Фонетика жєне оныњ салалары
жүктеу/скачать 0,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дыбыс үндестігі
| Бақылау сұрақтары:
1. Үндестік заңы деген не? 2. Дауыстылардың бір-бірімен үндесуі қалай аталады? 3. Буын үндестігі деген не? 4. Сингармема дегеніміз не? 5. Профессор Ә.Жүнісбектің силлабофонема туралы пікі-ріне көзқарасыңыз. 6. Сингармонизм дегенді қалай түсінесің?
Дыбыс үндестігі Түбір мен қосымшаның жігіндегі, сөз бен сөздің арасын-дағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың көршілес дауыссыз дыбыстарға ілгерінді-кейінді ықпал етіп өзгертуін дыбыс үн-дестігі (ассимиляция) дейді. Ассимиляция (лат. Assimilatio – үйлесу, үндесу) – тіл білімінде дауыссыз дыбыстардың бір-біріне тигізетін ықпалы, үндесуі. Ассимиляция толық және жартылай түрде кездеседі. Толық ассимиляцияда бір дыбыс екінші дыбысты өзіне дәлме- дәл ұқсатады: жазса[жасса], кезсе [кессе]. Жартылай ассимля-цияда бір дыбыс екінші дыбысты өзіне дәл ұқсатпай, бір жақты ұқсатады: жазға. Көрші дыбыстардың бұрынғысы соңғысына, соңғысы бұрынғысына ықпал етуіне қарай ассимиляцияның қа-зақ тілінде үш түрі бар: ілгерінді ықпал, кейінді ықпал және то-ғыспалы ықпал. Сөз ішінде немесе сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп тұруын ілгерінді
дыбыстың кейінгі дыбысқа әсер етуі арқылы көрініс табады: қант-ты, адам-нан. Үндестік заңы ілгерінді ықпалға жатады. Кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсерінен алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысқа ұқсап өзгеруі кейінді ықпал деп аталады. Кейінді ықпал - регрессивті ассимиляция бір сөз көле-мінде немесе екі сөз аралығында кейінгі дыбыстың алғашқы ды-бысқа әсер етуі арқылы көрініс табады: дүйсенбі[дүйсембі], асшы [ашшы].
Сөз тіркестері мен біріккен сөз сыңарларындағы дыбыс-тардың бір-біріне ілгері-кейінді әсер етіп өзгеруі тоғыспалы ықпал деп аталады. Ал тоғыспалы ықпал – прогрессивті-рег-рессивті ассимиляция қатар келген екі дыбыстың бір-біріне әсер етуі нәтижесінде екеуінің де өзгеріске ұшырауы арқылы жүзеге асады: Аманкелді[Амаңгелді], он қыз[оң ғыз]. 25
Кей ғалымдар прогрессивті ассимиляция мен регрессивті ассимиляцияны дауысты дыбыстарға да қатысты деп есептейді. Олардың пікірінше, егер алдыңғы буындағы дауысты соңғы буындағы дауыстыны өзінің ыңғайына қарай икемдеп бағын-дырса, онда оның прогрессивті ассимиляция болғаны. Мысалы жуан буыннан кейін жуан буынның (адам-дар), жіңішке буын-нан кейін жіңішке буынның (іні-лер) келуі немесе еріндік да-уыстыдан кейінгі буында еріндік дауыстының келуі [айтылу-да:өнөр] прорессивті ассимиляцияның нәтижесі. Дауыстылар-дың өз ара әсер етіп, бірін-бірі өзгерту процесінде прогрессивті ассимиляцияға қарағанда, регрессивті ассимиляция өте сирек ұшырасады. Ғалымдардың пікірінше, дауысты дыбыстарға қа-тысты регрессивті ассимиляция - көне түркі тілінен келе жатқан құбылыс. Дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы қазақ тілі фо-нологиясының ең өзекті мәселелерінің біріне жатады. Дыбыс-тардың акустика-артикуляциялық сипаттарын нақты білгенде ғана бұл заңдылықты жақсы аңғаруға және түсінуге болады. Олай болса, тіліміздегі дыбыстарды дауыстылар және дауыс-сыздар деп бөлу, оларды сан және сапа жағынан айқындау, әр дыбысқа тән белгі- қасиеттерін мұқият оқып, үйрену – алдымен осы дыбыстардың үндесу заңдылықтарының сырын, сипатын білу үшін, айқындау үшін қажет. Ассимиляция дыбыстардың комбинаторлық өзгерістерінің неғұрлым кеңінен тараған түрлерінің қатарына жатады. Оның сөйлеу кезінде сөздегі не сөз тіркесіндегі дыбыстардың артику-ляциясы жағынан бір-бірімен қиюласып, үндесіп айтылу арқы-лы жүзеге асатындығы белгілі дүние. Осының нәтижесінде бір типтес дауыстылардың үндесуінен вокальды ассимиляция, ал бір типтес дауыссыздардың үндесуінен консонанттық ассимиля-ция қалыптасады. Дауыссыз дыбыстардың ықпалдастығы буын жігінде, түбір мен қосымшаның аралығында толық көрініс береді. Дауыссыз дыбыстардың морфемалар арасындағы үйлесімділігі ғылыми әдебиеттерде кейде ассимиляция, кейде ұқсастық деп аталған. Лебізде сөз соңында қатаң дауыссыздар келсе, жалғанатын қо-сымша қатаң болады. Бұл барлық қатаң дыбыстарға тән сипат, өйткені кез-келген қатаң дауыссыз сөз соңында тұра алады: ас-тық, аш-тық, ат-пен, ақ-қа, ек-кен, еп- пен, тас-пен, ат-қанды, ас-пен ат. Үндестік заңы сөз ішінде немесе сөз аралығында қатар келген дыбыстар мен буындардың бір-біріне ықпал етіп, бірінің екіншісіне бейімделіп тұруына негізделеді. Ықпал негізінен морфеманың аралығында қатар келген дыбыстар мен буындар-дың арасында болады. Ал морфеманың өз ішіндегі дыбыстар мен буындар тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан құйма деп қараймыз да, сол дайын күйінде танимыз. Сонда түбір мор-феманың соңғы буыны қосымша морфеманы тілдің қатысы жа-ғынан жуан немесе жіңішке етіп игеріп тұрады: дала-ның, дала-ға, жүктеу/скачать 0,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|