Фразеосемантика
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Пікір жаз андар филология ылымдарыны докторы, профессор Г. Е.
| Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы
51 болған. Барлық жеке мағыналар метафорланудың нәтижесі болғандықтан, олардың біріншілік тура мағынасын семантикалық сөзжасамның жүйелі тәсілімен ашу қиынға соғады. Мысалы: аузына құс тістеген 1) «жүйрік, ұшқыр» және 2) «шешен, ділмар» және т.б. Ішкі форманың өміршеңдігі, фраземалардың мағыналық құрылымына әсері бірнеше фразеологиялық синонимдердің қатар өмір сүруінен де байқауға болады. Мәселен, «жылдам, тез» мағынасындағы, көзді ашып-жұмғанша, қас пен көздің арасында, қас-қағым сәтте және т.б. фразеологиялық қатарлардың ішкі формасы жалпы мағынаға қосымша мәнді реңк береді. Фраземалық варианттылық В.П. Жуковтың пікірінше, семантикалық құбылыс болып табылады. Фразеологиялық варианттарда ортақ ішкі форманың біріктірілуі қажет (салыс. Басын ажалға / бәйгеге / өлімге тігу; көзге оттай – шоқтай басылу / ұшырау; басы / төбесі / аспанға / көкке / жету). Фразеологизмдердің ішкі форма өзгерісі фразеологиялық тепе- теңдікті бұзып, фразеологиялық синонимдер жасайды. Ф.И. Буслаев пікіріне сүйенсек, тілдік номинация көздеріне, әдетте, басқа қасиеттермен салыстырғанда «тайға таңба басқандай» көзге бірден көрінетін, сезімдерімізді «толқытатын» белгілер жатады. Жоғарыда ай- тып кеткеніміздей, ішкі форма ілімін кез келген нақты (белгісіз, таныс емес) ұғымды алғаш қабылдау адамның тәжірибесімен, білімдерінің жиынтығымен тікелей байланысты деп дәлелдеген ғалым А.А. Потебня, бұл қағиданы апперцепция ұғымымен ұштастырады. Ғалымның атал- мыш қағидасының фраземалардың семантикасын ашудағы орны ерек- ше, себебі фразеологиялық мағына халықтың, ұжымның жинақталған тәжірибесінің, атадан балаға мұра ретінде қалған білімдері жиынтығының, фраземалардың лексикалық және синтаксистік генотиптеріндегі көрінісі негізінде қалыптасып, пайда болады. Фразеологиялық мағына мен фразе- мажасам базасы арасындағы байланыстырушылық қызметті ішкі форма атқарады. Бұдан туындайтын тұжырым, фразеологиялық мағынаның ішкі формасы оның шығу тегінің негізгі көзі болып табылатын фраземажасам негіздерінің лексикалық және грамматикалық семантикасының мағыналық элементтерін құрайды. Мысалы: қой аузынан шөп алмас «жуас, момын», ит байласа тұрғысыз «адам тұра алмайтын, тіршілік жасауға болмай- тын жер». Бұл фраземалардың жасалуының ұйтқысы – адамның ғасырлар бойғы жинақтаған тәжірибесі, байқағыштығы, соның негізінде алдына қойған шөпті жемейтін қой жоқ, төрт түлік малдың ішіндегі ең момы- ны қой екені де халыққа белгілі, осы уәждерді салыстыру, бейнелі ойлау фраземаның бірінші негізі болып отыр. Екінші фразема уәжі қиыншылыққа көнгіш ит екеш иттің өзінде тұрғысыз, тіршілікке ыңғайсыз жерді бейнелеу негізі жатыр. Ішкі форма жасауға лексикалық компоненттердің денотативті семаларымен қатар біріншілік-денотативтік сипаттағы грамматикалық Авакова Р.А. Фразеосемантика 52 семалардың да қызметі ерекше. Грамматикалық семалар заттар арасындағы қатынастарды тізбектей отырып, коммуникативтік акті иелеріне түсінікті болатындай фразеологиялық мағыналардың бағыттары мен сипаттарын адам санасындағы денотативті ситуациялар арқылы білдіреді. Жалпы алғанда, кейбір ғылыми көзқарастар мен теорияларға жоғарыда тоқталып кеттік, ішкі форма туралы бірізді дәлелденген ілім қалыптаса қойған жоқ: • фраземалардың ішкі формасы оларды жасаушы сөздердің бейнелілігі негізінде пайда болды (В.П. Жуков, А.М. Бабкин, Г.П. Помигуев және т.б.); • ішкі форма дегеніміз – фраземалардың семантикалық уәжделуі (В.В. Виноградов, Л.И. Ройзенсон, А.М. Мелерович және т.б.); • уәжденудің негізін конннотациядан іздеу қажет (В.Н. Телия); • фраземалардың ішкі формасы дегеніміз – олардың этимологиялық мазмұны (В.М. Мокиенко, А.В. Кунин, М.И. Сидоренко және т.б.); • фраземалардың ішкі формасы нақты ойлау (А.И. Федоров) немесе бейнелі ойлаумен (Р.Н. Попов) байланысты; • ішкі форма таңбаланушы ситуацияның «логика-семантикалық» аспектісіне байланысты (Н.Н. Кириллова) және т.б. көптеген бір-бірін толықтыратын немесе бір-біріне қарама-қарсы пікірлер бар. Зерттеушілер көзқарастарының басым көпшілігі фраземалар-дың ішкі формасын фразеологиялық мағынадан тыс психологиялық категория ретінде қарастырылады. Әрине, бұл тұжырым дұрыс, бірақ біржақты көзқарас бо- лып табылады. Фраземалардың ішкі формасы – тілдің объективтілігінің психикалық жақтарының шындығын бейнелейтін күрделі ойлау үрдісінің нәтижесі. Сондықтан да екіншілік мағына нәтижесі болып табылатын фразе- малардың ішкі форма табиғатын ашу үшін фразема-жасамға қатысушы лексикалық және грамматикалық компоненттеріне ономасиологикалық және семасиологиялық тұрғыдан талдау қажет деп ойлаймыз. Фраземалардың ішкі формадағы ономасеологиялық тұжырымы өз ба- стамасын психологиялық тұрғыдан қарастырған потебнялық концепция- дан алады. Бұл концепция бойынша фразеологиялық номинацияның көзі болып табылатын фраземалардың ішкі формасының психологиялық негізі – қандай да бір заттың қасиеті туралы көзқарас немесе бейне. А.А. По- тебня ішкі форма «создает непременную стихию словесных образованию» [А.А. Потебня, 1976; 19 б.] дей келіп, олардың фразема-жасамдық мүм- кіншілігін айтады. Мысалы: басын қоярға жер таппау «әбден қиналу, пана болар жай таппау, не істерін білмей, әуреге түсу», көңілі желдей жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|