§ 1. Коннотация теориясының негіздері
Тіл туралы ғылымға алғаш рет «коннотация» (лат.
сon. –«бірге»,
notatio
– «таңбалау» – қосалқы, қосымша, толықтыратын) терминін Леонард Блум-
фильд енгізген. Бұл терминді психология ғылымының маманы Дж. Милл
теориясы негізінде алған. Қазіргі семасиология саласында «коннотация»
ұғымының мазмұны бастапқы мағынасымен салыстырғанда әлдеқайда
кең, әрі әр түрлі мағынаға ие болды. Аталмыш ұғым тіл білімі саласын-
да тілдің номинативтік бірліктерінің экспрессивтік бояуымен ғана байла-
нысты қарастырылды. Тіл білімінің бұл феноменіне деген ой желісінің
күрделілігі жинақталған материалдар негізінен шығып отыр. Сөздер
мен сөз тіркестерінің бойындағы мағынаны толықтыратын қосымша
экспрессивтілік, тілдің ұлттық ерекшеліктері мен мәдени құндылықтары
оларға ерекше прагматикалық әсер, яғни сөйлеуді айшықтандыратын нәтиже
беретіні сөзсіз. Салыстырайық:
сараң – «біреуге бірдеңе бере қоймайтын,
қолы тар (адам)». Мысалы:
Алмабек қолындағысын оңайлықпен ешкімге
бермейтін сараң, іші тар, өзімшіл бала еді; сырдаң (ауызекі) – «сараң,
қатты, қолы тар».
Түзде – мырзаң, Үйде – сырдаң, Сөзі қылжаң ерексіп
(Абай); немесе
қатты қытымыр, шығымсыз және т.б. қолы тар деген жал-
пы денотаттың адамдардың бейнесін ашудағы қолданылатын сөздердің
мағыналарында қосымша экспрессивтік, бағалауыштық қасиеттер мен
стилистикалық ерекшеліктері бірдей емес. Бұл сөздердің көпшілігінің
номинативтік объектіге қатыстысы жағымды емес, керісінше, жиіркену,
жақтырмау мағынасы басымырақ.
Этникалық мәдениеттің із-таңбалары – мифологемалар, архетиптер,
салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен материалдық элементтері көрініс
табатын фразеологизмдердің ішкі құрылымын зерделеу – белгілі бір