Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Экологиялық топ дегеніміз не?

2 Ылғалға және жарыққа байланысты өсімдіктердің қандай экологиялық

топтары бар?

- экологиялық факторлардың классификациясымен танысу

- тақырып бойынша ғылыми ұғымдар және терминдерді игеру

Жоспар:

1 Қоршаған ортаның экологиялық факторларының топтары

Экология - тірі организмдердің қоршаған ортамен жөне өзара қарым-қатынастарын зерттейтін ғылым. А.Гумбольт өсімдіктердің экологиясын ботаникалық-географиялық ғылым ретінде таныған. "Экология" деген терминді ғылымға алғашқы рет белгілі неміс ғалымы-дарвинист Э.Геккель (1869) ұсынған. Өсімдіктердің экологиясының, ботаникалық географиясынын негізінде дамуы ең алдымен А.Гризебахтың, АЭнглердің, О.Друденің аттарымен байланысты.

Өсімдіктердің экологиялық географиясын: түрлердің экологиясына, өсімдіктер топтарының экологиясына, ауылшаруашылық экологиясына, фитоценологияға бөледі. Әлемнің көптеген елдерінде экологияны экосистемалар (биоценоздар) туралы ғылым ретінде кеңінен таниды.

Өсімдіктердің өсетін ортасы, жекелеген элементтердің қатарынан -экологиялық факторлардан тұрады. Бүл факторлар өсімдіктердің тіршілік етуіне бірден-бір қажет және оларға қандайда бір болмасын әсер етеді, Қоршаған орта тірі (биотикалық) және өлі (физикалық) факторлардан тұрады. Экологиялық факторлар өсімдіктерге тікелей (жылу, ылғалдық, топырақтың құнарлығы) немесе жанама (теңіз деңгейінің биіктігі, ауа, жел) әсер етеді. Ортаның экологиялық факторлары әдетте мынадай топтарға бөлінеді:

климаттық факторға — жарық, жылу, ауа (оның құрамы, қозғалуы немесе ағыны), жауын-шашын, ауаның ылғалдығы, электр құбылыстары;

топырақ факторына — физикалық қасиеті, механикалық қасиеті, топырақ пен грунттардың химиялық, құрамы мен микробиологиясы;

биотикалық факторға — барлық организмдердің жиынтьны (жануарлар, өсімдіктер, микроорганизмдер);

орографиялық (рельеф) факторға — теңіз деңгейінен биіктігі, беткейлердің экспозициясы (күннің түсуі) мен тіктігі;

антропогендік факторға - адам және оның шаруашылықтағы іс-әрекеттері жатады. Адам өзінің іс-өрекеттері арқылы өсімдіктерге және басқа экологиялық факторларға тікелей әсер етеді.

Алысқа бармай-ақ Қазакстанның өзінен көптеген мысалдар келтіруге болады. Тың көтеруге байланысты Қазақстанның шөлейт аймағының мыңдаған гектар құнарлы жерлері есепсіз жыртылып, нәтижесінде табиғи қалыптасқан өсімдіктер қауымдастықтарының үйлесімді жүйесі бұзылды. Онын үстіне соңғы кездері көптеген колхоздар мен совхоздардың тарауына байланысты, осы айдалған жерлердің көбісі пайдаланылмай ауылшаруашы-лық айналымынан шығып қалып отыр. Соған байланысты көптеген егістік жерлер эрозияға ұшырауда. Кейбір деректер бойынша соңғы жүз жылдықта планетамыздың егін егілетін жерлерінің 23% эрозияға ұшырап, ауылшаруашылығына пайдаланудан тыс қалып отыр. Жыл сайын теңіздер мен мұхиттарға 20 млн. м³ топырақ сумен шайылып кетіп отырады екен.

Бұған Арал тағдырын, Семей, Капустин-Яр полигондарының, Байқоныр космодромының және т.б. қоршаған ортаға тигізетін келеңсіз әсерлерін қосатын болсақ, антропогендік фактордың қоршаған ортаға тигізетін әсерінін ауқымының орасан зор екендігі ешбір талас тудырмайды. Қоршаған ортаның шамадан тыс ластануы, адамның денсаулығына ғана есер етіп коймайды, сонымен бірге оның сол жерді мекендейтін халықтың генефонына да әсері үлкен болады. Соңғы кездері әр түрлі қолы немесе аяғы жоқ, болмаса ақыл-есі кеміс мутанттардың көптеп дүниеге келуі осының дәлелі болса керек. Бір сөзбен айтқанда антропогендік фактор аса қауіпті дерт, сондықтанда оның алдын алу жеке адамдардың шаруасы емес, ол мемлекет деңгейінде, қала берді әлемдік деңгейде қаралып, белгілі бір жоспармен жүргізілетін іс.

Ұсынылып отырған, тіршілік ортасын факторлерге бөлу және бұл жағдайда оларды бір-біріне қарсы қою әр уақытта болып отыратын нәрсе. Бірақ ол тек шартты түрде ғана жүреді және өте жасанды, кейде тіптен бір-біріне қайшы келеді. Сондықтан да барлық уақытта қоршаған ортаның элементгерін тығыз байланыста және бір-біріне ауысып отыру тұрғысынан қарау керек. Өйткені олардың біреуінің өзгеруі, міндетті түрде басқаларының да өзгеруіне әкеп соқтырады.

Белгілі бір факторлардың комплексі бар жекелеген территорияларды экотоптар (биотоптар деп атайды. Бұларға батпақты, құмды жерлерді, сылдырма тасты шөгіңділерді, құрғақ шөлейтгерді және т.б. жатқызуға болады. Жасыл өсімдіктердің өміріне қажетті климаттық және бірқатар топырақ факторларының физиологиялық маңызы өсімдіктердің физиологиясы курсында қарастырылады. Бірақта олардың белгілі бір ортаның әр түрлі жағдайында сан жағынан алғандағы ара салмағы және өсімдікке басқа факторлармен комплексте әсер етуі экология пәнін түзеді.

Өсімдіктер экологиясының ғылым ретінде практикалық маңызы, шаруашылықта құнды түрлерден немесе өсімдіктер жабынының участкелерінен жоғары өнім алу мақсатында, олардың өсетін ортасын зерттеу болып табылады. Тек үлкен дәлдікттен жүргізілген эксперименттік жұмыстың нетижесінде алынған мөліметтің негізінде ағаш дайындаудың, осы жердің техникалық немесе дәрілік өсімдіктерін дайындаудың қажетті мөлшерін (нормасын) жоспарлауға болады. Нормадан артық мөлшерде дәрілік өсімдіктерді және пішен дайындау немесе мал жаю табиғи өсімдіктер қорының жойылуына әкеліп соқтырады.

Отандық егін шаруашылығының ғылыми-техникалық негіздерін жасау, даланың жағдайында эксперименттік экологиялық зерттеулер жүргізу В.В.Докучаев, Г.Ф.Морозов, С.П.Костычев, Г.Н.Высоцкий. Л.А.Иванов, В.Р.Вильямс, Б.А.Келлер, Е.П.Коровин, В.Н.Сукачев, П.АТенкель секілді орыстың ботаник-экологтарының жұмыстарында бірінші орында тұрды. Отандық экологиялық мектептің ұраны - ауыл-шаруашылық өндірісін табиғаттың стихиясы мен ауа райынын құбылмалылығынан құтқару болып табылады.

Қазіргі кезде Қазақстанда ауылшаруашылығын механизациялаудың, химизациялаудың және электрификациялаудың деңгейі БОР-дың кезіңдегіден көп төмен болып отыр. Соған байланысты өсімдіктерге, өсіресе ауылшаруашылық дақылдарына оптимальды жағдай туғызудың мүмкіндігі агрономдар үшін оңайға түспей отыр.