Фонетика жєне оныњ салалары

Тілдік   қатынас   ауызша   және   жазбаша   болатыны   белгілі.   Олар   жетіліп,   кемелденіп,   әдеби   тілдің   көрсеткіші

дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет.  Норма – белгілі бір жүйе, заңдылыққа негіз-делген бірізділік. Сонда әдеби тіл

дәрежесіне жеткен тілдегі сөздер-дің атылуында болсын, жазылуында болсын жалпыға бірдей ортақ, қалыптасқан бірыңғай

нормалар болады деген сөз. Нормалар неғұр-лым   бірізді, қалыптасқан болса,   қатынас  құралы да   соғұрлым же-тіліп,

кемелдене түсері сөзсіз. Ауызша әдеби тілге қойылатын бас-ты талаптардың бірі  сөйлеу кезінде сөздерді дұрыс дыбыстап,

дұ-рыс айту болып табылады. Тілдің ауызша формасын ғылыми тұр-ғыдан нормалауды орфоэпия қалыптастырады, ал ол

нормаларды ғылымда орфоэпиялық нормалар деп атайды. 

Қазіргі     қазақ   әдеби   тілінің   өзіне   тән   ғасырлар   бойы   қа-лыптасқан   дәстүрлі   нормалары   бар.   Әдеби   тілдің

орфоэпиялық   нормасы,   біріншіден,   жергілікті   ерекшелікке   қарама-қарсы   қо-йылады.   Салыстырыңыз:   жергілікті

ерекшеліктерде –  жылқы-дар, балдар, маңлай, чач, чыбық, бопа,  т.б., әдеби тілде –  жыл-қылар, балалар, маңдай, шаш,

шыбық, бөпе, т.б.. Екіншіден, әдеби тілдің нормасы бейәдеби қарапайым сөйлеу тіліне тән дыбыстық элемент-терге қарама-

қарсы   қойылады.   Салыстырыңыз:   бейәдеби   қарапа-йым   сөйлеу  тілінде   –  берсей,   баратып,   бошы,   т.б.,     әдеби   тілде   –

берсеңші, бара жатып, болшы, т.б.. үшіншіден, әдеби тілдің орфо-эпиялық нормасы ескі қазақ жазба тілінің дыбыстық

элементтеріне қарама-қарсы қойылады:  нәсәп айласа, жәмиғат, хұрметтлу, ұшбу, халал, т.б..  Төртіншіден, әдеби тілдің

орфоэпиялық нормасы   жазба тілдің емлесінде көрсетілген нормаға қарама-қарсы қойы-лады:    [жұмұшшұ]- жұмысшы,

[шэгара] - шекара, [кәсі'бодақ] – кәсіподақ, [қашша]-қазша, т.б. 

         Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде әсіресе дыбыс үндестігі ерек-ше орын алатындығы белгілі. Кейбір зерттеулерде сөздің

бірыңғай жуан немесе жіңішке, бірыңғай езулік не еріндік болып айтылуы-ның фонологиялық мәні бар деп көрсетіледі.

Мысалы:   ен-сен-өн,   іс-үс,т.б.   сөздер   бір-бірінен   дискретті   бірліктер,   яғни   жеке   фонема-лар   арқылы   ғана   емес,   сөздің

бірыңғай жуан немесе жіңішкелігі, я болмаса бірыңғай езулік  не еріндігі арқылы ажыратылып тұр. Сон-дықтан дыбыс

үндестігі қазақ тілі орфоэпиялық негізгі нормалары-ның бірі болып табылады.

          Сондай-ақ қазақ тіліндегі дауыссыздардың бір-бірімен үйле-сіп, ассимиляция арқылы айтылуының да орфоэпиялық

норма үшін ерекше мәні бар: жұмысшы [жұмышшы],  сөзсіз [сөссіз], көк бояу [көк пояу]. 

         Орфоэпия ұлттық тілдің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты болғандықтан, жалпыхалықтық тілде кездесетін

«л»-«д» дыбыстық нұсқаларының маңдай//маңлай, жылқылар// жылқыдар болып айтылуы ұлттық әдеби тіл нормаларының

қалыптасуымен байланысты.

         Қоғамдық өмірде шаршысөз түрлерінің пайда болып, әлеу-меттік мәнінің артуы орфоэпиялық нормалардың орнығып,

ұлт-тық сипатқа ие болуын жеңілдете түсті.   Сөздердің бірізді айты-луы тілдік қатынасты жеңілдетеді. Сондай-ақ кейбір

сөздерді, сөз тіркестерін жазылуынша айту да құлаққа жағымсыз естіледі. Сөздерді жазылуынша айту әсіресе жастар тілінде

үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тілі-міздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға

болады. 

Қазақ орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі – профессор М.Балақаев. Ға-

лымның пікірінше, сөздердің айтылу нормасы және сол нор-маны сақтап сөйлеу мәселесі үнемі ескеріліп отырылуға тиісті.

Ал М.Дүйсебаева «Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері»   атты еңбегінде дұрыс сөйлеудің нормасы

тіліміз-дегі   белгілі   бір   дыбыс   заңдылығы   бойынша   қалыптасатынын   ескеріп,   тіліміздегі   дыбыстардың     әрқайсысының

айтылуында-ғы ерекшеліктерге жеке-жеке тоқтайды. Автор қазақ әдеби тілі-нің сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына әсер

еткен негізгі жағ-дайлар ретінде  мыналарды атап көрсетеді: 

- халықтың дәстүрлі сөйлеу тілі, 

- белгілі бір мәдени орталық, 

- баспа орындары мен мәдени мекемелер, 

- жазба әдеби тіл мен көркем әдебиет. 

     Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған,  осы саладағы ізденістерге үлгі-өнеге болар-

лық еңбек – Р.Сыздықтың «Сөз сазы». 1983 жылы жарық көрген бұл кітапшада «Орфоэпия қағидалары» жүйеге түсіріліп, 36

параграфқа топтастырылған. 

         Сонымен,  соңғы 20 жыл ішінде  орфоэпия саласында елеу-лі жұмыстар істеліп, бірнеше сөздік жарық көрді. Мысалы:

Қ.Неталиеваның «Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі»,                       М.Дүйсебаеваның «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық

сөздігі», М.Серғалиевтің «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі» (1996). 

          Ә.Жүнісбековтің өзінің еңбектерінде тіліміздегі дыбыс-тардың акустика-артикуляциялық қасиеттерін сипаттап қана

қоймай, орфоэпияға қатысты да құнды пікірлер келтіреді. Ға-лымның пікірінше, сөздерді айтудағы кемшіліктер негізінен

тіл-дің ауызша және жазбаша формаларының арақатынасын парық-тамаудан, орфоэпия туралы үгіт-насихаттың жеткіліксіз

жүргізі-луімен байланысты. 

                  Қазақ   тілінің  орфоэпиялық   заңдылықтарын  танып-білу  мен  зерделеп-таныту,   нормаларын   әңгіме   ету  –  соңғы

онжылдықтар-дың жемісі. Тіл білімінің бұл тармағы 60-жылдардың ішінде қа-уырт қолға алынып, едәуір жұмыстар да

істелді: 

- орфоэпиялық сөздіктер жарық көрді;

- орфоэпиялық ережелер ұсынылды;

- ғылыми зерттеу еңбектері жарық көрді.

Орфоэпиялық нормаларды қазіргі аппараттарды пайдалана отырып ғылыми негізде зерттеу,  орфоэпия ережелерін

емле ере-желері сияқты, дұрыс пайдалануды қалың көпшілікке міндет-теу, ол үшін орфоэпиялық жаңа құралдар, ережелер

кодексі, сөз-дік, анықтағыштар шығару жұмыстары тұр. 

44

         Қазақ тілінің орфографиясы мен орфоэпиясы өзара  тығыз  байланысты болып келеді. 

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: