«филологические науки в образовательном пространстве республики казахстан»

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕГІ ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ» 
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік (онлайн) конференция
материалдары 
58 
түөрэх/төөрөг лексемасының этимологиясына зерттеушілердің көзқарастарына талдау 
жасалған. Бұл лексеманың төг-/тог- жалпы алтайлық негізі бар деген ой дәлелденеді. 
Тірек сөздер: этимология; концепт; сәттілік; якут тілі; моңғол тілі. 
 
The article is devoted to the analysis of the etymology of the lexeme tuoreh/toorog of the 
concept of TABYLLA 'LUCK' in the Yakut language.The research material was the data of 
dictionaries of the Yakut language, ethnographic works and the heroic epic of the Sakha people, 
in particular, olonkho "Nyurgun Bootur the Swift" by P.A. Oyunsky, academic and etymological 
dictionaries of the Mongol-Buryat languages. The article presents an analysis of the views of 
researchers on the etymology of the lexeme tuoreh/toorog in the Yakut language.The idea is 
substantiated that this lexeme has a pan-Altai basis tog-/tog-. 
Key words: etymology; concept; LUCK; Yakut language; Mongolian language. 
В якутском языке значение лексемы 
түөрэх
определяется как «атрибут для гадания 
(например, большая ложка или колотушка от бубна): подбрасывая его вверх, получают 
ответ – если предмет падает открытой стороной вверх, то желаемое сбудется, в противном 
случае – наоборот» [4, 272]. Обряд гадания называется 
түөрэх быраҕыы 
(букв. 
подбрасывание түөрэх), которое совершается при любых обстоятельствах жизни. Также 
данный атрибут 
түөрэх
используется при камлании
 
шаманов, которые, предугадывая 
судьбу, участь, подбрасывают его вверх: «Ойуун кэп туонарыгар ардыгар бэйэтин 
“
түүлээх түөрэх төлкөһүтэ
” диэн ааттанар. 
Түөрэх
быраҕыы
– ойуун кыырыытын биир 
олуга. Ардыгар суолтатын көрөн анаан-минээн 
түөрэх
төлкөлүүрэ» [5, 97] . Слово 
түөрэх
часто встречаем в алгысах и устном народном творчестве. В олонхо П.А. Ойунского 
«Нюргун Боотур Стремительный» находим составные слова 
түөрэх кэбиһиитэ, түөрэх 
түһэриитэ
(букв. бросать/кидать атрибут для гадания): 
Түүл түһээбитим,
/ 
Түөрэх 
кэбиспитим
, / 
Бит биттэммитим –
/ 
Биһиктэ оҥоро тарт!
[12, 34]. Так, в народе саха 
предугадывают, что их ждёт в будущем, удачлива ли будет их дальнейшая жизнь. 
Бравина Р.И. предполагает, что значение слова 
түөрэх
восходит к глаголу 
түөр
'выкапывать с корнем, выкорчёвывать', считает значение данного слова близким к слову 
“
түөрэҥкэй
” 'шатающийся, качающийся': «Маныаха “Түөрэх” диэн тыл ис хоһооно эмиэ 
дьүөрэлии – “түөрэҥкэй”, ол аата халбаҥ, олоҕо суох. Олох бэйэтэ халбас харата – 
мүлтүрүҥнэс, түөрэҥнэс. Аны атын өттүттэн ыллахха, “түөрэх” сүрүн олоҕо “түөр” диэн 
буолуон сөп. “Түөр” – төрдүттэн түөр. Төрдүттэн түөрэн ыл. Киһи төлкөтүн түстэниитэ 
таҥара талбытынан дьаһайыыта да, олох оонньуута да буолбатах, онуоха киһи төрдө-ууһа, 
хаана-сыдьаана барыта төрдүттэн түөрүллэн ахсааҥҥа ылыллар. Ол иһин этэллэр: 
“Бэйэҕэр кэлбэтэҕинэ, бэдэргэр кэлиэ”, – диэн» [5, 77]. Автор утверждает, что один 
бросок может повлиять на судьбу человека. 
Давайте рассмотрим слово 
түөрэх
. 
В Словаре Пекарского Э.К. указано, что 
түөрэх
образовано от глагола 
түөр
'рыть, 
вырывать, выкапывать острым орудием, выковыривать, выкорчевывать, выворачивать с 
корнем, сваливать': 

жүктеу/скачать 3,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: