Белгілі қайраткерлердің есімін есте

195
Фурмановка 
селосы
Село 
Фурмановка
Бəйтерек ауылы / 
аул Байтерек
(М. Жұмабаев 
ауданы) 
СҚО əкімдігінің 2008 ж. 
5.06. № 156 қаулысы мен 
облыстық мəслихаттың 
VІІ сессиясының № 7 / 9 
шешімі
Өскен селосы
село Оскен
Үкілі Ыбырай 
ауылы
аул Укили Ыбырай
(Айыртау ауданы) 
СҚО əкімдігінің 2010 ж. 
16.09 № 251 қаулысы; 
СҚО мəслихатының 
2010 ж. 16.09. № 28 / 5 
шешімі
Элитное селосы
Село Элитное
Бəйтерек ауылы / 
аул Байтерек
(Қызылжар ауданы) 
2010 ж. 16.09. СҚО 
əкімдігінің № 251 
қаулысы жəне облыстық 
мəслихаттың № 28 / 5 
шешімі
Чехово селосы
Село Чехово
Ақбұлақ ауылы / 
аул Акбулак
2010 ж. 16.09. СҚО 
əкімдігінің № 251 
қаулысы жəне облыстық 
мəслихаттың № 28 / 5 
шешімі

196
Қалалық білім мекемелерінің атаулары
Бұрынғы атауы
Жаңа атауы
Өзгертілуі туралы 
құжаттың датасы, 
№
Солтүстік Қазақстан 
мемлекеттік 
университет
Северо-
Казахстанский 
государственный 
университет
М. Қозыбаев 
атындағы Солтүстік 
Қазақстан 
мемлекеттік 
университет
Северо-
Казахстанский 
госу-дарственный 
университет им. 
Манаша Козыбаева
ҚР Үкіметінің 2003 
ж. 30.05. № 497 
қаулысы
Петропавл қ-ның № 
18 мектеп-лицейі
Школа-лицей № 18
г. Петропавловска
əл-Фараби ат-ғы № 
18 мектеп-лицей
Школа-лицей № 18 
им. аль-Фарабиw
ҚР Үкіметінің 2003 
ж. 30.05. № 497 
қаулысы
Мамлютка қ-ның № 
3 орта мектебі
Средняя школа № 
3 г. Мамлютка
Хасан Бектұрғанов 
ат-ғы № 3 орта 
мектеп
Средняя школа 
№ 3 им. Хасана 
Бектурганова
ҚР Үкіметінің 2003 
ж. 30.05. № 497 
қаулысы
Булаево қ-ның № 1 
мектеп-гимназия
Школа-гимназия 
№ 1
г. Булаево
Батыр Баян ат-ғы № 
1 мектеп-гимназия
Школа-гимназия № 1 
им. Батыр Баяна
ҚР Үкіметінің 2003 
ж. 30.05. № 497 
қаулысы
Сергеевка қ-ның № 
3 орта мектебі
Средняя школа № 3
г. Сергеевка
Есім Шайкин ат-ғы 
№ 3 орта мектеп
Средняя школа № 3 
им. Есима Шайкина
ҚР Үкіметінің 2003 
ж. 30.05. № 497 
қаулысы

197
«Авангард» маман-
дандырылған бала-
лар-жасөспірімдер 
спорт мектебі
Специализирован-
ная детско-юно-
шеская спортивная 
школа «Авангард»
Қазбек 
Байболов ат-ғы 
мамандандырылған 
балалар-
жасөспірімдер спорт 
мектебі
Специализированная 
детско-юношеская 
спортивная школа 
имени Казбека 
Байболова.
ҚР Үкіметінің 
2005 ж. 03.03. № 
200 қаулысы
В. И. Ленин ат-ғы 
№ 1 орта жалпы 
білім беру иннова-
циялық мектебі
Средняя общеобра-
зовательная иннова-
ционная школа №1 
им. В. И. Ленина
Мұрат Айтқожин 
ат-ғы № 1 
инновациялық 
мектеп
Инновационная 
школа №1 им. 
Мурата Айткожина
(Петропавл қ-сы) 
ҚР Үкіметінің 2005 
ж. 03.03. № 200 
қаулысы
Қалалық 
классикалық 
гимназия
Городская 
классическая 
гимназия
Сафуан 
Шəймерденов 
атындағы 
классикалық 
гимназия
Городская 
классическая 
гимназия 
имени Сафуана 
Шаймерденова
ҚР Үкіметінің 2014 
ж. 24.12. № 1372 
қаулысы
Петропавл 
қаласының №20 
орта мектебі
Средняя школа 
№20 города 
Петропавловска
Жұмабек Тəшенов 
атындағы №20 орта 
мектеп
Средняя школа 
имени Жумабека 
Ташенова
ҚР Үкіметінің 2014 
ж. 24.12. № 1372 
қаулысы

198
Ауылдардағы білім мекемелерінің атаулары
Бұрынғы атауы
Жаңа атауы
Өзгертілуі туралы 
құжаттың датасы, № 
Ленин негізгі орта 
мектеп
Ленинская основная 
средняя школа
(Шал ақын ауданы)
Мəркен Ахметбе-
ков ат-ғы негізгі 
орта мектеп
Основная средняя 
школа имени Мар-
кена Ахметбекова
ҚР Үкіметінің 2000 ж. 
7.04. № 523 қаулысы
Ленин ауылшару-
ашылық колледж
Ленинский сель-
скохозяйственный 
колледж
(Есіл ауданы)
Жəлел Қизатов 
ат-ғы Есіл ауыл-
шаруашылық кол-
леджі
Есильский сель-
скохозяйственный 
колледж имени 
Жалела Кизатова
ҚР Үкіметінің 2000 ж. 
7.04. № 523 қаулысы
Жаңасу негізгі орта 
мектебі
Жанасуская основ-
ная средняя школа
(Ғабит Мүсірепов 
ат-ғы аудан)
Еркін Нұржанұлы 
Əуелбеков ат-ғы 
Жаңасу негізгі 
орта мектебі
Жанасуская ос-
новная средняя 
школа имени Ер-
кина Ауельбекова
ҚР Үкіметінің 2000 ж. 
16.02. № 257 қаулысы
Жаңаауыл орта мек-
тебі
Жанааульская сред-
няя школа
(Ақжар ауданы)
Қали Хадесов ат-
ғы Жаңаауыл орта 
мектебі
Жанааульская 
средняя школа им. 
Кали Хадесова
ҚР Үкіметінің 2000 ж. 
20.10. № 1576 қаулысы

199
Тимирязев мек-
теп-гимназиясы
Тимирязевская шко-
ла-гимназия
Сəбит Мұқанов 
ат-ғы жалпы білім 
беру мектеп-гим-
назиясы
Общеобразо-
вательная шко-
ла-гимназия им. 
Сабита Муканова
ҚР Үкіметінің 2000 ж. 
20.10. № 1576 қаулысы
Жаңажол орта мек-
тебі
Жанажольская сред-
няя школа
(Жамбыл ауданы)
Ғабит Мүсірепов 
ат-ғы Жаңажол 
орта мектебі
Жанажольская 
средняя школа им. 
Габита Мусрепова
ҚР Үкіметінің 2003 ж. 
30.05. № 497 қаулысы
Балуан орта мектебі
Балуанская средняя 
школа
Сейтен Сауытбе-
ков ат-ғы Балуан 
орта мектебі
Балуанская сред-
няя школа им. 
Сейтена Сауытбе-
кова
ҚР Үкіметінің 2003 ж. 
30.05. № 497 қаулысы
Аралағаш орта мек-
тебі
Аралагашская сред-
няя школа (Аққай-
ың ауданы)
Қайырбек Оразов 
ат-ғы Аралағаш 
орта мектебі
Аралагашская 
средняя школа им. 
Каирбека Оразова
ҚР Үкіметінің 2004 ж. 
19.02. № 195 қаулысы
Өрнек орта мектебі
Орнекская средняя 
школа
(Есіл ауданы)
Еслəм Зікібаев 
ат-ғы Өрнек орта 
мектебі
Орнекская сред-
няя школа имени 
Есляма Зикибаева
ҚР Үкіметінің 2004 ж. 
19.02. № 195 қаулысы

200
Явлен № 1 орта 
мектебі
Явленская средняя 
школа № 1
(Есіл ауданы)
Тимофей Позоло-
тин ат-ғы Явлен 
орта мектебі
Явленская сред-
няя школа имени 
Тимофея Позоло-
тина
ҚР Үкіметінің 2004 ж. 
19.02. № 195 қаулысы
Ұялы орта мектебі
Уялинская средняя 
школа
(Ақжар ауданы)
Смағұл Сəдуақа-
сов ат-ғы Ұялы 
орта мектебі
Уялинская сред-
няя школа им. 
Смагула Садвока-
сова
ҚР Үкіметінің 2005 ж. 
03.03. № 200 қаулысы
Қиялы орта мектебі
Киялинская средняя 
школа
(Аққайың ауданы)
Андрей Хименко 
ат-ғы Қиялы орта 
мектебі
Киялинская сред-
няя школа им. Ан-
дрея Хименко
ҚР Үкіметінің 2005 ж. 
03.03. № 200 қаулысы
Явленка № 3 орта 
мектебі
Явленская средняя 
школа № 3
(Есіл ауданы)
Аяған Шəжімба-
ев ат-ғы Явленка 
№ 3 орта мектебі
Явленская сред-
няя школа № 3 им. 
Аягана Шажим-
баева
ҚР Үкіметінің 2005 ж. 
03.03. № 200 қаулысы
Келлер орта мектебі
Келлеровская сред-
няя школа
(Тайынша ауданы)
Иван Бережной 
атындағы орта 
мектеп
Средняя школа 
имени Ивана Бе-
режного
ҚР Үкіметінің 2006 ж. 
31.05. № 480 қаулысы

201
Николаевка орта 
мектебі
Николаевская сред-
няя школа
(Есіл ауданы)
Асқар Игібаев 
атындағы орта 
мектеп
Средняя школа 
имени Аскара 
Игибаева
ҚР Үкіметінің 2014 ж. 
24.12. № 1372 қаулысы

202
Ескерткіш тақта орнатылған мекемелер, 
тұрғын үйлер
Мекеме атауы, 
мекенжайы
Орнату себебі
Өзгертілуі туралы 
құжаттың датасы, № 
Солтүстік 
Қазақстан облысы 
Петропавл қ-сы 
Д. Карбышев ат-ғы 
№ 40 орта мектебі 
ғимаратының ішінде
Жауынгер-
десантшы 
Илья Ильич 
Клепальскийдің 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2006 ж. 14.11.
№ 03–5 / 2339-и 
келісімі
Солтүстік Қазақстан 
облысы Жамбыл 
ауданы Жамбыл 
жоғары мектеп 
ғимаратының 
сыртында
ҚР еңбек сіңірген 
білім саласының 
қызметкері Мағел 
Əлмырзаұлы 
Басыбаевтың 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2006 ж. 14.11.
№ 03–5 / 2339-и 
келісімі
Солтүстік Қазақстан 
облысы Петропавл 
қ-ның Қожаберген 
жырау ат-ғы № 6 
орта мектебі 
ғимаратының 
сыртында
Кино-режиссер 
Аяған 
Қуандықұлы 
Шəжімбаевты 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2006 ж. 14.11.
№ 03–5 / 2339-и 
келісімі
Солтүстік Қазақстан 
облысы Петропавл 
қ-сы Қазақстан 
Конституциясы к-сі, 
13, бұрынғы партия 
обкомы орналасқан 
ғимаратының 
сыртында
Мемлекеттік жəне 
қоғам қайраткері 
Максим Кирович 
Аммосовтың 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2007 ж. келісімі

203
Солтүстік 
Қазақстан облысы 
Петропавл қ-ның 
«Полиграфия» 
АҚ ғимаратының 
сыртында
Журналист Бақыт 
Мүталлəпұлы 
Мұстафиннің 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2008 ж. 14.01. № 08–03 
/ 5363 келісімі
Солтүстік Қазақстан 
облысы Петропавл 
қ-сы Парковая к-сі, 
126 (өзі тұрған үйі) 
мекенжайында 
орналасқан тұрғын 
үйдің қасбетінде
Милицияның 
генерал-
майоры Иван 
Спиридонович 
Гребеньдің есімін 
мəңгі есте сақтау 
мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2008 ж. 08.04. № 11–3 / 
1265 келісімі
Солтүстік 
Қазақстан облысы 
Петропавл қ-сы 
Интернационал 
к-сі, 2а (өзі тұрған 
үйі) мекенжайында 
орналасқан тұрғын 
үйдің қасбетінде
Журналист Уəп 
Əшімұлы Рақым-
жановесімін мəңгі 
есте сақтау мақса-
тында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2009 ж. 12.06. № 10–
02–13 / 2760 келісімі
Солтүстік Қазақстан 
облысы Петропавл 
қ-сы Парковая к-сі, 
130 мекенжайында 
орналасқан тұрғын 
үйдің (өзі тұрған 
үйі) қасбетінде
Социалистік 
Еңбек Ері Петр 
Захарович 
Телюктің есімін 
мəңгі есте сақтау 
мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2009 ж. 12.06. № 10–
02–13 / 2760 келісімі

204
Петропавл қ-сы 
Надежда к-сі, 20 
мекенжайында 
орналасқан Тірек-
қимыл аппараты 
зақымданған 
мүгедек 
балаларды оңалту 
жəне бейімдеу 
эксперименттік 
орталығы 
орналасқан 
ғимаратының 
сыртқы қасбетінде
Тірек-қимыл аппа-
раты зақымданған 
мүгедек балалар-
ды оңалту жəне 
бейімдеу экспери-
менторталығының 
негізін қалаушы 
жəне алғашқы 
директоры, Шəміл 
Тауфықұлы Шақ-
шақбаев есімін 
мəңгі есте сақтау 
мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2009 ж. 19.08. № 10–
02–13 / 3773 СƏД 
келісімі
Солтүстік Қазақстан 
облысы Жамбыл 
ауданы Преснов 
селосындағы 
Дружба к-сі, 
6, орналасқан 
ғимаратының 
қабырғасында
Қоғам қайраткері 
Қайыржан 
Əубəкірұлы 
Күлетаевтың 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2009 ж. 17.10. № 10–
02–17 / 4721 келісімі
Солтүстік 
Қазақстан облысы 
Мамлют ауданы 
Мамлютка қ-дағы 
Школа-интернат 
к-сінде орналасқан 
Санаторлық мектеп-
интернаттың 
қабырғасында
КСРО-ның 
халық мұғалімі, 
Қаз.КСР-ның 
еңбек сіңірген 
мұғалімі, Ұлы 
Отан соғысының 
ардагері Григорий 
Максимович 
Кубраковтың 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2010 ж. 5.03. № 10–02–
24 / 1240 келісімі

205
Солтүстік 
Қазақстан облысы 
Ғ. Мүсірепов 
ат-ғы аудандағы 
Жаңа Есіл жол 
дистанциясы 
ғимаратының
Жаңа Есіл жол 
дистанциясының 
бұрынғы 
басшысы Андрей 
Федорович 
Кунцевичтің 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2010 ж. 31.05. № 10–
02–17 / 1447 СƏД 
келісімі
Петропавл 
қаласы Қазақстан 
Конституциясы 
көшесі, 13 үйдің 
(бұрынғы облыстық 
атқару комитеті 
ғимараты) қасбетіне
Белгілі қоғам 
жəне мемлекет 
қайраткері 
Жұмабек 
Ахметұлы 
Тəшеновтің есімін 
мəңгі есте сақтау 
мақсатында
ҚР Мəдениет жəне 
ақпарат министрлігінің 
2010 ж. 29.06. № 0018–
10 / 1821 СƏД келісімі
Петропавл 
қаласы № 10 
орта мектептің 
қабырғасына
Белгілі ұстаз 
Серік Ғаббасұлы 
Қапаровтың 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
2012 ж. 28.09. ынталы 
топтың ұсынысы жəне 
Петропавл қаласы 
əкімдігінің берген 
рұқсаты
М. Қозыбаев 
атындағы Солтүстік 
Қазақстан 
мемлкеттік 
университетінің 
2-корпусы 
ғимаратының 
қабырғасына
Белгілі қоғам 
қайраткері Феликс 
Алексеевич 
Симнің есімін 
мəңгі есте сақтау 
мақсатында
2014 ж. ынталы 
топтың ұсынысы жəне 
Петропавл қаласы 
əкімдігінің берген 
рұқсаты

206
М. Қозыбаев 
атындағы Солтүстік 
Қазақстан 
мемлкеттік 
университетінің 
6-корпусы 
ғимаратының 
қабырғасына
Белгілі қоғам 
қайраткері 
Шаймұрат 
Смағұлұлы 
Смағұловтың 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
2014 ж. ынталы 
топтың ұсынысы жəне 
Петропавл қаласы 
əкімдігінің берген 
рұқсаты
Петропавл қ. 
қазақ классикалық 
гимназиясының 
қабырғасында
Қазақстанның 
халық жазушысы, 
Сафуан 
Шаймерденовтің 
есімін мəңгі есте 
сақтау мақсатында
2014 ж. ынталы 
топтың ұсынысы жəне 
Петропавл қаласы 
əкімдігінің берген 
рұқсаты

207
КӨЗІ ҚЫРАҒЫ, ОЙЫ ҰШҚЫР, БАБАЛАРЫМ…
Қазақ  ономастикасында  топонимдер  семантикалық, 
құры лымдық  əдіс  тұрғысынан  жүйелі  түрде  зерттеліп  ке-
леді.  Тілдік  таңбада  берілген  дүние  туралы  білімдердің 
жиынтығы  түрлі  тілдік  концепцияларда  бірде  «ғалам-
ның  тілдік  репрезентациясы»,  бірде  «ғаламның  тілдік  мо-
делі»,бірде «ғаламның тілдік бейнесі», бірде «тіларалық ға-
лам» деп көрсетіліп жүр.
Ғаламның тілдік бейнесі, ұлттық болмысы əр этноста əр 
түрлі  болуы  этностың  тəжірибесімен,  білімімен  байланы-
сты. Өйткені, тілдік таңбаның
таңбалаушы  қызметі  сыртқы  дүниемен  байланысында 
ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені 
білімнің негізі болып табылады.
Оның тілдік бейнесі, ұлттық рухани болмысы əр халықта 
əр  түрлі.  Қазақ  халқының  көру,  есте  ұстау,  ұлттық  дүние 
бейнесін қабылдау қабілеті ерекше дамығандығын өз облы-
сымыздың  тарихынан  алынған  мына  мысалдармен  кесте-
леуге  болар  еді.  Мал  шаруашылығымен  айналысқан  қазақ 
халқының  ұлттық  рухани  болмысын  бейнелейтін  онома-
стиканың  өмірде  маңызды  орын  алып,  олардың  дала  алқа-
бы  мен  шөлді  жайылымдары  да  көші-қон  кезінде  белгілі 
қызмет  атқарғанын  байқауға  болады.  «Ономастикалық  ата-
уларда этнос пен табиғат байланысын бейнелейтін атаулар-
дың  көп  болуы  топонимикалық  нысандарға  негізделгенін, 
қазақтардың  тұрмыс-салты,  этномəдени,  тіршілігі  менша-
руашылық  түрінің  өзіндік  ерекшеліктерімен  байланысты 
түсіндіруге  болады.  Белгілі  бір  топонимикалық  нысанның 
түрін, түсін, пішінін, көлемін көру, ұқсату т.б. уəжі арқылы 
қабылдаған. Бұл қабылдауда ұлттық этнографиялық нышан-
дар жататынын келтіреді
43
.
Халық тарапынан қойылған жер-су атаулары – сол жердің 
табиғи  құжаты  болып  табылады.  Əрбір  географиялық  атау 
43. Қасым Б. Қазіргі қазақ тілінің теориялық жəнеқолданбалы аспектілері. (ғылыми 
мақалалар. – Алматы: 2010. – 371 б.

208
географиялық  картада,  ресми  құжаттарда  өз  орнын  табуы 
керек.  Ол  үшін  ел  болып  жұмылып,  түзетіп,  қалпына  кел-
тіру, зерттеулер жүргізу, баршамыздың міндетіміз болып та-
былады.
Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өл-
кенің)  топонимиялық  жүйесі  ғасырлар  бойы  қалыптасқан: 
аймақтың  табиғат  жағдайларын,  сол  өлкені  мекендеген  ха-
лықтың көне жəне жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлт-
тың материалдық жəне рухани мəдениеттерінен көрініс бере 
алатын  көптеген  жалқы  географиялық  есімдер  жиынтығы, 
кешені болып келеді.
«Аймақтық  топонимиялық  жүйе  ұлттық  топонимиялық 
жүйенің  құрамдас  бөлігі,  сонымен  қатар  өзіндік  аймақтық 
өзгешіліктері  бар  жүйелік  топонимикалық  құрылым  болып 
табылады.  Топонимиялық  аймақтың  межелері  əкімшілік-э-
кономикалық аумақтық межелерімен сəйкес келмеуі мүмкін, 
бірақ  əкімшілік-экономикалық  құрылыстың  тарихи,  саяси, 
шаруашылық, этномəдени факторлары аймақтық топоними-
ялық  жүйені  сипаттауда  назарға  алынады.  Сонымен  қатар 
жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескеріл-
мек» [1, 44 б.].
Біздің  пікірімізше,  белгілі  бір  аудан  аумағындағы  топо-
нимдер  жиынтығы  аймақтық  топонимиялық  жүйесін  құра 
алады,  себебі  кейбір  аудан  (барлығы  емес)  топонимиясы 
сол алғышарттар мен олардың топонимиялық көріністерінің 
байланысын  аймақтық  деңгейде  паш  етеді.  Басқаша  ай-
тқанда,  аймақтық  сипат  сол  аудан  көлеміндегі  топоними-
ялық  жүйеге  тəн,  демек,  аудан  топонимиясы  басқа  аудан-
дар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынан өзгеше, өзіндік 
ерекшеліктерге ие.
Солтүстік  Қазақстан  аймағы  физикалық-географиялық 
жағдайының аймақтық топонимиялық жүйеде бейнеленуіне 
қарап  отырсақ,  өңіріміздің  топонимиясының  өзіндік,  яғни 
аймақтық  кейпін  қалыптастырудағы  географиялық  фактор-
дың  мəні  мен  маңызы  ерекше,  сол  себепті  орманды,  көлді, 
томар-жыралы  ландшафтарының  физикалық-географиялық 
жағдайлары  аймақтық  топонимдер  мен  микротопоним-
дердің бірқатарында өз көрінісін тапқан .

209
Антропотопонимдер – бабалардың атына 
қойылған ескерткіш
Солтүстік  топонимиясы  қалыптасуына  көз  салсақ,  ай-
мақтық  топонимиялық  жүйенің  өзіндік  келбетін  қалыпта-
стыратын  алғышарттар  ретінде  ықпал  ететін  сол  өңірдің 
физикалық-географиялық  жағдайларымен  қоса,  сол  өлкеде 
орын  алған  ел  тарихы  мен  жер  тарихының  рөлі  мен  орны 
өте зор жəне маңызды.
Мəселен,  мына  антропотопонимдермен  таныса  отырып, 
өлкеміздің бір-екі ғасырлық тарихынан қаншама танымдық 
сағлұмат алуға болатынын байқасақ-шы. Жер-судың меншік 
иесін  көрсетіп,  нұсқап  айқындайтын  атаулардың  бұдан  ға-
сыр бұрын тіркелген бір тобы мынадай
Ағам  қарағашы,  Айбардың  ағашы,  Ақназардың  ағашы, 
Ақжан қонған ағаш, Ақшидің қарағашы, Албан шоқысы, Ал-
пысбай  қыстауы,  Алтайдың  өзегі,  Апай  қарағай,  Атабай-
дың қаратерегі,
Əже өлген сай, Əзібай бұлағы, Əлмен ағашы,
Балтабек шоқысы, Балуан ағаш, Бейсеу тоғайы, Бекбай 
шілігі, Бекболат ағашы, Бекмырза ағашы, Бектемісағашы, 
Бердібай  ағашы,  Боқайдың  өткелі,  Боранбайдың  шоқысы, 
Бошан қарағайы, Бөке талы, Бумаш шоқысы,
Дəметей  ағашы,  Дəулетқонған,  Дінəліқыстаған,  Дүйін 
бұлағы,
Егіз  қыстаған,  Елтінді  жалы,  Ералының  көлі,  Есенгелді 
жығылған, Есенəлі қонған, Есілбай түскен,
Жайсаң  қыстаған,  Жаман  қонған,  Жансүгір  ағашы, 
Жаңабай томары, Жаңаберген ағаш, Жарқын қонған, Жəң-
ке  туған,  Жүзік  өлген,  Жұба  қонған,  Жолтай  қопасы,  Жұ-
мықтың қарағайы,
Иса қыстаған, Иманның көлі, Иса қыстаған, Итеке бей-
іті, Итсарының қарасуы,
Кебекең үй тескен, Кенжеболат қонған, Көшек қой сой-
ған,  Қабанбай  ағашы,  Қадырбай  ағашы,  Қалашы  қонған, 
Қаңлы  қонған,  Қалашы  қонған,  Қойлыбай,  Қарабастың 
көңі, Қəпірге той қылған, Қожа ағашы, Қойбағардың аша-
сы, Қойлыбай қонған, Қойшыбайдың ескі қыстауы, Қонтай 
қыстаған,  Қотан  қонған,  Қошқарағаш,  Құйғанның  кеп-

210
есі, Құлтайдың шатқалы, Құлтуманың шілігі, Құтмəмбет 
қонған, Қылды қонған,
Майлыбай түскен, Мақпал қыстаған, Малтақ ілген, Ма-
ман  қалған,  Мезгілдің  ағашы,  Мезгілдің  шоқысы,  Мекшенің 
шоқысы,  Мендеке  шоқысы,  Мешіт  салған,  Мəжиттің  қы-
зылы,  Мəжір  қонған,  Мəт  шоқысы,  Мəті  шатқалы,  Мон-
тай шілігі, Мырза ағашы,
Назардың ағашы, Назар қонған, Найман туған,
Опанның ағашы, Оспанның қыстауы, Отарбай шоқысы,
Салпықтың қызылы, Салпықтың тауы, Салықпай шоқы-
сы, Самайдың қызылы, Саржан шапқан, Саржаудың шоқы-
сы,  Сарқанның  Орағашы,  Сарман  шапқан,  Сартай  қонған, 
Сарыбайдың  жұрты,  Сары  қонған,  Саурық  кескен,  Са-
уытбек  туған,  Сейітқұл  қонған  ағашы,  Сейтеннің  қызыл 
ағашы, Сеңкібай талы, Сералы көңі, Сəлиха ауырған, Сəме-
ке түскен, Сүлейменнің ағашы, Сұлтанның томары,
Тасболаттың  шоқысы,  Тасекең  қыстаған,  Тасыбайдың 
қарағашы,  Темір  қонған,  Тəтібайдің  терегі,  Тілеудің  қа-
рағайы, Тойған қашқан, Тойқожаның қызылы, Тоқсан өлген, 
Торыбие  өлген,  Тосын  қонған,  Төлепберген  туған,  Төренің 
қызылағашы,  Тəті  қонған,  Түйебайлаған  көлденең,  Тұмат-
тың шоқысы, Тұрлыбай талы, Тұяқ қонған, Тілептің қара-
талы,
Хан түскен,
Шағыр  қонған (2), Шақшақ  қонған,  Шалабай  ағашы, 
Шалбан  түбегі,  Шама  көмген,  Шарман  қонған,  Шартай 
көңі,  Шашдəулеттің  қарағайы,  Шеріннің  ағашы,  Шешем 
түскен, Шəкеннің бейіті, Шіліктіағаш, Шоға қонған ағаш, 
Шоқа кескен,
Ысты шапқан, Ыс ұстаған.
Ешбір  ресми  құжатта,  баспасөз  бетінде,  естелікте,  тіпті 
көркем  əдебиет  пен  таңбалы  ескерткіштен  табыла  бермей-
тін  ғажайып  тарих  осында  жатыр.  Осындағы  Ағам,  Айбар, 
Ақназар, Албан,, Алпысбай, Алтай, Атабай, Балтабек…Бек-
бай, Бекболат…Бейсеу, Боранбай ,  Бөкей…  кімдер.  Олар  – 
біздің  ата-бабаларымыз.  Сол  бабаларымыздың  ұрпақтары 
дəл қазір осы жерлерге: тоғайлар мен шіліктерге, қыстаулар 
мен шоқыларға, қарағайлар мен теректерге ие болып отыр. 

211
Əттең, қазіргі ұрпақ осы есімдерді талдап, атын атап, тара-
тып бере алмаса, сол аттары туған, өскен жерлерінде қалған 
бабаларымыз  жазықты  емес.  Мына,  біз  кінəліміз.  Кезін-
де  мəн  бермей,  ең  болмаса,  ел  аузында  там-тұм  сақталған 
шежірелерді  жинап  алып,  ұрпақтарымызды  құлағына  құя 
берсек, қағазға түсіре берсек, кім қой депті…
Осы  тізімдегі:  Ақжан  неге  қонды,  оның  қонған-қонбаға-
нында  қандай  оқиға  бар,  немесе  Дəулет  қонған,  Дінəлі  қы-
стаған,  Жұба  қонған  деген  сөз  тіркестері  еріккеннен  қоя 
салмаған  атаулар.  Яғни  сол  жылы,  немесе  сол  айда,  əйтпе-
се  аты  аталған  атамыз  сол  жерге  көлігін  тоқтатып,  жүгін 
түсіріп,  керегесін  керіп,  шаңырағын  көтерген.  Сол  жерден 
жерошақ қазған, тілеу тілеп, дастархан жайып, отбасы ошақ 
маңына жиналып, қол жайып бата беріскен, бет сипаған. Аз 
ба, көп пе, сол жерді, бəлкім, көлдің жағасын, ағаштың ор-
тасындағы  алаңқайды,  шоқының  етегін  мекен  етін,  ғұмыр 
кешті,  ұрпақ  таратты,  қонысында  белгі  қалды,  содан  бері 
есімі  туған  жерінің  бетінде  өшпес  бедер  болып  жазылып 
қалды. Енді, міне тарихи, географиялық, тілдік нысан ретін-
де  ономастика  тұрғысынан,  топоним,  антропоним  тұрғы-
сынан зерттеліп, қағаз бетінде қалады. Өшпейді.
Сол  атауға  негіз  болған  есім  ағаш,  шоқы,  көл,  бұлақ, 
өзек,  томар…  т.б.  апеллятивтерге  анықтауыш  ретінде  тір-
келгенін,  тек  қана  ағаш,  шоқы,  көл,  бұлақ,  өзек,  томар… 
т.б.  емес,  өздерінен  кейінгі  ұрпақтарға  мекеннің  қадір-қа-
сиетін  анықтаушы,  түсіндіруші,  жол  көрсетіп,  бағыт  сілте-
уші  ретінде  күрделі  топоним  құрап  отыр.  Бұл  атаулардың 
астарындағы  оқиғаларды  сүзіп  алып,  жеке  қарастыратын, 
зерттейтін  жағдай  болса,  тіпті  қызық  қой.  Айталық:  Есен-
гелді жығылған (қалай, қашан, неге? Осындай бір адамның 
жығылуы  неліктен  ұмытылмас  оқиға  болып,  жер  атауында 
таңбаланған?)
Немесе,  «Итеке  бейіті»  деп  неге  қойылған,  қазақ  да-
ласында  бейіт  аз  ба,  əлде,  əуелде  сол  жерге  Итеке  есімді, 
тірісінде  беделді,  белді  болған  адам  жерленді  ме?  «Кебе-
кең  үй  тескен»  жердің  ерекшелігі  неде?  Қазіргі  жастар  үй 
тескен  дегеннің  не  екенін  біле  ме?  Білмейді.  Өйткені  бұ-
дан  бекі-үш  ғасыр  бұрынғы  қазақ  тұрмысын  білу  керек. 

212
«Үй  тескен»  деген  сөз,  жерді  қазып  кепе  салған  деген  сөз. 
Ал  «кепе»  деген  не?  Орыстар  балаған  деп  атайтын,  жерді 
шұқырлап  қазып,  аршынға  толар-толмас  шым  қабырға  кө-
теріп,  жасаған  баспана.  «Құйғанның  кепесі», «Қаракепе», 
«Қоскепе»  деген  атаулар  содан  шыққан.  Демек,  қазған  де-
геннің  орнына  «тескен»  деген  етістіктің  қорлданылуында 
да мəн бар. Тірі адам мекен ететін шұңқырды «қазған» деп 
айтуға ауыз бармаған болар. Бұл да əлеуметтік лингвистика-
ның  көп  сұрақтарының  бірі.  Топонимдер  этнос  тарихынан, 
оның  өткендегі  салт-дəстүрлері  мен  тіршілік  ерекшелік-
терінен  хабар  береді,  дейтініміз,  сондықтан.  «Көшек  қой 
сойған», «Майлыбай  түскен», «Мəжиттің  қызылы», «Са-
уытбек туған», «Төлепберген туған», «Шама көмген» т.с.с. 
əзірге бізге жұмбақ, шешуі қиын, бəлкім табылмайтын жер-
су  атаулары  осындай.  Əрқайсысы  бір-бір  тағдыр,  бір-бір 
оқиға. Елін сыйлайтын, жерін сүйетін, Отанының өткен та-
рихына қызыққан əрбір талапкерді қымбаьт оцйға жетелей-
тін түсініктер.
Осылардың  арасынан  «Ыс  ұстаған»  деген  жер  атының 
төркін-түсінігіне назар аударайық. «Ыс» дегеніміздің түсіні-
гі  мал  терісін  ыстау,  ағашты  ыстау,  мал  етін  ыстау  деген 
тіркестер  түрінде  ұғынықтырақ.  Ал.  «ыста»  емес  неге  «ыс 
ұстаған»  түрінде  қалыптасқан?  Ертеде,  қымыз  ашытып, 
сақтайтын  саба,  торсық  тігу  үшін  қазақтар  жүні  алынып, 
иленген  жылқы  терісін  ыстау  үшін,  ауыл  маңынан  аулағы-
рақ  жер  қазып,  үстіне  шымнан  күрке  түрінде  пана  тұрғы-
зып,  ішіне  тобылғы,  қайын,  арша  түтінін  жіберетін.  Осы 
күркенің  ішіндегі  сырғауыл  салдауларға  жайылған  жылқы 
терісі  бірнеше  күн  бабымен  ысталады.  Сабалық  теріні 
ыстау  əркімнің  қолынан  келе  бермейді,  оған  арнайы  кəсіп-
ке  машықтанған  шеберлер  керек.  Бұл  шеберді  «ыс  ұста-
ушы» деп атайды. Ыс ұстаушы дегендер көп болмайды, сол 
сияқты ыс ұстайтын орындар да көп бола бермейді, маңай-
дағы бірнеше ауылдың ортасында, ұрымтал жерге орналаса-
ды. Міне, «Ыс ұстаған» деген мекеннің атауы қайдан, қалай 
шыққанын осылай түсіндірсек жөн.
Жоғарыда  тіркелген  антротопонимдерден  байқалған 
ерекшелік,  кісі  есімінің  зат  есімнен  жасалған  анықта-

213
уыштарға  қабаттасып,  географиялық  нысанның  кімге  ти-
есілі  екендігін,  қандай  оқиғаға  қатысты  екендігін  ашаты-
нында.  Енді  осыларды  орыс  тіліндегі  дəстүрлі  атаулармен 
салыстыратын болсақ, дəстүрлі ово, ова, ский форманттары-
ның жəне жекелік, көптік жалғаулардың жоқ екенін байқай-
мыз.
Тағы  бір  атап  көрсетерлік  мəселе  –  «Кепе», «Ыс», 
«Ұстаған», «Тескен»  сияқты  қазіргі  замандастарымызға 
түсініксіз, шығу тегі белгісіз немесе табы қиын топонимдер 
көп  кездесетіні.  Бұларды  көнерген  (көмескі)  ономастика-
лық  лексемалар  қатарына  жатқызып,  оларда  тұнып  қалған 
«құпия  сыр-сипатты  ашып,  анықтау  үшін  халқымыздың 
көне  тарихына  зер  салып,  үңіле  ізденуіміз  қажет.  Өйткені 
тіліміздегі  жүздеген  ономастикалық  көне  лексемалардың 
рулық-тайпалық  жəне  тайпалық  одақтармен  ұштас  екені 
даусыз  мəселе  болса  керек.  Сол  дəуірлерден  сақталған  ап-
таулардың  тарих  дөңгелегімен  ілесе  жүріп,  қазіргі  дəуірге 
жеткені, қартайып, мүжіліп, түрлі өзгерістерге ұшырап кел-
гені кімге болса да аян. Сондықтан да ол лексикалық топтпр 
халық,  қоғам  тарихымен,  тарихи-мəдени  оқиғалармен  са-
бақтас та ұштас, берік байланыстарда жатыр»
44
.
«Ұзын» көп, қысқа неге жоқ
Қазақ  ономастикасының  этнолингвистикалық  қырла-
рын Солтүстік Қазақстан облысының аумағында ХІХ ғасы-
рдың  екінші  жартысында  жиналған  деректер  тұрғысынан 
қарсақ,  бірталай  қызықты  құбылыстарға  кездесеміз.  Айта 
кету  керек,  қазақ  этнотопонимикасы  кең-байтақ  еліміздің 
əр  қиырын  мекендеген  қазақтардың  шаруашылық  жүргізу 
ерекшеліктеріне сай қалыптасқанын дəл осы Солтүстік Қа-
зақстанның мысалы арқылы кескіндеуге болады
45
.
Мысалы,  каталогта  «Ұзын»  сөзімен  басталатын  41  атау 
тіркелген.  Олардың  ішінде.  +ағаш  2,  +жал  1,  +жар  1,  +көл 
26.+қамыс+1, +қарасу 1,+қызыл 3,+су
3
, +томар 3 рет кезде-
44. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. 1 том. Алматы, 2006., 65-бет.
45. Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік каталогы. Екінші 
басылым, қайта өңделген жəне толықтырылған. Солтүстік Қазақстан облысы. Алматы, 2012. 
2-том. 5-бет.

214
седі.  Дəл  осындай  жағдай  «тарихи»  топонимикада  да  бай-
қалды. Осыдан жүз жыл бұрынғы елді мекендер қатарында, 
яғни,  «ойконим»  есебінде  «ұзынмен»  басталатын  65  атау 
бар екен. Зер салып қарасақ, бұлар да шамамен қазіргіге ұқ-
сас: +ағаш 16, +дуал 1, +жал 3, +көл 4, +қарағай 1, +қызыл 
23, +қырат 1, +өзен 2 жəне +томар 4 рет кездесті.
Атақты  топонимтанушы  ғалым  Э.  Мурзоев  те  мұндай 
жиілікке  назар  аударып,  «ұзын»  сөзін  «өзен»  сөзімен  шен-
дестіре  қарап  көреді.  Шынында,  осы  екеуінің  арасында 
бір  байланыс  бар  болуға  тиіс  деген  оймен,  бірнеше  мысал 
келтіреді.  Зерттеушінің  ұстанымы  «ұзын»  тек  қана  заттың, 
нысанның  ұзын-қысқалығын  ғана  білдіретін  шама  өлшемі 
немесе, «ұзыншақ», «ұзарып көрінген, «созыла біткен» сы-
ртқы  көрінісін  ғана  білдіріп  қоймайды,  басқа  да  сыры  бо-
луға тиіс дегенге саяды.
«Өзен»  жəне  «ұзын»  деген  ұқсас  апеллятив  сөздерді 
ССРО  картасында  өзенді  бейнелейтін  көгілдір  сызықтар-
дың  қасынан  байқаймыз.  Қазақстаннан  Саратов  облысына 
ағып шығатын Улкен өзен, Кіші өзен дегендер бар. Башқор-
тстандағы  Белое  өзенінің  Орал  тауларынан  бастау  алатын 
бір  тармағы  «Узян»  деп  аталады.  Балқаш  көлін  ащы  жəне 
тұщы  бөліктерге  бөліп  тұратын  ағыстың  аты  «Ұзынарал». 
Қазақстандағы  Ұзынқарғалы  өзені  жағасында  «Ұзынағаш» 
ауылы  тұр,  сол  республиканың  солтүстігінде  «Ұзынбұлақ» 
деген  су  бар.  Өзбекстанның  Сұрхандария  облысында  Ұзын 
деген  ауыл  бар,  Арменияның  Əзірбайжанмен  іргелес  шега-
расында Ұзынтал селосы… Бірін-бірі қайталайтын, сырттай 
да, мағнасы да ұқсас бұл не қылған атаулар…»
46
 деп таңда-
нады автор. Сөйтеді де, жеке-жеке қарастырып көреді.
«Ұзынағаш»  –  ұзын  немесе  биік  ағаш  па?  «Ұзынтал»  – 
ұзын аңғар ма? Балқаштағы Ұзынаралға көз салсаңыз, шы-
нында  көлді  екіге  бөліп  тұрған  ұзынша  біткен  түбекті  бай-
қайсыз. Шынында, бұл түбек емес, бір кезде арал болуы да 
мүмкін.
Біздің  мысалымызда  «ұзын»  сөзіне  антоним  болған-
дықтан  (мысалы  «ұзынды-қысқалы»)  топоним  жасауға 
46. Мурзоев Э. М. Словарь народных географических терминов. – М.: Мысль, 1984. –247-бет

215
«қысқа»  сөзінің  неге  қатыспағаны  да  қызықтырады.  Қа-
зақстан  Республикасының  географиялық  атауларының 
мемлекеттік  каталогы.  Екінші  басылым,  қайта  өңделген 
жəне  толықтырылған.  Солтүстік  Қазақстан  облысы.  Алма-
ты,.2012.  (қысқаша:  ҚРГАМ,  2-том.)  жинағындағы  7  мың, 
біздің қолымыздағы 2,5 мың, барлығы 10 мыңға тарта жер-
су, елді мекендер атаулары арасында «қысқа» сөзімен баста-
лып  жасалған  бірде-бір  топоним  кездеспеуі  де  ономастика 
ғылымының бір құпиясы десек, артық айтқандық болмас.
«Ұзын» мен «шолақ
Осыдан  110  жыл  бұрын  қағазға  түскен  мəліметтерде  об-
лыс  аумағындағы  елді  мекендердің  арасында  жиі  кезде-
сетін  атаулардың  бір  парасы  –  ұзындық  пен  қысқалық  өл-
шеміне  байланысты  түсінікке  байланысты  қалыптасқаны 
да  назар  аудартады.  Мысалы,  Қызыл+ағаш (16),Ұзын+дуал 
(1),Ұзын+жал (3), Ұзын+көл (4) Ұзын+қарағай (1),Ұзын+қы-
зыл (23),Ұзын+қызыл+сай (1),Ұзын+қырат (1),Ұзын+өзек 
(1),Ұзын+томар (4) болып  келеді.  Енді  осы  «ұзынға»  тір-
келіп жасалған зат есімдердің жағдайы 2001 жылғы анықта-
малықта  мынадай:  Мұндай  топонимдер  тізімінде  +ағаш  2, 
+жал 1, + жар 1, +көл 26, +қамыс 1, + қарасу 1, +қызыл 3, 
+су 3, +томар 4 рет кездеседі.
Жоғарыдығы  мысалда  кеелтірілген  «ұзын»  сөзі,  біздің 
ойымызша  нысанның  тура  мағынасында  сызық  бойымен 
созылып,  ұзарғандығын  ғана  емес,  сонымен  бірге  көлемін 
де көрсететін сияқты. Жəне бұл жерде географиялық нысан 
ретінде  алынған  зат  есім  тұлғасында,  айталық,  ағаш,  жал, 
жар, көл, қамыс, əйтпесе су мен томар жеке мысал ретінде 
алынбаған, жиынтық. Яғни, типтік түрде, бейнелеу, тұспал-
дау  түрінде  алынғаны  байқалады.  Енді  осыған  керісінше, 
«ұзынға»  антоним  «шолақ»  сөзін  алып  қарасыратын  бол-
сақ,  атаудың  бейнелі  екендігі  тіпті  жарқырап  көрінгендей. 
«Тарихи  топонимикада  «шолақ»  ұзыннан  гөрі  сиректеу 
қолданылып,  қазақ  қыстауларының  мұндай  қатары  былай-
ша тізілген: Шолақжал, Шолаққайың, Шолаққарағаш, Шо-
лаққарасу  (2  рет),  Шолақөзек  (4  рет).  Түсінікті  болу  үшін, 
айта кету керек, бұл аталғандар, қыстау-мекендер.

216
Ал  енді,  жер-су  атау  ретінде,  «шолақ»  сөзінің  негізін-
де  жасалған  16  топонимнің  қазіргі  жайы  мынадай:  Шолақ 
ауылы  –  Мамлют  ауданы,  аудан  орталығынан  оңтүстік-
шығысқа  қарай,  орысша  «Горькое»  аталатын  тұзды  көл-
дің  оңтүстік-батысында.  Осы  аттас  екінші  ауыл  тағы  осы 
ауданда,  жəне  Меңгесер  көлінің  солтүстік-шығысында, 
Новомихайловка  селосынан  солтүстік-батысқа  қарай  ор-
наласқан.  Осы  аттас  үшінші  ауыл,  дəлірек  айтқанда,  Шо-
лақ  Досақ  атымен  Аққайың  ауданындағы  Үлкен  Жарма 
көлінен  оңтүстік-батысқа  қарай,  Талды-арал  көлінің  сол-
түстік-шығысында  жатыр.  Жамбыл  ауданындағы  Шолақ-
жал,  Тайынша  ауданындағы  Шолаққайың,  Шал  ақын  ау-
данындағы  Шолақ  қарасу,  Айыртау,  Жамбыл  жəне  Шоқан 
Уəлиханов  аудандарындағы  Шолақөзек  ауылдары  қазақ 
халқының  ежелгі  құтты  қоныстары  ретінде  талай  тарих-
тан  сыр  бүгіп  жатыр-ау.  Қазақтың  тіл  байлығы  синоним 
қатарының  байлығымен  өлшенетіні  мəлім.  Осы  қасиетті 
қазақы  жер  атауларын  талдап  отырғанда  айқын  байқайды 
екенсіз.  Мысалы,  қысқа,  шолақ,  келте,  ықшам  деген  сөз-
дер қолданыста белгілі дəрежеде бірінің орнына бірі сино-
ним  болып  жүре  береді  жəне  түсінікті  айшықтап,  көркем 
кестелеуге,  сойлемнің  дəмін  кіргізіп,  сəнін  келтіру  үшін 
қолданылады. Соның бір мысалы мынау. Шолақжал, Шо-
лақ  қарасу  деген  əдеттегі  қолданысты  сəл  өзгертіп,  Кел-
те жал, Келте қарасу деуге болады ғой. Ал, осы «қысқа» 
мен  «шолақтың»  орнына  «келте»  ауызға  түссе  ше?!  Ай-
талық,  біздің  өлкедегі  екі  Келтеқопа  жəне  төрт  Келтеқы-
стау бар екен. Саны жағынан аз, бірақ мағынасы түсініксіз 
бұл атаулар тамыры əріде, тарихы ұзақ көшпелі халықтың 
тұрмыс  қажеттігінен  туғанын  біліп  отырмыз.  Анығында 
осындағы «келте» сөзі көлбеу жазықтықтағы ұзындық өл-
шемі  емес,  уақыт  өлшемі  болып  шықты.  Антрополог  ға-
лым  М. С.  Мұқановтың  көрсетуінше  күзеу  мен  қыстаудың 
арасында,  қыстауға  ұрымтал  пəйектің  шөбін  сақтай  тұру 
яғни  қори  тұру  үшін  қыс  қаһарына  мінгенше  отыратын 
мал тұрағы. Қазіргі лексикада қолданылудан қалған келте 
сөзі  бұл  жағдайда  өтпелі,  қысқа  мерзім  дегенді  білдіреді.
Бас-аяғы бір жүз жылдың ар –ақ-бер жағында жоғарыда біз 

217
санаған төрт «келтеқыстаудың» біреуі ғана (Мамлют ауда-
ныындағы  Меңкесер  көлінен  шығысқа,  ал  Становой  көлі-
нен оңтүстік-батысқа қарай) қалған, өзгесі қазақтың өзгер-
ген тұрмысымен бірге жоғалған.
Кейінірек,  Ішкі  Ресейден  тағдыр  айдап,  қоныс  аударған-
дар да, өздерінің жаңа қоныстарының сыртқы көрінісін таң-
балап, өз тілінде атай бастаған. Соның айғағы ретінде қазақ-
ша  «ұзындардың  қатары  орысша  «длинный»  деген  өлшем 
сипатымен толыға түскені де, бұл аймақтағы тарихи өзгері-
стердің  заттық  ескерткішіндей  көрінеді.  Облыс  аумағында 
«Длинный»  сөзінің  негізінде  12  топоним  жасалған  болса, 
мұның  сегізі  қоныс  атауы,  яғни  ойконимдер  екенін  байқа-
дық.  Жекелеп  көрсетсек,  Длинное  көлі,  Длинное,  Длинные 
батпақтары, Длинный тоғайлары деген сияқты. Бірақ, орыс 
топонимдері  арасында  «короткое»  сөзімен  келетіндері  екеу 
ғана, біреуі емен тоғайы, екіншісі батпақ.
Қазақтың халықтық географиялық терминологиясын көп 
зерттеген  Ғ. Л.  Қоңқашбаев  Қазақстан  табиғатының  əртүр-
лілігіне  қарай,  мысалы,  солтүстіктегі  орман-тоғайлы,  арқа-
дағы шөлейтті дала, оңтүстіктегі құмды-сортаңды алқаптар 
мен  биің  таулы,  ойлы  қырлы  бедерлердің  əрқайсының  өзі-
не ғана тəн жер-су атаулары қалыптасқан. «Сайып келгенде 
мұның  өзі  қазақтардың  мал  шаруашылық  кəсібін  жүргізу 
ерекшеліктеріне тəн екендігін», көрсетеді
47
.
Солтүстік  Қазақстанның  көптеген  топонимдері  аумақтың 
физика-географиялық нысандарының басым белгілерін, атап 
айтқанда, көп кездесетін өсімдік түрлері, жер бедерінің өзіне 
ғана тəн ерекшеліктері сияқты белгілерін бейнелейді. Бұл, сөз 
жоқ,  нақты  көріністің  кескін  келбетін  айнадағыдай  таныта-
тын географиялық позитивтілік приниципі болып табылады.. 
Физика-географиялық атаулардан берік орын ала отырып, бұл 
табиғит  белгілер,  басқаша  атауға  болмайтын,  тек  қана  осы 
атау жарасады деген принципке жауап беретінін байқау қиын 
емес. Себебі, зерттеу үстінде байқағанымыздай, өңірде кезде-
47. Конкашпаев Г. К. Казахские народные географические термины. Автореф. дисс. канд. 
географ, наук. Алма-Ата, 194-9, С. 7-8. Очерки по физической географии Казахстана. 
Алма-Ата,1952, С.389.

218
сетін барлық өсімдік немесе аң-құс түрлері, жер бедері түгел-
дей топонимикадан көрініс таба бермейді.
Қазақ  тілінің  табиғатына  тəн  бір  ерекшелік:  көптеген 
түр-түс  атауларының  шығу  төркіні  бүгінде  белгісіз.  Олар-
дың  кейбіреуін  этимологиялық  жолмен  анықтауға  болса 
да,  кейбіреулерінің  құпия  сырын  ашу  мүмкін  емес.  Мəсе-
лен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ала тəрізді бір буынды түр-түс 
атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті де жоқ сияқты 
көрінеді.  Өйткені,  бұлар  одан  əрі  жіктеуге,  морфемаларға 
бөлшектеуге  келмейді.  Бұл  атауларды  көне  түркі  зама-
нынан  бері  келе  жатқан  байырғы  ілкі  түбірлер  санатына 
жатқызуға  болады.  Көптеген  түркі  тілдерінде  кездесетін 
бұл  сөздердің  түстік  мағынасы  да  көне  болса  керек.  Мы-
салы:  ақ  сөзі  түркі  тілдерінде  ақ//ах//ағ//а:  қ  формасында 
қолданылып,  бір-біріне  жақын  үш  топ  мағынаны  аңғарта-
ды:  1)  «ақ»  деген  негізгі  түстік  мағына  («белый»);  оның 
төңірегіне:  ақшыл,  көздің  ағы,  жұмыртқаның  ағы,  т.б.
мағыналар  туған;  2)  «ақ»  сөзінің  ауыс  мағыналары:  кір-
шіксіз таза, кінəсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ға-
жайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не 
түстік  негізі  жайында  ХХ  ғасырдың  өзінде-ақ  түрколог-
тар арасында əртүрлі пікірлер қалыптасты. Э. В. Севортян 
«аға» жəне «əке» деген туыстық атаулардағы екі сөздің де 
негізі «ақ» – «оқ» (қартаю) етістігінен өрбіген дегенді ай-
тады.  Жалпы  сүт  тағамдарын  білдіретін  ақ  атауы  (қымыз, 
сүт,  шұбат,  құрт  т.б.)  ақ  етістігі  негізінен  өрбігенін  аңға-
руға болады. Оған дəлел «ақ» – ағу, жоғары-төмен жылжу, 
құйылу»  мəніндегі  етістік.  Сүттің  төмен  сауылып,  сорға-
лап құйылатыны белгілі. Əрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өз-
гермейтін  ақ  түсті  ақ  атау  да  көңілге  қонымды.  Көне  түр-
кі  тілінде  «үрүң»  атаудың  тілден  ығыстырылып  шығуына 
да  ақ  сөзінің  конверсиялануы  əсер  еткен.  Көне  мұраларда 
кездесетін «таң ағару» тіркесіндегі «ақ» жоғары көтерілу, 
«таң көтерілу» мағынасын беретін ақ – етістігінің əр түрлі 
сапада жеткендігін ғалым Б. Сағындықұлы дəлелдейді
48
.
48. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: 
Санат, 1994. – 168-б.

219
«Ақ» 102 жəне «қара» қанша?
Облыстың жер-су атаулары тізілген каталогта «ақ» сын 
есімімен немесе осыдан туындайтын зат есімнен бастала-
тын  102  атау  бар  екен.  Солардың  ішінде  Ақан,  Ақанбет, 
Ақбай,  Ақбас,  Ақби,  Ақжан,  Ақжарқын,  Аққошқар,  Ақса-
ры, Ақтай, Ақыш бастатқан 25 антропоним болса, қалған-
дары +балық 2, «Ақбас» жəне «Ақбасты» аталатын тұзды 
көлдер  8,  –  бұлақ  2,  +жар  2,  +көл  4,  +қайың  3,  «аққу»  3, 
+құдық 3, +мола 3, +сай 3, +сораң 3, +су 7, +суат 7, +тас 3, 
+төбе 6 рет кездесті.
Ал,  бұдан  жүз  жыл  бұрынғы  елді  мекендердің  ата-
уы  тізімі  болып  табылатын  «Тарихи  топонимикадан»  қа-
зақтардың  «ақтан»  басталатын  32  елді  мекенін  таптық. 
Бұлардың  ішінде  Ақбас,  Ақбота,  Ақжан,  Ақпан,  Аққусақ 
сияқты  кісі  есімдері  мен,  қазақ  тұрмысын  бейнелейтін: 
«Ақжан қонған  ағаш», «Ақ  ит өлген», «Ақбас  тың  көлі», 
«Ақ оба», «Ақ мола», «Ақ шығанақ», «Ақ өгіз», «Ақтөбел», 
«Ақтөс», «Аққойлы», «Ақөгіз», т.б. этнографиялық атаулар 
баршылық.
Жерлестеріміздің  басым  бөлігі  қазақтан  өзге  ұлт  өкіл-
дері  болғандықтан,  зер  сала  қарасақ,  осы  «ақ»  анықта-
уышының  орысша  аудармасы  «белый», «белая», «белое» 
сөзіне  қатысты  26  атау  ұшырайды.  Солардың  ішінде  «ақ 
топырақ»,  яғни  «Белая  глина»  деп  екі  ауыл  жəне  Аққан-
бұрлық  өзенінің  бір  саласы,  өзенше  аталады.  Осыған  ұқ-
сас «Белоглинка» деген екі ауылдың біреуі Айыртау ауда-
нында,  екіншісі  Шал  ақын  ауданында.  9  «Белое»  болса, 
соның бесеуі көл, яғни Ақ көлдер, төртеуі село. Ойконим-
дер арасында төрт «Белоградовка» бар екен.
Біздің ойымызша, мағнасы жағынан «белоеге» жақыны-
рақ сын есім «чистое» болса керек. Қазақша «таза» деген 
тура аудармасы болмаса да, бейнелі түрде «ақтың» мағна-
сын беретін 27 чистое санауымыз, соның бір айғағы бол-
са  керек.  Атап  айтқанда,  Чистое  деп  аталатын  көлдердің 
саны 17, қалғаны батпақтар немесе елді мекендердің аты.
Топонимист  мамандар  қазақ  тілінде  «қара»  сын  есімі-
нен  басталатын,  немесе  осы  сөз  жалғанған  атаулардың 
көптігіне  назар  аударып,  рсы  құбылысты  түсіндіруге  ты-

220
рысады.  Басқа  халықтардағыдай  қазақ  халқы  үшін  де 
əлем екі түске – ақ пен қараға бөлінген. Оның бірі ақ түс 
–  күллі  игі  жақсы  қасиеттер  иесі  болса,  қара  түс  –  жа-
мандық  біткеннің  белгісіне  ие.  Бұл  түсінік  халық  сана-
сына  терең  ұялап,  оның  тілі  мен  ойлау  жүйесінен  орын 
алған. Сондықтан ақ түс күні бүгінге дейін жақсы баста-
ма  атаулының  бəрінен  де  табылады.  Өйткені  ол  сұлулық 
əлемінің, адамгершілік қасиеттерінің біртұтас жиынтығын 
құрайды.  Қазақ  халқының  ежелгі  дүниетанымында  дүни-
ені  төрт  бұрышты  деп  түсініп,  əр  тұсқа  өзіндік  таңбалық 
түс  бергені  белгілі.  Сонда  қара  түс  солтүстікті  белгілей-
ді.  Зерттеулерге  сүйенсек,  «Авестада»  солтүстік  жақтағы 
қасиетті  тауды  «Хукариа»  деп  атайтындығы  айтылады. 
«Хукариа»  атауының  иран  тіліндегі  бастапқы  айтылу 
нұсқасының  «Хух  Хара»  болғандығын  ескерсек,  мұндағы 
«хара»  о  баста  дей-түркінің  (арғықазақ)  «қара»  форма-
сынан шыққандығын айтуға болады. Яғни «Хух Хара» сөзі 
бүгінгі  түркі  тіліне  «Харатау» – «Қаратау»  деп  аудары-
лады.  Бұл  жердегі  «қара»  сөзі  түсті  емес,  «түпкі,  баста-
пқы»  деген  мағынаға  ие  болып  тұр.  Түркі  тілдерінің  бірі 
өзбек  тілінде  «қара»  сөзі  «темір»  деген  мағынада  қолда-
нылады.  Мұндай  ұғым  буряттардың  дүниетанымдық  не-
гіздегі  фольклорында  да  болғандығы  байқалады.  «Қара» 
сөзі  жер  асты,  төменгі  əлем  ұғымын  білдірсе,  «ақ»  сөзі 
оған қарама-қарсы жоғарғы əлем, құдайлар мекені, аспан-
ның символы болған.
Сонда,  байқалғаны  «Қара»  деген  сөз  нысанның  түсін 
көрсетіп  қана  қоймайды,  «қара»  сөзі  «үлкен»,  «көп» 
«көлемді» деген сөздерге синоним ретінде жұмсалып, ата-
улардың  бейнелі,  көрнекті,  есте  қаларлық  болуына,  ай-
тқанда  əсерлі  естілуіне  байланысты  күшейткіш  шырай 
түрінде  қолданылады.  Ал,  орыс  тілінде  олай  емес  екені-
не  осы  өзіміздің  солтүстік  аймақтың  жер-су  атауларын 
зерттеу  үстінде  көз  жеткіздік.  Мысалы,  «Черное»  деген 
екі  көл,  Чернобаевка,  Чернозубово  жəне  Чернолесье  де-
ген  елді  мекендер  бар.  Бұл  арада  əрбір  этностың  сыртқы 
əсерді бағалауы, қабылдауы жəне санадан өткізіп таңбала-
уы əртүрлі екендігі сөз болуға тиіс.

221
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»
49

жүктеу/скачать 8,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: