Фразеосемантика
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Пікір жаз андар филология ылымдарыны докторы, профессор Г. Е.
| Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы
55 шындықты атау үшін қолданылатын денотативтік белгі. Қазіргі линг- вистикалық терминологияға жүгінсек, тілдік семантикада заттың, құбы- лыстың, ситуацияның атаулық белгісін сема деп, ал олардың құрылымдық- иерархиялық жиынтығын семема деп атайды. Сондықтан да фраземалардың ішкі формасына семалық мәртебе беруге әбден болады. Мысалдармен са- лыстырып көрейік: «шектеулі» семасының ішкі формасы қолы қысқа «еш нәрсе жасауға құқығы, күші жоқ» немесе «мәні, маңызы» семасының ішкі формасы түп тамырына қарау «мәселенің мәніне үңілу» мағынасында қолданылатын фраземалардың ішкі форманың семантикалық құрылымы жатыр. Бірақ фраземалар үшін ішкі форманың семалық мәртебесін мойын- дау зерттеушілер алдына қосымша мәселер жүктейді, ең алдымен, ол фразеологиялық мағынаның қай қабатына жатады – денотативті ме, сигнификативті ме, әлде коннотативті ме? Бұл жөнінде ғалымдар пікірі әр қилы, атап айтсақ, бейнелілікке ие емес уәжденетін бірліктерде коннотативті мағына өзекті болмағандықтан, ішкі форма денотативтік қасиетке ие (Г.П. Помигуев), ал В.Н. Телия ішкі форманы коннотативтік мағынадан іздейді. Ғалымның пікірінше, «... коннотация включает в себя несколько элементов, среди которых внутреняя форма является «криптосмыслом», играющим роль темы, а экспрессивная окраска, создаваемая оценкой, эмоциональном отношением или стилистической отмеченностью, – роль темы» [В.Н. Телия, 1986; 48 б.]. Біздің ойымызша, фразеологиялық мағынадан көрінетін ақиқат шын- дықтың бейнесі фраземалардың ішкі формасының сигнификативтік негізінде жатыр, яғни фраземалар денотаты мен коннотация арасын байла- ныстырушы ретінде денотат туралы қандай да бір түсініктің жалпылама- абстракты қасиеті түрінде өмір сүретін нақтылы фразеологиялық коннота- цияны қалыптастырады. Тілдік номинацияларды талдау нәтижесі көрсетіп отырғандай, фра зе- маның ішкі формасын сөздің ішкі формасымен салыстырғанда әлдеқайда бай, бейнелі әрі мағыналы. Сонымен фраземалардың ішкі формасы – фраземалардың семантикалық құрылымында фраземажасам компоненттердің қатысы арқылы жасалатын этимологиялық және негізгі (актуалды) мағыналардың ортақ ассоциативті- бейнелі элементі. Ішкі форма фразеологиялық мағынаның эпидигматикалық элементі ретінде фраземаларды жанама түрде екіншілік денотативті ситуа- циямен теңестіреді. Ішкі форма мәселесін шешудегі көзқарастарды жинақтап, қазіргі ғалым лексикологтар мен фразеологтардың көзқарасына сүйене отырып төмендегідей тұжырымдар жасауға болады: • қазақ тілінің немесе кез келген тілдің фразеологиялық қорын бей- нелі және бейнелілігі жоқ фразеологизмдер деп бөлуге болады. Бейнелі фразема екіжақты мағынамен сипатталады, яғни тура мағынаға ие Авакова Р.А. Фразеосемантика 56 еркін сөз тіркестерінің фразеологиялану үрдісі кезінде фраземалардың тұтас мағынасы мен еркін сөз тіркестерінің арасындағы (мағыналар жалпыланғанмен де) байланыс байқалады. Фразема мағыналары ара- сындағы осы екі мағынаның да, уәжденбеуі де мүмкін (уәжденбейді неме- се уәжденеді), немесе олардың мағынасы жеке компоненттерінің негізінде жасалады; • бейнелі фразема өздерінің ішкі формасы негізінде ерекше семантика- стилистикалық және экспрессивтік қасиеттерімен байиды. Оның дәлелі фраземалардың синонимдік қатарлары болып табылады; • фразеологизмдердің ішкі формасын олардың варианттары (мағы- налық-құрылымдық ерекшеліктерімен қатар) да біріктіреді; • бейнелі фразема нақты фразеологиялық түзілістерді талдағанда аб- стракцияланатын семантикалық белгілеріне қарай модельдеуге келеді; • тарихи даму барысында кейбір фраземалардың ішкі формасы қандай да бір себептермен жойылуы мүмкін. Десемантикалану үрдісі мен бейнелеліліктің жоғалуына фраземалардағы бейнеліліктің жаңаруы, қайта жасалу үрдісін қарсы қоюға болады. Олар фраземалардың ішкі формасы мен экспрессивті-лігін жаңартуға себепші болады. Кез келген тілдік бірлікке коммуникативтік функциямен қатар кумулятивтік қызметі де тән. Бұл қатарға тіл-тілдің фразеологиялық қоры да кіреді. Олардың бойында, семантикалық құрылымда сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, екшеліп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде жеткен қоғамдық тәжірибенің, халықтық, ұлттық рухтың және материалдық мәдениеттің көріністері сақталып, бейнеленген. Сондықтан да болар тілдің тұрақты тәркестеріне (мақал-мәтел, фразеологизм және т.б.) алғаш көңіл бөліп, олардың табиғатындағы халықтың қоғамдық өмірін, салт-санасын, әдет-ғұрпын көре білгендер тек тілші ғалымдар мен фольклористер ғана емес, сонымен қатар этнографтар да болды. Фразеологияның халықтық табиғатын түсіндірудегі, оның ұлттық мәдениетімен байланысын көре білудегі негізгі фактор фраземалар мағынасындағы экстралингвистикалық жағдайдың көзін ашу, қандай жағдайда немесе қандай себептердің тұсында фраземалар пайда бол- ды деген сұраққа жауап беруден туындайтын мәселе – олардың шығу модельдерін айқындау. Лингвистикалық тілмен айтсақ, тура мағынасында қолданылатын еркін сөз тіркесінің пайда болу, шығу модельдеріне рекон- струкция жасау [В.М. Мокиенко, 1989; 166-167 бб.] фразеологизмдердің ішкі формасын айқындау болып табылады. Әрине, бұл жерде фразема бейнесін, оның ішкі формасының материал- дық негізін жасайтын, құрамы жағынан толық, грамматикалық тұрғыда дәстүрлі, шығу тегі еркін сөз тіркесі болып келетін тіл бірліктері сөз болып отыр [Б.А. Ларин, 1977; 143 б.]. Сөздің (сонымен қатар тілдік бірлік ретінде сөз орнында жүретін фразеологизмдердің) мағынасы мен қолданысында 57 Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы 57 жатқан ішкі форма мен бейнелілікті тек сол сөз немесе сөз тіркесі пай- да болған материалдық және рухани мәдени жағдайды ескеріп, тілдің сол кездегі жүйесі негізінде ғана ұғынып, түсінуге болады. Еркін сөз тіркестерінің мағыналық жағынан «жаңаруы», олардың семантикасының дамуы Б.А. Ларин пікіріне сүйенсек, еркін тіркестің ауыс, бейнелі мағынада қолданылуы, нақтылықтан жалпылыққа өтуі олардың жаппай қолданыстық мәртебе алуының негізінде жатыр [Б.А. Ларин, 1977; 143 б.]. Сөз тіркестерінің бойындағы ұжымдық тәжірибе, ұлтқа тән ерекше көрегендік пен білімнің жиынтығы мұндай тіркестерге әжептәуір халықтық сипат береді. Мағына «жаңаруының» тағы бір себебі – метафоралану, яғни еркін сөз тіркестері мағңыналарының нақтылығы, олардың біріншілік-номинативтік мағынасында қолданылу жиілігінің жоғарылығы: «чем конкретнее пред- ставление, отражаемое прямым значениям словосочетаниям, тем силнее противоречие между прямым и переносным значениями» [В.М. Мокиенко, 1989 а; 162-163 бб.]. Фразеолог ғалым В.П. Жуков мұндай сөздерге тілде жиі қолданылатын – адамның дене мүшелерінің атауларын, мал атаулары мен жануарлар- ды, құстар мен құрт-құмырсқалар, азық-түлік атаулары мен киім-кешек, ыдыс-аяқтар және т.б. атауларын жатқызады [В.П. Жуков, 1986; 96 б.]. Г.Н. Сляревскийдің де осыған ұқсас пікірі бар, ғалымның пікірінше, метафоралануға жиі ұшырайтын заттар – тамақтың түрлері мен сусындар, бас киім атаулары мен маталар және т.б. Қазақ тілі фразеологиялық матери- алына жүгінсек, В.П. Жуков пікірімен келісуге болады. Фразеологияланудың себептері осымен шектеледі десек қателесеміз. Жоғарыда көптеген тілдерге тән жалпы себептерін ғана көрсеттік, соны- мен қатар сөздердің ассоциативті-символдық байланыстары (қой ауызынан шөп алмас, ит пен мысықтай және т.б.),тіркестердегі ырғақ жүйесі (аты бар да, заты жоқ, күле кіріп, күңірене шығу, бір күн бие, бір күн түйе және т.б.), көп қолданылатын құрылымдық-семантикалық моделдер (зат.е. + ет. = көз салу, қол салу, үйреу салу және т.б.) тағы көптеген себептердің болуы әбден мүмкін. Фразеологизмдер мен олардың ішкі формасының арасындағы тығыз байланыс олардың уәждерін ашуға жасалынған талдаулардан дәлелін та- бады. Осы мәселе жөнінде жан-жақты ғылыми классификация жасаған ғалымдар Ә.Т. Қайдар [Ә. Қайдар, 1998; 202-231 бб.], З.Г. Ураксин [З.Г. Ураксин, 1975; 65 б.], Ш. Рахматуллаев [Ш. Рахматуллаев, 1966; 120 б.], Ю.А. Гвоздарев [Ю.А. Гвоздарев,1977; 75-76 бб.], Е.М. Верещагин және В.Г. Костомаров [Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров, 1982; 92-95 бб.], В.П. Жуков [В.П. Жуков, 1986; 99-100 бб.], В.М. Мокиенко [В.М. Мокиен- ко, 1982; 117-118 бб.] және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан. |