Функционалды-семантикалық өріс концепциясының теориялық негіздері

 Грамматикалық категориялар концептуалдау және категориялау үдерістерінің нәтижесінде түзіледі. Морфологиялық категориялар мен тұлғалар концептуалды деңгейде негізгі танымдық үдерістер қатарында сипатталады. Морфологияның категориялау үдерістерімен байланысы морфологияның ғалам туралы білімді қалай объективтендіріп, топтастыратынын да көрсете алады. Морфологияда тілдік жүйе үшін маңызды болатын, ғаламның концептуалды бейнесін репрезентациялайтын концептілер көрініс табады. Сөйлеушінің ментальді ерекшеліктері уақыт, модальділік, персоналдылық, қатынас, сан-мөлшер т.б. негізгі (ядролық) концептілерде көрінеді.

— Предикативті қатынас жақ, рай, шақ категориялары негізінде құралады. Персоналдылық жақ категориясына, модальділік рай категориясына, уақыт шақ категориясына негіз болған. Жақ категориясы сөйлеуге қатысушылардың бір-біріне қатысын, көбінесе сөйлеушінің қатысын білдіреді. Антропоөзектілік тұрғыдан алғанда, жақ категориясында сөйлесушілердің бір-біріне қатысы, өзара ілтипаты, сыйластығы, қарым-қатынас ерекшеліктері байқалады. Қазақ тіліндегі жақ категориясының анайы/сыпайы түрге жіктелуі ментальдылықтың көрсеткіші бола алады. Модальділік концептінің мазмұнында шынайылық, жалғандық сияқты сипаттар түзіледі. Ол шынайы болмыспен сәйкес келу (объективті модальділік), шынайы болмыспен сәйкес келмеу (субъективті модальділік) түрінде көрініс тауып, рай категориясына негіз болады. Уақыт тікелей концептуалданбайды, оған жанама түрде оқиғалар, кеңістік пен қозғалыс атаулары уәж болады. Оның мазмұны энциклопедиялық білімдерді: уақыттың философиялық және физикалық сипаттарымен қатар тілдік білімді, яғни шақ категориясының мәні мен қолданысы туралы білімді қамтиды. Уақыт концепті осы шақ, келер шақ, өткен шақ мәндеріне жіктеледі. Уақыт мәнін репрезентациялауда сөйлеуші сөйлеу сәтін меже ретінде ұстанады. Сөйлеу сәті сөйлесушілердің коммуникацияға түскен уақыты болып табылады. Шақ, рай категорияларында сөйлеушілердің дүниені, ақиқат болмысты қабылдау ерекшеліктері көрініс тапса, жақ категориясында олардың тілді тұтыну ерекшеліктері көрінеді.

— Қазақ тілінде қатынас мәнінің концептуалды мәні етіс және септік грамматикалық категориялары арқылы репрезентацияланады. Етіс, септік категориялары субъектілі-предикаттық, объектілік, меншіктілік қатынас, мекендік-мезгілдік, көлемдік т.с.с. қатынастарды білдіріп, сөйлеушілердің ақиқат болмысқа деген көзқарасын көрсетеді.

— Сан-мөлшер мәні жекелік-көптік, шырай категорияларының көмегімен беріледі. Сан-мөлшер категориясы арқылы ақиқат болмыстың тілдік тұлға санасындағы көрінісі байқалады. Сонымен қатар сан-мөлшер категориясы тіл тұтынушыларының тілді қолдану ерекшеліктерінен де хабар береді.

— Әмбебап сипаттағы негізгі (ядролық) концептілер – мазмұн және тұрпат межесі бар грамматикалық жүйе бірлігі болып табылады. Мазмұн межесі ойлаудың түрлі формаларына, концептуалдауға,  сондай-ақ сөйленістегі сөздердің түрлі коммуникативті қызметіне байланысты болады, ал тұрпат межесі грамматикалық категориялар, көрсеткіштер арқылы көрініс табады. Морфологиялық категориялар мен көрсеткіштер концептуалды мазмұнның құрылымдалу тәсілі болып табылады. Морфологиялық репрезентация концепт қалыптастыратын тұрақты элементтерді, маңызды бөлшектерді айқындауға мүмкіндік береді. Әмбебап сипаттағы негізгі (ядролық) концептілер концептуалды мазмұн мен репрезентацияланатын тұлғалардың бірлігінен құралады.

— Грамматикалық категорияларда ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері көрініс табады. Морфологиялық категорияларда ұлттық болмыс, ұлттық дүниетаным, адамдар арасындағы қатынас айқын көрінеді.  Морфологиялық бірліктердің когнитивті қызметі ойлау үдерісімен, ұлттық ділмен, ақпаратты өңдеу, сақтау, жіктеу ерекшеліктерімен байланысты болады.

— Грамматикалық категориялардың қызметі әр форманың өзіне ғана тән семантикалық белгілері арқылы айқындалады. Мысалы, жақ категориясының

— Қазақ тілді сөйлеушілердің тілдік санасында өздік, ырықсыз, ортақ етіс мазмұн межесі мен тұрпат межесі тұрғысынан толық қалыптасқан, ал өзгелік етіс тұлғалары тілдік санада әлі орныға қоймаған. Ол өзгелік етіс қосымшаларының сабақты етіс қосымшаларымен ұқсастығына байланысты.

— Элитарлық тілдік тұлға – ұлттық тілдің жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін толық меңгерген, оларды орынды қолданатын, лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық бірліктердің семантикасын жан-жақты түсініп, орнымен қолдана алатын, коммуникативті стратегиялар мен тактикаларды, вербалды және бейвербалды қатынас талаптарын толыққанды меңгерген, ұлттық тіл мен мәдениет концептосферасын құрайтын концептілердің ұғымдық, бейнелі-ассоциативтік, құндылық сипатын білетін тілдік тұлға. Элитарлық тілдік тұлғаға ақын-жазушы, филолог, журналистермен қатар тіл білімінің дамуына үлес қосқан ғалымдарды да жатқызуға болады. Элитарлық тілдік тұлғалардың ғылыми тұжырымдарын талдау арқылы қазақ тіліндегі грамматикалық категориялардың қолданыс сипаты анықталады.

— Ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезеңіндегі ғалымдардың (А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Басымұлы, Т.Шонанов т.с.с.) еңбектерінде грамматикалық категориялардың антропоөзектілігі, функционалды грамматика, коммуникативті лингвистика бағытындағы зерттеулердің негізі қаланған. Алайда ғалымдардың репрессиялануына байланысты ой-тұжырымдары кейінгі еңбектерде сабақтастық таппай қалған.