтаған автордың айтары 
не? Ғибрат. Өмірге бейімдел, алданып, ақымақ болма деу. Ақыл айту елдің 
асқақ тұлғаларына жарасатын парасатты қасиет. Ақын бұл жерде жағымсыз 
мінез қасиеттен аулақ болып, өзіңнің адамдық болмысыңды сақтап қалуды 
насихат етеді. 
Ақынның  тақырып  өрісі  кеңейіп,  шеберлігі  артып  келе  жатқанын 
аңғартатын туындыларының бірі – 1855 жылы жазылған «Жаздың сөзі» 
өлеңі.  
Сәуірде көтерілер рахмет туы, 
Көрінер көк жүзінде қаз бен қуы.
Көктен жаңбыр, жыралардан сулар ағып,
Жайылар жер жүзіне қардың суы.
Жұмақтың бір сәулесі жерге түсіп, 
Өсірер жерден шөпті нұрдың буы.
Жақындар құдайымның көктен күні,
Теңелер жарлығымен күн мен түні...
Аспаннан Рахматымен жібергенде

212
213
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Қуанып қыбырлайды еніс-жіні, 
Ұйқыдан көзін ашқан жас балаша
Жайқалып шыға келер жердің гүлі.
...Сәуірде алуан-алуан жауар нөсер,
Нөсердің қуатымен жер шөбі өсер.
Көкорай дүние жүзі шалғын болып,
Адамзат, жын, хайуан баурын төсер... [2, 99-100 б]. 
Біз аса көлемді болмаса да, өлеңді толық келтірмей, үзінділерін ұсындық. 
Ал,  келтірілген  жолдардың  көркемдігі  келісті  екені  күмәнсіз.  Бұлар  да 
табиғат сұлулығы, Алланың рахматы, адам жанының жадырауы бар. Көкте 
ұшқан қаз бен қу. Жүгірген құлан мен киік. Аспаннан жауған нұрлы жаңбыр, 
жерге сіңген қар суы, дүркірей өскен шалғын шөп. Құдайға шүкірлік еткен 
шал мен кемпір, кешкі уақытта құшақтасып, рахаттанған ғашық жастар. Қам-
қарекетті адамзат. Қыбыр-жыбыр жын-хайуан, құрт-құмырсқа. Ақынның 
айтары – өмір қызық, туған жер табиғаты кеніш екендігі. Ең бастысы – 
мынадай азаматтық түйін: Алланың рақымына, бергеніне шүкіршілік ету. 
Әрбір елін, жерін сүйген азамат оның тау-тасын, табиғат көркін ардақтай 
білуі тиіс. Өйткені сол туған жердің аясында халқы, жұрты тіршілік кешуде. 
Енді бұл өлеңді оқи отырып, ұлы Абайдың атақты өлеңі «Жазғытұры» 
ойға оралатыны анық. Мәшһүр Жүсіпке Абайдың қоршаған ортаны сүйіп, 
табиғатты танып, тамылжытып суреттеуі оң әсер еткен болуы керек. Бәрібір 
Мәшһүр Жүсіп жаратылысты өзінше кескіндеген. Ақында діншілдігінің 
ықпал-табы және бар десек жаңылыспаймыз. Ал, Абай әсері, Абай бағдары, 
оның адамгершілікті асқақтатуы, азаматтық байламы жас Жүсіпке жаңа 
өріс  көрсетіп,  өнер  биігіне  бастаса  несі  бар?!  Профессор  Е.Ысмайылов 
«... ақындардың өмір шындығын жырлаған өмір толғаулары, ақындардың 
айтыстағы  өнерлері  ақын,  жыршылар  негізгі  халықтың  прогрессивтік 
творчестволық дәстүрін жасағандығы белгілі. ... Ақындық дәстүр өнер үлгісі 
заманына, дәуіріне қарай өзгеріп, жаңа идеялық көркемдік сапаға ауысып 
отырады»[3, 88-89 б], – деп шығармашылық дәстүр жалғастығын дөп айтады.
Міне,  осының  айғағындай  ақын  Мәшһүр  Жүсіп  тікелей  дінге 
арналған,  Алла  құдіреті  мен  Мұхаммед  пайғамбар  ғұмырын  тілге  тиек 
еткен туындыларында да имандылықты басты ғибрат етіп, адамгершілікті 
асқақтата түседі. Тіпті діни азаматтықты тұтынып, шынайы хақ жолы да 
ақ жол, алаштың көсегесін көтерер азаматтық бағыт екенін аңғартары бар. 
Нақ  осы  тұрғыдан  келгенде  ақынның  «Құдайым  жексенбі  күн  жер 
жаратты» атты өлеңі тақырыбымыздан алыс емес, ғибратына қоса ғанибеті 
мол,  танытарына  қоса  тағылымы  кемел  айрықша  туынды  десек  асыра 
айтпаспыз.
Құдайым жексенбі күн жер жаратты,
Жер- суды әуел бастап бір жаратты.
Тау мен тас, ағаш пен шөп, көл мен өзен, 
Түріндей текеметтің түр жаратты.
Жерлерден аға берді бұлақ қайнап,
Гүлденіп бәйшешектер, бұлбұл сайрап.
Жексенбі, дүйсенбі мен бұл екі күн
Жер жүзін тегіс қылды түгел сайлап [4, 2 б]. 
* * *
Аспан – биік, жер – төмен, тау-тас қатты,
Ат аяқты болғанда, құс қанатты.
Заһардан – бал, тікеннен –гүл шығарып,
Жұма күні жаратты адамзатты [4, 24 б]. 
Сәрсенбі күні көкті, бейсенбі күні «ризық, ішіп-жейтін несіп-қоректі 
жаратқан». Құдай содан алты күнде он сегіз мың ғаламды жаратып бітіреді. 
Және бәрін тең, өз орны бар, кемел етіп жаратады. Ең соңында барлық өлі-
тірі дүние өкілдеріне мынадай тілек-өтініш білдіреді:
– Қысылып, жарлық сөз деп қалма! – дейді.
– Ерік өзіңде, жақпаса, алма! – дейді.
– Сақтауға бір аманат ие болып, 
Ішіңде бір талапкер бар ма? – дейді.
Алайда көк пен жер, бар тіршілік – он сегіз мың ғалам ішінен батылы 
барып, аманатты алып сақтауға тілек білдірушілер табыла қоймайды. Ол – не 
аманат? Алу – оңай, ал – сақтауы... «Шама келе ме, немесе осы күнімізге зар 
болып жүрмейбіз бе?». Бәрінің де көңілдеріндегі күпті ой – осы. Сонда Құдай 
өзі озық жаратқан, сүйіп сомдаған жалғыз саналы тірлік иесі – адамға қарайды.
– Бәрі өз мүлкім осынша ғалам, – дейді,
Қашып тұр қорыққандықтан тамам, – дейді.
– Көптің бірі болумен кетесің бе,
Сен қайтесің, бейшара адам, – дейді.
Адам сонда қуанып ұшып тұрды,
Дарғаһына құдіреттің қол қусырды.
– Аманатыңды ап кел де, арқама қой,
Бас – омақа, міне, арқам – қара жол-ды.
Сонда көңілі дәуірлеп ұша берді,
Шын ықыласын Құдайға қоса берді.
– Міне, басым –жолыңа құрмалдық, – деп
Домаланып арқасын тоса берді [4, 26 б].
Адам не екенін білмесе де, Құдайға сене жүрегін бұрып, осылайша 
батырлық танытып, аманатты алуға келісті. Мұның өзі шынында да керемет 
еді. Өйткені, биік аспан, алып тау, жайқын дария, жарық күн, ай, жұлдыздар – 
бәрі үндемей қалғанда, Адам тәуекел етті. Аллаға жүрегін бұрды. Сондықтан 
да Алланың айтқаны мынау болды:

214
215
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Аяп кетіп бұл жерде мейірімім түсті,
Мұнан аулақ қыламын бұл екі істі.
Ғылым менен ақылды бердім бұған,
Бәрің бұған боласың құлақ кесті.
Ғылым, ғақыл – мінекей, бұған лайық,
Бірі – кеме болмай ма, бірі – қайық.
Бір адамға екеуі орнаған соң,
Қалай ақсаң – солай-ақ, Еділ, Жайық [4, 27 б]. 
Адам білмес, адамға бермес Құдайда небәрі екі-ақ іс қалса, ал ғылым 
мен ақылды Алла тек адамға бұйыртыпты. Соның өзі аз емес-ті. Соның өзі 
– дүниенің кілті, өмірдің көркі еді.
Жан-жануар адамға қойды қолды,
Адамменен көркейіп дүние толды.
Арқасымен Адамның дәреже алып,.
Өзге күннен жұма күн абзал болды [4, 27 б]. 
Алайда  адамның  барлық  жанды-жансыз  тіршіліктен  артықшылығы  
– адамдығы.
Құмырсқа қыбырлайды – о да жүрсе,
Жұрт құлағын салады – ит те үрсе.
Құстың бәрі бір басты, екі аяқты,
Адам сол – адам болып санға кірсе...
Сөз деген – жайылған мал далаға өрсе,
Кәне, қора табылып, соған кірсе.
Не нәрсе түссе көзге – танылады,
Адам сол – адамдығын жұрты көрсе. 
Нашарға жаның ашып, ішің күйсе,
Бейнетпенен мал тауып, пайдаң тисе.
Кем-кетік, жоқ-жітікке қайырылысып,
Аш тойынып, жалаңаш киім кисе.
Әрне қылсаң – ұнатып тәңірім сүйсе,
Бір жылаған көзіңнің жасын исе.
Адам деуге лайықты болдың сонда,
Бір өзіңнен басқаға пайдаң тисе [4, 28 б].
Сонда бұл – не? Құдайдың адамға сақтауға берген аманаты осы ма? 
Иә, солай. Алланың адамға тапсырған аманаты – саналы, ақылды, білімді-
ілімді болғандықтан қалған ғаламға бас-көз болу, ие болу. Қорғап сақтау. 
Соның  барлығы  адамның  игілігіне  берілсе,  адамның  алғыс-ризалығы, 
қайтарар игілігі – қоршаған орта амандығына, сақталып көбеюіне, жаңарып-
жайнауына жауапкершілік. Ендеше мұндай қасиетке ие болып, ақылды, 
білім-ғылымды, содан туындап өрбитін күш-қуатты, өнеге-өнерді төрткүл 
дүниенің  сау-саламат  дамуына  жұмсау  –  имандылық  емес  пе?  Нағыз 
адамгершілік,  азаматтық  қой.  Олай  болса  Алла  мен  адамның  жолында, 
мақсатында, қам-қарекетінде бірлік, тірлік-жарасым барлығы ақиқат.
Міне, ақын Мәшһүр Жүсіп дінді, Алланың ақ жолын, исламның бес 
парызын, Мұхаммед Пайғамбар ізгілігін, сегіз жұмақ, жеті тозақты жырлау 
арқылы осындай аманатты арқалап, өз ісіне қоса жазған өлеңдері арқылы 
адамдықты қолдап, халқына пайдасын тигізіп, тыныс-тіршілігін жеңілдетіп, 
азаматтық танытуға бет бұрған екен.
Мәшһүр  Жүсіптің  ішкі  сырға  бай,  сыртқы  сырға  кенен,  азаматтық 
әуені айқын өлеңінің бәрі – 1909 жылы жазылған «Сырға сөз». Ақынның 
әшкерелейтін нысанасы – надандық. Үміт еткен жұрты, сүйенген елі – соқыр 
мен саңырау болса, ақын қалай ширықпасын?!
Аспан көк – толған бұлт, жауыны жоқ,
Ақбоз үй есепсіз көп – сауыны жоқ.
Бақша бар: бидай қалып, терек еккен,
Асқабақ, жейтін әрбір қауыны жоқ...
Елуден жасым асты, өзім – бала,
Соқыр мен саңырауға болдым дана.
Тұтанып қай жерімнен от алады,
Бықсумен қар астында жатқан шала.
Алды-арты бұл дүниенің – қараңғы түн,
Үміт бар болар деген бір жарық күн.
Құр босқа текке ай қайлап зорықпайын,
Жаяудан – шаң шықпайды, жалғыздан – үн [4, 163 б].
Ақынның айтып отырғаны – ащы да ауыр шындық. Тек көңілге медет 
етерің – бір үміт бар... Сондықтан қанша қамығып, қиналса да, «бақ құсы 
басқа  қонбай,  табанға  тапталып»,  «жұртта  жалғыз  қалса  да»,  ақын  жыр 
жазудан  жалықпайды.  «Қаламым  қолға  алған  құстай  ұшты;  //  Сөз  емес 
таусылатын – көзі күшті...». Міне, сол себептен де ол халыққа сөзін ұсынудан 
танбайды.
Даусы бар тастан аққан бұлақтың да,
Маңыраса үні зарлы лақтың да.
Қалайын, қалсам өзім айдалада,
Болсын да сөзім сырға құлақтыға [4, 164 б].
Ақынның  анық  жақсы  жырының  бірі  –  «Табылар  мергенге  де 
бұқтырушы»:
Пендесі бір Құдайды білмей ме екен?!
Мінезін Құдай оның көрмей ме екен?!
Шайтандай ең болғанда көп жасасын,
Жоқ болып ақыр бір күн өлмей ме екен.
Пендесі бір Құдайды танымай ма?!
Күнәға ғапу сұрап, налымай ма?!

216
217
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Пендеден пенде алғанмен – не болады,
Жарылқап Құдай берсе, жарымай ма?! [4, 164 б].
Ал,  құдай  беру  үшін  ақ  көңілмен  адал  еңбек  ету  керек.  Басқа  жол, 
амалдың бірі – ақыретке салсаң, бекер. Ал, адасып, бүгінге бақсаң – «шекер». 
Мұның аты – надандық, дұрыс жолдан таю, халықты алдап-арбау. Ақын 
осындай жағымсыз қасиеттерді сынайды да, хақ жолына шақырады. Өткір 
сынға барады, өзекті өртер өкінішін ортаға салады, дұрыс жолға түсірер 
ақыл-кеңесін айтады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Әуезов, М. Әдебиет теориясы. – Алматы : Ана тілі, 1991. 
2 Көпеев, М. Ж. Таңдамалы. Алматы, 1992. – ІІ том.
3 Исмайылов, Е. Ақындар. – Алматы : ҚМКӘБ, 1956. 
4 Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. – Павлодар, 2003. –1-том.
Материал 10.11.14 баспаға түсті.
Ж. Т. Сарбалаев
1
, Б. Х. Әбдіжүсіпова
2
 
Вопросы человечности в поэзии М. Ж. Копеева
1
Павлодарский государственный 
университет имени С. Торайгырова, г. Павлодар;
2
«Жас дарын» специализированная школа города Павлодар.
Материал поступил в редакцию 10.11.14.
Zh. T. Sarbalayev
1
, B. Kh. Abdizhusipova
2
 
The issues of humanness in the poetry of M. Zh. Kopeyev
1
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar;
2
 «Zhas daryn» specialized school, Pavlodar.
Material received on 10.11.14.
В  статье  рассматривается  вопросы  человечности  в  поэзии  
М. Ж. Копеева.
The  article  considers  the  issue  of  humaneness  in  the  poetry  of   
M. Zh. Kopeyev.
УДК 81’255.2:82-1
А. Б. Сарсембаева
к.ф.н., доцент кафедры государственного и иностранных языков, Академия 
государственного  управления  при  Президенте  Республики  Казахстан,  
г. Астана
ЛИНГВО-КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ 
ПЕРЕВОДА ОБРАЗНЫХ ВЫРАЖЕНИЙ
В статье рассматриваются переводы поэтических текстов, 
они более трудны, требуют тонкости языкового чутья, высокой 
профессиональной подготовки, нежели перевод прозы («Переводчик 
в поэзии - соперник, переводчик в прозе – раб» В. Жуковский). Особая 
организация  поэтических  текстов  накладывает  дополнительные 
ограничения на переводчика. Экспериментальным путем доказано 
(В. Коллер), что метафоричность – одно из характерных свойств 
искусства вообще, более присущая поэзии, чем прозе, – наполовину 
утрачивается в переводе поэтических текстов. Сохранение единства 
формы и содержания, интонационно-ритмических свойств оригинала, 
связи его звучания и значения в переводе не всегда осуществимо из-за 
разницы в структурно-типологических особенностях участвующих в 
процессе коммуникации языков. Перевод поэтических текстов, таким 
образом, предоставляет больший материал для наблюдения, нежели 
прозаические переводы.
Ключевые слова: текст, метафоричность, проза, интонационно-
ритмические свойства, лингвистика.
Одним из оснований объединения языков в семьи и группы являются 
их общие и максимально схожие признаки. Пересечение таких признаков 
возможно  не  только  в  языках  одной  группы,  но  также  можно  найти  и 
установить определенные свойства в языках различных групп. В лингвистике 
существует  понятие  языковой  универсалии  –  существование  признака, 
характеристики, закона, свойственных нескольким различным языкам, либо 
языку вообще.
В работе переводчик должен учитывать огромное количество нюансов, 
чтобы наиболее точно и максимально близко к оригиналу перенести значение 
высказывания с одного языка на другой. Одним из самых важных факторов в 
этой сфере являются лингво-культурологические аспекты, которые влияют не 
только на определенные лексические пласты языка, но и во многих случаях 
определяют  его  структурные  особенности.  И  если  письменный  перевод 

218
219
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
позволяет  иногда  отвлечься  от  культуры  носителей  языка  –  структура 
и  лексические  особенности  многих  документов,  с  которыми  работает 
переводчик являются международными, то при живом общении, на устном 
переводе им приходится уделять еще большее внимание. 
Общеизвестно, что одним из самых продуктивных средств означивания 
концептуального  содержания  установок  любой  культуры  выступает 
естественный  язык.  Культурные  универсалии  –  это  «общие  для  всех 
культур элементы (наличие языка, изготовление орудий труда, сексуальные 
запреты,  мифы,  танцы  и  т.д.),  которые  мы  понимаем  как  важные  для 
культуры  и  традиции  фрагменты  действительности,  представленные 
в  художественном;  тексте.  Как  правило,  они  составляют  основу 
идеологических штампов эпохи» [1]. В связи с общечеловеческим характером 
логико-мыслительных  операций  и  типовых  ассоциаций  (выявление 
различных  видов  сходств,  отношений,  функций,  их  замен,  комбинаций 
и  др.),  присущих  или  не  присущих  внеязыковой  действительности, 
мыслимых  как  реальные  или  ирреальные,  можно  говорит  о  некотором 
сходстве, интернациональности фразеологических образований и других 
видов семантического переосмысления. Но, учитывая, что фразеологизмы 
возникают в языках на основе образного представления действительности, 
отображающего обиходно-эмпирический, исторический или духовный опыт 
данной  языковой  общности,  связанный  с  ее  национально-культурными 
традициями, является очевидным факт наличия характерологических черт 
мировидения, национально-культурных следов в значении фразеологических 
единиц. Можно говорить о появлении культурных универсалий, т. к. они 
представляют собой – «с одной стороны, обращение к вещному миру, а с 
другой  –  к. национально-культурным, нравственным проблемам этноса. 
Такая двусторонность способствует их семантической емкости, способности 
превращаться в символическое выражение ведущих идей текста, символы 
нации и эпохи» [1].
Рассмотрим  пример:  рус.  стереть  кого-либо  в  порошок  ~  англ.  to 
make mincemeat of somebody (букв, сделать фарш из кого-либо) – каз. күлін 
көкке ұшыру (букв, разбросать пепел по воздуху). Данные фразеологизмы 
имеют одинаковый денотат – «жестоко расправиться с кем-либо», причем 
все они могут указывать как на победу в бою с помощью физической силы, 
так и на победу в споре при помощи веских аргументов; имеют сходные 
фразеологические модели – глагол, выражающий действие + имя,* сущ., 
выражающее результат действия, причем важно отметить, что в каждом 
языке результатом является измельченная в процессе труда масса, но само 
отражение ситуации специфично для каждого языка. Причиной отличия 
служит  особое  осмысление  членами  той  или  иной  лингво-культурной 
общности реалии собственной культуры.
Общий культурный компонент может прослеживаться на материале 
разных языков. Во фразеологии разных языков воплощено переосмысление 
поведения - и других характеристик животных как своего рода эталонов для 
человека, противопоставление «верх – хорошо, низ – плохо», «свет – хорошо, 
тьма – плохо» и мн. др., наличие стереотипов первой любви, материнской 
заботы – и мн. др. Важно отметить, что переосмысление это в подавляющем 
большинстве  фразеологизмов  имеет  специфический  национально-
культурный оттенок. Например, такое насекомое, как муха, во многих языках 
рассматривается как бесполезное, которое не жалко и не трудно (скорее, 
естественно) убить. Для того, чтобы подчеркнуть в человеке такое качество 
характера, как доброта, неспособность и нежелание причинить вред кому-
либо, используется следующее ОВ: рус. кто-либо и мухи не обидит – каз. біреу 
қой ауызынан шөп алмайтын момын (букв, кто-либо, настолько кроткий, что 
и у овцы изо рта травинки не возьмёт) – англ. not harm a fly (букв, не навредить 
мухе). Специфический оттенок этот фразеологизм получает в каждом языке. 
В русском языке в зависимости от контекста такая явно положительная черта 
характера, как доброта, может принять негативный оттенок: человек видится 
не добрым, а просто слабым, подчеркивается не нежелание, а неспособность, 
отсутствие достаточного количества сил сделать что-либо. В английском 
языке акцент делается на кротости, доброта с оттенком жалости, но он не 
негативен. В казахском варианте выделяется доброта и кротость, так же как 
и очевидно, далекое происхождение выражения, нисходящего к кочевым 
временам, жайлау и пастбищам. Хотя, так же как и в русском языке человек 
видится еще и слабым.
Пчела во многих языках рассматривается как эталон трудолюбия и 
занятости  полезным  делом.  В  русском  языке  существует  фразеологизм, 
отражающий именно такое восприятие этого насекомого: работать – как 
пчелка, специфично употребление названия с уменьшительно-ласкательным 
суффиксом, что говорит о положительной коннотации. В английском языке 
тоже существует подобная единица – busy as a bee (букв, занят как пчела), но 
в отличие от русского позитивная окраска не выражена никакими внешними 
средствами, хотя значение образа явно положительное. В казахском языке 
значение метафоры  ара (букв, пчела), применяемой для характеристики 
трудолюбивого  и  запасливого  человека,  существует  более  короткое  в 
сравнении с русским и английским языками по стилистическому содержанию 
образное выражение: жұмысшы ара, которое может так же носить характер 
человека, не способного отказать в чём-либо.
Универсальна для европейского человека модель восприятия цветовой 
дихотомии «черное – белое» как «плохое – хорошее» соответственно, но и 
во фразеологических единицах, содержащих такие элементы, обязательно 
присутствует национально-культурное своеобразие. Интересно заметить 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: