«Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
Хабаршы вестник
| 75
Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. ашуға бағытталады. Жалпы поэма кейіпкерлері көп, оқиғасы шиеленіскен болса да олардың әрқайсысының өз орындары бар. Оның үстіне шығарма шежіре үлгісінде келетіндіктен окиғаға қатысушылардың барлығы да тарихта болған деуге болады.Қазақ қызының басындағы тарихи-әлеуметтік жағдай мен ру аралық тартыстар бой көрсететін поэма соңында Айсұлу өлімі үшін Нартайлаққа жер, мал құнын төлеген Матай руының ауылы бұл арадан көшіп кеткенін көрсетеді. Мұндай даулы оқиғалардан кейін «Еңлік- Кебекте» де Матайлар жерлерін тастап көшкені мәлім. Олай болса, көрші отырған екі ру Тобықтылар мен Матайлардың жер дауына байланысты оқиғалардың тарихи шығуына қанық ақын өз шығармасындағы негізгі тартысқа байланысты кірістіргені орынды деп санаймыз. Шәкәрім Нартайлақ пен Айсұлу арасындағы махаббат мәселесін көп суреттеп жатпайды. Ақын: Айсұлу ол кезінде он бесте екен; Күн сайын ол араны қылған мекен. Бірге ойнап Нартайлақпен сол үңгірде, Байласқан асықтыққа белді бекем, - деп, белді бекем буған деген сөздермен ғана береді. Десек те, сол замандағы қыз баланың жігітпен оңаша кездесіп жүруінің өзі шынайы махаббат нәтижесі деп түсіну керек деп ойлаймыз. Сондықтан болар ақын олардың бір-біріне сыр ашып, ғашықтық сөздерін айту сәттерін суреттемейді. Шәкәрім қыздың Нартайлаққа өзінің өгей ағасынан көрген қорлығын айтып мұң шағуы арқылы негізігі орталық тартыстың басын ашады. Қыз сөзінен кейін жігіт алып қашу туралы ойын айтады. Бауырмал мінезді Айсұлу сіңілісі Күнсұлудың да қорлықта жүргенін айтады. Ақынға сөз берсек: Қыз айтты: «Күнсұлуға қоштасайын, Айттым ғой, күң болмақшы оның жайын. Оны да реті келсе бірге алып қаш, Бола алсақ ертең кешке мұнда дайын. Тайлақжан, аз күн көрдім қызығыңды, Мандайда тағдыр жазған сызығымды. Босатпай, егер кетсем ұзатылып, Жіберем Күнсұлуға жүзігімді Сол жүзік тиісімен өз қолыңа, Құрбанмын, кел де алып каш, мен жолыңа. Алты айлық құрсағымда балаң жатыр, Тапсырар соны өзіңе күн болар ма?» - деп, Нартайлақтың енді не үшін күресетінін, не үшін тартысқа түсетінін айқындап береді. Осы үзіндідегі шағын ғана деталь жүзік болашактағы трагедиялық оқиғалардың жиынтық бейнесіндей. Себебі оқиға желісі ары қарай осы жүзіктің Нартайлақ қолына түспей қалуымен жатғасады. Поэмада негізгі идеяны қозғаушы образ ретінде Айсұлу бейнесі алынады. Шәкәрім Ақтас үңгірінің Айсұлу ағымен аталуын басында баяндап өткендей, Нартайлақпен екеуінің махаббат байланысына да өзі себепкер болғандай әсер береді. Айсұлу поэмада өз сөзіне берік, сүйгеніне адал, ақылды қыз болып суреттеледі. Оньң қанша қиындық көріп, таяқ жеп жүрсе де, өзінің адам деген атын биік ұстап, тағдыр салған іске аса мойымай күреске бел буғанынан көреміз. Жеңгесімен болған диалогга: Айсұлу айтты ызалы күлкіменен: «Барлыға қосылмайды менің денем, Не басқа біреу алар, не жер алар, Ол сырды жасырмаймын сырды сенен», -деп төтесінен тартады. Мұндай мінез сол кездегі кез келген қыздың қолынан келетін шаруа емес. Айсұлу бойында Шәкәрімнің адамгершілік идеясына тән қасиеттер көп. Мәселен қаншама жауыздық істеген ағасына кешірім жасап : Сәлем де үш қайтара Барғанаға Тапсырдым аруақ пенен Аллаға да. Әжемнен тумаса да, әкем бірге, Бармайды аузым оны қарғауғада, -дейді.Сондай-ақ, ақылды Айсұлу Күнсұлудың да жағдайын ойлап, жеңгесіне оны да аманат тап тапсырады. Мұнда ол : Барғана екеуіңнен бір тілегім, - Кетпесін ақиретте сізде кегім. 76 Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. Беріңдер Күнсұлуды сүйгеніне, Самсыға қор болмасын жеткіншегім! -деп өз басындағы қайғылы, аянышты хал-ахуалға қарамай сіңілісін құтқаруды ойлайды. Поэманың бас кейіпкерінің бірі Айсұлу батыл болғанымен, екінші бас кейіпкер Нартайлақ қаһармандык дәрежеге жете алмайды. Олай дейтініміз сүйгені үшін ашық күреске де бірден шыға алмаған Нартайлақ үнемі сәтсіздікке ұшырай береді. Айсұлудың Былқылдақ жеңгесін шығарып салып тұрып қайтсең де Нартайлаққа жүзігімді бер деп тапсырады. Асығыс атқа қонған Нартайлақ жолда Самсының кедергісіне жолығып тағы да екі айға кешігеді. Ол жараланып келгенде де ел адамдарынан не үшін жараланғанын жасырады. Бұл Айсұлуды құтқару жолында Нартайлақтың не еліне сенбеуінен, не оны ешкім қолдамауынан деуге болар еді. Бірақ оқиға соңында Айсұлу үшін құн сұрау сәтінде ел адамдары мәселе шешуге араласады. Соған қарағанда, Нартайлақ өзінің Айсұлумен арадағы қарым-қатынасындағы туыстық мәселеге байланысты руластарынан қымсынған сияқты. Бұл да Нартайлақ мінезіндегі бостықты аңғартады. Әр күнін тозақтың отында өткізіп жүрген Айсұлу бұл мезгілде айы-күні жетіп босанады. Томан күннің арқасында бала да анасы да бір ажалдан қалады. Бірақ қоршаған дүниедегі барлық әділетсіздік қаршадай қыздың басына үйілгендіктен, жас өмір өзіне - өзі қол жұмсап, қыршынынан қиылды. Айсұлу бейнесі арқылы өз бостандығы мен махаббаты, адамгершілік пен әділеттілік жолында құрбан болған қазақ қыздарының асқақтық болмысын көрсететін бейне. Жалпы, Нартайлақ образы кеңінен ашылмаған бейне ретінде көптеген зерттеушілер өз пікірлерін білдірген.(Қ. Мұхамедханов, М. Мағауин,т.б.) Мәселен, ғалым Б. Әбдіғазиұлы: «Нартайлақ та өзгелерден ерекше адам емес. Қарапайым ел азаматтарының бірі. Шәкәрім үшін «Қаранайдың бір жалғызы» ғана. Поэманың бас кейіпкері болғанымен Нартайлақ образы шын мәніндегі көркемдік дәрежесіне жете алмаған оның қимыл-әрекеті босаң, тіпті кей сәтте нанымсыздау көрінеді. Шәкәрімнің бұрынғы дастандарындағы ғашық жігіттер Қалқаман мен Кебек өз мақсаттарына жету жолында өмірінің соңғы сәтіне дейін күресіп өтсе, Нартайлақты олай деу қиын. Поэмадағы Нартайлақтың қатысуымен өтетін тартыс сахналары әлсіз. Ол ғашық жарының тағдырына ара түсіп, өз махаббаты жолында құрбан болмайды, бар қолынан келгені оқиға драматизміне ілесу, қайғының орнын толтыру ғана болады. »,- деп, [4. 148.] Нартайлақ бейнесінің осал тұстарын көрсетеді. Шәкәрім шығармашылығына тән адамгершілік, кешірімшілдік идеясы «Нартайлақ- Айсұлу» поэмасында да бар. Айсұлудың өзіне қастық істеген ағасы мен жеңгесін кешіруі, Нартайлақтың Самсының күнәсін кешуі сияқты эпизодттар жалпы адамгершілік мәселесіне байланысты алынған. Соны ойлап аяды да қолын шешті, Шынымен екеуі де кештік десті. «Қызғану Айсұлуды айып емес»,- Десті де дұспандықты мүлде кесті, - деген шумақтардағы негізгі идея Шәкәрім ұстанған жалпы адамгершілік мәселесінен шығады. Қорыта айтқанда, «Нартайлақ-Айсұлу» поэмасындағы негізгі тартыс жүйесі Нартайлақ пен Айсұлудың махаббат, бостандық үшін күресіне құрылған. Ал, калған кейіпкерлер сол тартыстың туып, өрістеуіне қызмет етеді. Поэманың басты кейіпкерлері Нартайлақ пен Айсұлудың өз махаббаттары үшін тартысқа түсу сәттерін талдай келе ең белсенді кейіпкер Айсұлу екеніне көз жеткіздік. Сондыктан да, халық жадында жер атаулары Айсұлудың есімімен байланысты сияқтанған сияқты. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|