Г. Ж. Жапекова архапкалык, мэаенпет

көріністсрі  барынша  шегіне  ясеткізіліп,  нанымды  етіп  көрсетілген. 

Жартастағы  бұл  графикада  алғашкы  қауымдық  бейнелеу  өнерінде 

т ү н ғ ы т   рет  әсем  нәзіктікке  талпыныс  айқын  байкалады.  Оған  дәлел 

рстінде  ILIbiFbic  Испания  жерінен  табылған  ағашта  жабайы  ара  жинап 

жатқан  ойелдің  бейнесін  жоғарыда  атап  өткен  көне  тас  ғасырының 

ересек  «Венералармен»  салыстырып  көрелікші.  Бүл  әйелдің  тұла 

бойынан,  әсіресе тал  шыбықтай  бұралған  балауса да,  сұңғақ денесінен 

ес  таңдырар  сұлулық  аңғарылады.  Оның  бірқолында  ұзынша  кұмыра, 

екіііші  колы  қаптай  үшқан  араның  қоршауында.  Біздің  алдымызда 

тасқа  бояумен  салынған  адам  сұлулыгын  табиғатпен  байланыстырған 

шын  поэтикалық  сурет  тұр.  Кейінгі  неолиттің  жартастағы  бейнелеу 

внерінде  адамдар  мен  аңдардың  кескіндері  жай  ғаиа  белгілерге 

айііалып 

кеткен, 

сондықтан 

да  алғашқы 

қауымдык 

қүрылыс 

суретшілерінің  нені  бейнелегісі  келгендігін  ажырату  оңайлыкка

түспейді.

Қазіргі  заманда  шөлге  айналған  Алжир  территориясындағы 

Сахара  мен  Феццанын  шекарасында  орналаскан  Тассили  -   Аджар 

деген  таулы  жерде  жартастар  жотасы  бар.  Осы  жартастардың 

табанындағы  үңгірлерден  және  жартастардың  өзінен  неше  түрлі 

суреттер  мен  бейнелеу  өнерінін  туындылары  (б.з.б  4  мыңжылдыктан 

б.з.б  1  мыңжылдығына  дейін  ясасалған  15  мың  бейнелеу  өнерінің 

фрагменттері)  табылды.  Бүл  мол  мәдени  олжа  арқылы  кезінде 

табиғатты  әсем  болған  кең  байтақ  өлкені  мекендеген  бакташылар

♦

тайпасының  көркемдІк  шығармашылығымен  танысуға  мүмкіндік

алдық.

Тассили  -   Аджар  өнерінен  гүлденген,  ашык  бояулы,  ғажап 

жүмбақ  дүние  ашылды.  Енді  бір  сәт  осы  бір  суреттер  мазмүнына 

үңіліп  көрелікші.  Жайылым  және  мал  табындары.  Келісті  сиырларды 

бақташылар  бағып  жүр.  Адамдар  мен  малдардың  денелері  түрлі

түстер  арқылы  әсем  де,  кврікті  етіп  берілген.

Салатанатты  әсем  мүйіздер,  алып  бұкалар,  сұлу  антилопалар,

сәнді  киім  киген  бикеш  кескіндерімен  қатар  өзара  шайқасқан,

аңшылардан 

қашқан 

немесе  жайылып  жүрген 

керіктер(жираф)

бейнеленғен  неше  түрлі  көріністер  өзінің  табиғилығымен  таң

қалдырады.  Билеп  жүрген  биші  әйелдердің  бейнелерінен  ерекше  бір

өңдері

бір сыедарлы  заманньщ жаршысы тәріздес.

Көне  заман  суретшісінің  кыл  қаламынан  туындаған  африкалык

галлереясы»

дейінгі  өнердің  дүние  жүзіндегі  ең  үлкен  музейі  десек  қателеспеген 

болар  едік.

18

Неолиттік  өнер  біздің  заманымызда  да  африкалық  тайпалар 

арасында  ұзақ  уақыт  сақталғаны  көп  нәрсені  аңғартады.  Оңтүстік 

Африканың  ежелгі  тұрғындары  -   бушмендер  еуропалық  отаршылар 

келгенге  дейін  ежелгі  рулык  қатынас  жағдайында  өмір  сүрген 

болатын.  Олардың  жартастағы  тамаша  бейнелеу  өнері  өзінің  стилі 

жағынан  неолитке  жатады.  Бушмендердің  барлығы  бірдей  суретші 

болмаған,  бұл  өнермен  сурет сала білетін  азшылығы  ғана айналысқан. 

Суретшілер суретті  салудан  антилопаның  қылынан  жасалып  (кейіннен 

жылқының  қылынан  жасалған) тарамыспен  байланған  қатты  қаламдар 

қолданған.  Сурет  салуға  қажетті  бояуды  ерітілген  майға  езген, 

бояулар  кішкентай  құмыраларға  құйылған,  сондықтан  да  олар  қанша 

бояу  керек  болса,  сонша  құмыра  пайдаланған.  Өкінішке  орай  «тас 

ғасырының»  ақырғы  тұрғындарын  -   ағылшындар  мен  бурлар 

катыгездікпен жойып  жіберген.

Неолит  дәуірі  рулық  құрылыс  пен  тас  өндіріснің  шарықтаған 

кезі.  Дәл  осы  кезде  үлкен  шеберлікпен  өңделіп  жасалған  тас 

балталардың  көмегімен  тас  ғасырының  адамдары  ағаштарды  кесіп 

одан  үй  түрғызып,  жоғарыда  көрсеткеніміздей  балық  аулауға 

арналған  қайықтар жасады.

Неолит  дәуіріндегі  адамдарды  шаруашылықты  жүргізу  тәсіліне 

байланысты  екіге  бөліп  көрсетуге  болады.  Олардың  алғашқылары  аң 

аулаумен,  балықиіылықпен  шүғылданады.  Бүл  -   иелену  экономикасы 

болып  табылады.  Экономиканың  бұл  түрі  кей  жерлерде,  әсіресе 

еуропалықтар  келгенге дейін  солтүстік Американың Тынық  мұхиттың 

жағалауында  өзінің  гүлдену  шағын  бастан  кешіріп  жатқан  болатын. 

Бұл  жердің  теңіздері  балыққа  бай  болғандықтан  жергілікті  үндістер 

тюлень,  қамшат,  қызыл  балықтармен  қатар  алып  к и п е р д і  де 

аулайтынды,  орманды  жерлерде  тау  -   ешкілерін,  бұғыларды  үстауды 

кәсіп  еткен.  Жануарлардан  қолға  тек  қана  итті  үйреткен,  тамақты 

қыздырылған  тас  салу  арқылы  ағаш  ыдыстарда  пісірген,  үлкен 

үйлерде 

тұрған, 

бүл 

үйлердің 

терезелері 

болмағавдықтан 

төбесінетүтін  шығатын тесік жасаған.

Тағы 

қозылар 

мен 

ешкілердің 

жүнінен 

көйлектер 

мен 

жамылғыш  -   плащтар  тіккен.  Өзара  тайпалық  қақтығыстар  кезінде 

ағаштан  жасалған  маскалар  киген.  Қолға  түскен  түіқындарды 

құлдарға  айналдырған,  олар  көбінесе  қауымдық  ұжымның  меншігі 

болып  есептелген.  Олар  бір -   бірімен  балық,  балық  майымен,  тас  пен 

сүйектен  жасалған  әшекей  бұйымдармен,  құлдармен  сауда  -   саттық 

жасаған.  Солтүстік  Американың  солтүстік  -   батыс  жағалауын 

мекендейтін  индеецтердің  арасында  «сыйлық»  деп  аталатын  гүрып 

етек  алған.  Бұл  ғұрып  бойынша  мейрамдар  кезінде  бай  адамдар

19

жиналғандарға  өз  дүниесін  тарататын  болған,  осылай  олар  коғамдағы 

беделіи  көтеріп  -   нығайтқан  (көп  жағдайларда  таратылган  дүние  -  

мүлік  қарсы  сыйлык  немесе  қызмет түрінде  кайтарылатын  болған).^

Бүл  жерлердің  тұрғылыкты  халыктары  ағаш  пен  сүйекті  ойып

безендіруді  тамаша  менгерген.  Олардың түрғын  қоныстарының  басты

белгісі 

К Ы З Ы Л  

қарағайдан  жасалған  биіктігі  20  метрге  жететін 

бағаналар  болған  және  олар  тотемдік  ата  тегіндегілер  мен  түрл^ 

мифологиялык  кейіпкерлердің  бейнелерімен  безендірілген^  Мүндай 

касиетті  бағаналарды  орнату  үлкен  оқиға  болып  саналған,  өиткені  бұл 

дәстүр  қожайынның  атын  мәңғілік  қалдыруға  бағытталғандьіктан, 

онын  мерейін  тасытқан.  Мүндай  тойлардың  аяғы  көп  жағдаиларда

қүрбандықка  шалумен  аяқталған.

Үндістердің 

ойып 

жасаған 

заттарының 

композициялық

кұрылысының  өзіндік  ерекшеліктері  бар  екендіпн  ерекше  атап  өткен

әдетге

алып

ретінде  зергерлер  қолынан  шыққан  төрт  бейнелік  топты 

қарастырып  көрелік:  бүл  туындыньтң ең  астында  кит,  оның үстінде  ер 

адам,  оның  басында  түрегеліп  түрған  әйел,  ал  әиелдің  басында

отыргап  бүркіт  бейнеленген.  Бұл  «спорттык  пирамиданың»  мән 

мағынасын  түсіну онша  қиындыкқа сокпайтын  сияқты. Ол -  коршаған

д ү н и е н і 

және оның түтастығын  көрсетеді.

д ә у ф і н д е п

егіншілікпен  ж әне  мал  өсірумен  тығыз  байланысты  болғандыктан, 

оны  «ендіретін  экономика»  деп  атаған  жен.  Егіншшік  мол  өн.м 

беретін 

қүнарлы 

жерлерде 

дамыған. 

Өзен 

жағалауларындагы 

жерлердің  қүнарлығы  соншалық,  олар,  жерді  қарапаиым  әвдегеннін 

өзінде  -   ақ  мол  астық  беретін  болған.  Алғашқы  кездерде  астыктын

түсімі  азая  бастаса  -   ақ  адамдар  басқа  жеғе  коныс  аударып  отырған 

және  жерді  кетпенмен  өңдеген.  Егіншіліктщ  бұл  алғашкы  түрі

көшпелік  сипатга  болған,  бірак  көп  үзамай  -   ақ  бұл  кәсш тін  кыр 

сырын  меңгерудің  аркасында адамдар отырықшылыққа  көше  бастады.

Неолиттік  техниканын  жетілуі  нәтижесінде  баи  коныстар  мен 

деревнялар  пайда  бела  бастады,  қауымдар  таипаларға  бірікті,  сөитш 

мемлекетгің  пайда  болуына  даңғыл  жол  ашылды  Тас  ғасырындағы 

пайда  болатын  өркениеттің  ошағы  -   көне  Египет  болды.  Бүл  ежелп 

мемлекетгің  алғашқы  мыңжылдық  тарихы  металсыз  өтгі  деуге

болады. 

шарында  құнарлы  жерлер  көп  емес,  олар  адмзат

баласы 

мекендеғен 

жер 

аумағының 

бірак 

паиызын 

к ұ р а ід а . 

Сондықтан  да  ну  ормандар  мен  шөлейт жерлерді  игеру -  жерді  өндеу,

пайдалану  технологиясын,  қолданылатын  құрал  -   саимандарды

20

жетілдіруді  кажет  етеді.  Осы  орайда  адамдардың  отырықшылыкка 

көшуіне  байланысты  шаруашылықтың  басты  белгілері  -   аграрлык 

экономика,  қол  еңбегі,  рулық  және  қауымдық  ұйым,  ал  діндері  -  

анимизм  болды.  Анимизм  -   pyx,  жан  деген  мағына  береді.  Анимизм 

дегеніміз  рух  пен  жаннын өмір сүретіндігіне деген  сенім.  Ол  бойынша

-   табиғатта  болатын  барлық  құбылыстардың  басты  себепкері  -   рух 

пен  жан  болып  саналады.  Көне  заманның  мәдениетінде  діни  салт  -  

дәстүрлердің,  наным  -   сенімдердің,  діни  мейрамдардың  даму  процесі 

анимизмнен  басталады.  Бұл  ұғымды  мәдениеттану  ғылымы  саласына 

алғаш  енгізген  атақты  ғалым  Э. Тайлор болды.

4 Адамзаттың жануарлар дүниесінен  бөлініп  шығуы

Адам  өте  ертедегі  адам  тектес  маймылдан  шыққан.  Адамның 

дене  бітімінің  қазіргі  жоғары  дамыған  маймылдардың  дене  бітіміне 

ұқсауы  сондыктан.  Алайда,  адам  маймылдардың  қазіргі  типінеы 

тарады  деу  жансақтық болар  еді.  Ғылым  осыдан  шамамен  50  миллион 

жыл  бұрын  жар-тылай  маймылдар  —   лемурлар,  одан  кейінірек 

шамамен  осыдан  30  миллион  жыл  бұрын  төменгі  дэрежеде  дамыған 

маймылдар  —   парапитектер  —  адам  тэріздес  маймылдардың  аргы 

аталарынан  пайда болганын дэлелдеп  отыр.

Одан  бертінірек  (шамамен  осыдан  15  миллион  жыл  бұрын) 

ежелгі  антропоидтар  —  дриопитектер  өмір  сүрген.  Соңғыларыныц озі 

екі  текке  бөлінеді:  бірі  —   қазіргі  май-мылдар  —   горилла  мен 

шимпанзе  де  екіншісі  —   жоғары  дәрежеде  дамыган  антропоморфты 

маймылдар 

ромапитектер 

мен 

австралопитектер. 

Осы 

австролопитектерден  адамның  тегі  тарайды.  Ең  соңгы  мағлұматтарга 

Караганда,  австралопитектер  бұдан  1750000  —   600  ООО  жыл  бұрын

өмір 

сүрген, 

жер 

бетінде 

екі 

аяғымен 

жүретін 

болган. 

Австралопитектердің 

екі 

аяғымен 

қозгалатындығын 

олардың 

табанының  құрылысы дэлелдейді.  Австралопитек  миының кәлемі  (519 

см^)  қазіргі  горилланікінен  (498  см^) аздап  үлкен  болған.

Шамамен  400— 200  мың  жыл  бұрын  Дюбуа  «питекантропус 

эректус»  —   тік  жүретін  маймыл  адам  деп  атаган  маймыл  адам 

тіршілік  еткен.  Маймыл  адамдардың  ұрпақтары  ежелдегі  адамдар 

(палеолиттер), 

немесе 

неандертальдар 

деп 

аталгандар. 

Неандертальдар бұдан  250— 400 мың жылдар бұрын тіршілік  еткен.

Неандертальдықты 

сүйек 

калдықтары 

бойынша 

қайта 

кұрастырган  кезде  оның  сыртқы  түрінің  қазіргі  адамдарга  ұқсас 

болғаңдыгы  байқалады.  Неандертальдықтың  бойы  бүгінгі  адам 

дардікіне қараганда аздап  аласалау  болган, екі  аягын  сэл  бүгіп  жүрген.

21

м а ң д а и ы

LJClK0 

riV/l 

- p- -  -  — -  r  I  r -

көлбеу  келген.  Палеолиттер  (ертедегі  адамдар),  солардың  қатарына 

неандертальдыктар  да  жатады,  сол  кездің  өзінде-ақ  қарадүрсін  еңбек 

құралдарын  жасай  білген және  қарапайым жұмыстарды  аткарган.

Бұдан  40  —   38  мың  жыл  бұрын  неандертальдыктардың  үрім- 

бұтагы  —   казіргі  типтегі  адамдар  —   неантроптар  (жаңа  адам)  тегі 

пайда  бола  бастады.  Олардың  қалдықтары  КроМаньоне  (Францияда) 

табылган,  сондықтан  оларды  кроманьондықтар  деп  атаган.  Олар 

денелерін  тік  ұстап  қозғалатын  болған,  маңцайларьт  кең,  бет-элпеті 

қазіргі  адамдардікіндей.  Бұлар  ақыл  иелері,  ездерінен  бұрынғылармен

салыстырганда көптеген түрлі  еңбек  құралдарын  пайдаланған.

Ертедегі  адамның  жаңа  адам  кейпіне  енуі  бүтіндей  элеуметтік

заңдылыктармен,  ең эуелі  қоғамдық өндірістің дамуымен  анықталады.

«Адаммен  б і р г е д е п   жазды  Энгельс,—  біз тарих  саласына енеміз».

Сөйтіп, 

табигат 

аясында 

сұрыпталу 

процесшде 

езінің

психофизикалық  жагдайлары  бойьтнша  адамға  жақын  тұр  жэне  еңбек

етудің  арқасында  адамға  айналган  жануарлардың  биологиялық  теп

пайда болады  деу  керек.

К.  Маркс  пен  Ф.  Энгельс  адам  мен  жануарлардың  арасындагы

физикалық  та,  психикалық  та  тұргыдағы  түбегейлі  айырмашылық

сңбекпен  түсіндіріледі  деп  атап  көрсетеді.  Еңбек  адамның дене  бітімш

жетілдіріп  қана  қойған  жоқ,  сонымен  бірге  оның  психикалық

жетілуіііің,  саианың  қалыптасуы  мен  дамуының  негізгі  факторы

болып  табылды.  Сонымен  қатар  еңбек  адамды  қоғамдық  тіршілік

иесіне  айналдырды,  биологиялық  жан  иесі  еңбектің  арқасында  адам

дәрежесіне  көтерілді.

Марксизм-ленинизм  классиктерінін  үйреткеніндей,  еңбек  эуел

бастан-ақ  қоғамдық  сипат  алган,  яғни  бірлесіп  эрекет  жасауды  талап 

етеді,  эр  түрлі  істі  келісе  отырып  шешуді  жэне  басқаруды  қажет 

кылды.  Жануарлар  табыны  еңбектің  арқасында  гана  адам  қогамына 

айнапды.  Табында  көрсетілетін  болмашы  өзара  комек  ынтымақтастық 

дәрежесіне  дейін  өсті.  Адам  еңбек  процесінде  тек  қана  табиғатпен 

катынасқа  түсіп 

қоймайды,  сондай-ақ  бір-бірімен  де  қатынас

жасайтын  болады. 

. 

. . .

Олардың 

табигатпен 

арадагы 

қатынасы 

енді 

өндірістік

мақсаттарга  орай  гана  жасалады.  Сөйтіп,  өндіріс  процесінде  эр  түрлі 

ассоциацияларды  (бірлестіктерді)  қалыптастыратын  өзара  тэуелді

катынастар  пайда  болады.  Адам  өз  өмірінің  жалгасып,  келе  жатқаны 

үшін  де  бүкіл  Ж ер  бетіне  мекендеп  отыргаиы  үшін  де  еңбекке 

борышты.  Қогамдық  өндірістің  арқасында  ол  алдымен  жасқана, 

кейінірек  батыл  түрде  айналасындағы  табиғатты  өз  қажетіне  жарата

22

бастады  жэне осыдан  соң эр түрлі  климаттық жагдайларда өмір сүруге 

бейімделді.

Ең  бастысы,  өндіріс,  ең  қарапайым  еңбек  құралдарын  жасаудан 

бастап 

табиғат 

ерекшеліктерін 

материалдардың 

карсыласуын, 

механика  заңдарын  адамның  алдына  жайып  салды.  Сонымен,  еңбекте 

сыртқы дүниені тану  құралы  ретіндегі  сана  қалыптасады.

Еңбекте  адам  өзін-өзі  таниды,  өзінің  табиғи  күшін  алдына  қойган

міндеті  мен  еңбек  материалдарына  қарай  реттей  білуге  үйренеді. 

Демек,  еңбекте өзіндік сана-сезім  де  қалыптасады.

5  Ру.  Отбасы. Тайпа

Антопология,  этнография  және  археология  гылымдарының 

мэліметтеріне 

қараганда, 

қогамның  рулық  құрылысы  адамның 

жануарлар  тобыры  түрінде  өмір  сүруден  кейін,  адамның  қазіргі 

заманғы  типі  қалыптасқан  жоғарғы  палеолит  дәуірінде  пайда  болды 

деп  жорамалданады.  Қоғамдық  өмірдің  ең  бірінші  формасы  ретінде 

алғашқы  адамдар  тобыры  адам  тектес  жануарлар  тобырынан  шықты. 

Алғашқы  адамдар  тобырының  шығуы  қогамдық  өмірдің  бастамасын 

салды.

Ру  -  бір  анадан  немес  атадан  тараған  қандас,  туысқан 

адамдарының  кішігірім  тобы.  Рудың  арғы  тегі  алғашында  эйел 

(матриархат дэуірі) болды.

Руды  алғашқы  тапсыз  қоғамның бастапқы  өндірістік,  әлеуметтік 

жэне  этникалық  ұжымы,  шығу  тегі  бір,  эдет  -   ғұрып,  тұрмыс  және 

мәдени  кейпі  бір  ұжым  деп  анықтауға  болады.  Рудың  қоныс  мекені, 

сондай  ақ  аң  аулау,  жеміс  жинау  және  басқа  өндірістік  қызметтерін 

іске  асыру  жерлері  орталық  болды.  Рудың  экономикалық  негізі  -  

алғашқы  қауымдық  меншік.  Руды  қүрайтын  адамдардың  ұжымы 

қоғамдық 

меншік 

негізінде 

шаруашылықты 

бірлесе 

жүргізді. 

Өндіргіш 

күштердің 

дамуымен 

бірге 

ру 

ішінде 

еңбекті 

ұйымдастырудың  жаңа  формасы  шықты.  Жеке  адам  немесе  ру  түтас 

еңбектің  бір  түрімен  -   егіншілікпен,  мал  өсірумен  және  жеке  дара 

бұйымдарды  жасаумен,  яғни  қолөнерімен  айналыса  бастады.  Ал  бұл 

еңбек  бөлінісінің  жаңа  формасының  -   қоғамдық  еңбек  бөлінісінің 

шығуына,  сондай  -   ақ  рулар  арасында  жаңа  қатынастардың  -  

экономикалық  қатынастар  мен  өнім  алмасу  қатынастарының  тууына 

алып  келді.

Тайпа  -   рулық  қауымдастықтың  дамуының  барысында  жаңа 

рулар  пайда  болып,  туыс  рулардың  санының  көбеюіне  байланысты 

жаңа  қауымдастық  -   тайпа  пайда  болды.  Бірнеше  рулар  бірігіп  бір 

тайпа  құрады.  Рулардың  тайпаға  бірігуі  қандас  туыстардың  және

23

ортақ  территорияның  негізінде  жүзеге  асты.  Бір  тайпага  біріккен 

рулар  өздерінің  экономиісалық  жэне  басқару  дербестіпн  сақтап 

калады,  тек  бүкіл  тайпа  үшін  үлкен  маңызы  бар  кейбір  жұмыстарды 

гаиа  тайпаны  басқару  органы  -   тайпа  кеңесі  мен  жиналысының 

піешуіпе  беріледі.  Өндіргіш  күштер дамыған  сайын  рулар  арасыидагы 

экономикалык  байланыстар  да  күшейе  түсті,  тайпа  кеңесінде  де 

шешілетін  мәселелер  көбейе  түсті.  Тайпалар  одагынын  |^ры луы

әлеумеггік  қауымдастыктың  тайпалық  дамуының  жоғарғы  формасы 

болып  табылды.  Тайпалық  одақ  таптық  қогам  шыкқанга  деиінп 

қогамдық ұйымдасудың  ең жогарғы  формасы  болды.  Ал таптар  паида 

болғаннан  кейін  ел  басқару  формасы  таптық  жэне  территориялық 

бөліну  принципіне  негізделетін болды.  Сонымен  қатар жеке рулар  мен 

тайпалардың  ішінде  мүлік  теңсіздігі  шыга  бастады.  Сеитіп  ру 

тайпалық 

қогамдық 

қатынастар 

ыдырап, 

таптық 

қогамның

қалыптасуы  басталды.

Отбасы  -   еркек  пен  әйелдің  табиги  жыныстық  және  басқа

ұрпақ

к а ж е г і и п м с и і п  

-------------

■

 

__

арқылы  қоғамды  қалпына  келтіруші  элеуметт.к  топ  болып  -"абыладьь 

Л  Морганның  зерттеулеріне  негізделген  жорамал  боиынша,  адамзат 

қогамы 

тарихының 

бастапқы 

кезеңінде 

адамдар 

арасындагы

жыныстық  қатынастарға  ешқандай  шек  қойылмаған  “  

L

жастар,  балалары  мен  ата  -   аналары  катынаса  берген.  Бұл  жабаиы  не 

жартьиіай  жабайы  кез  болатын.  Л.  Морганнын  және  баска  да

зерттеушілердің  дэлелдеріне  қарағанда,  бұл  қатынас  промискуитет 

деп  аталды  ал  одан  кейін  бір  кандастар  отбасы,  синдиасмикалык

отбасы, 

моногамиялык отбасы  пайда болды.

Бір 

кандастар  отбасы  топтық  некеге 

непзделеді,  мұ  д 

жыныстык  катынастар  тек  бір  ұрпкка  жататындар  арасында  f^na 

рұксат  етіледі.  Яғни  ағалы  -   інілер  мен  апалы  -   ^арындаст  р 

туыскандыгына  карамастан,  бір  отбасы  кұрған  мұндаи  отбасы

эндогамиялык деп  аталады. 

^отмнягтяпға

М оногамиялык 

отбасы 

патриархалды 

катынастарға

негізделгендіктен, 

отбасы 

басшысы 

еркек 

болды, 

отбасынын 

ажырасуы  да еркектің ганаеркімен  болатын  еді.

6 А л ғ а ш қ ы  

неке және отбасы

Туыстық  қүрылымның  және  оған  тән  экзогамияның  пайда

болуына  байланысты 

алғашқы  ^ауымдык  коғамда  неке 

яғни 

жыныстар  арасындағь.  кать.настарды  ретгеитш  ерекше  и н с т и т ^  

пайда болды.  Онымен  бірге ж әне  кейбір  басқа да түсш.істер  боиьшша 

кейінірек,  ерлі-зайыптылар,  ата-аналар  мен  балалар  арасындағ

24

қатынастарды  реттейтін  отбасылық  институт  паида  оолды.  Ііекенің

9

алғашкы  түрі  жөніндегі  мәселе  әлі  күнге  дейін  толығымен  шешілген 

жоқ.  Этнографиялык  мәліметтер  бойынша,  тарихи  реконструкциялар 

екі  түрлі.  Біріншісі,  некенің  алғашқы  түрі  -   топтық  неке  болып,  ол 

кейінннен  жеке  неке  мен  отбасының  түрлі  нысандарына  алмасты. 

Екіншісі  -  коғам  дамуының  ең  алғашкы  кезеңінен  -  ақ  жеке  отбасы

болған деген  пікір.

Бірінші  пікірді  ең  алғаш  үсынған  Л.  Г.  Морган:  «ол  біртіндеп 

алмасып  отырған  отбасынын  5  түрін  атады.Олар  қандас  туыс, 

пуналуалды  (индусша: 

пуналуа  -  құрдастар),  жүптық,  аралық 

патриархалдық  және  моногамды.  Алғашқы  екі  түрі  топтық  некеге,  ал 

қалғандары  жеке  некеге  негізделеді»-деді.  Ғалымдардың  екінші  бір 

тобының  пікірі  бойынша,  дамуы  жөнінен  артта  қалған  ертедегі 

аңшылар,  балықшыларда  және  т.  б.  жұптык  неке  мен  отбасы  болған. 

Осы  кезеңде  исұтттық  неке  мен  отбасының  болғанын  бірқатар

археологиялық мәліметтер дәлелдейді.

Алғашқы  қауымда  сақталып  қалған  еңбектің  табиғи  бөлінуі 

жыныстары  мен  жастарына  байланысты  ерекшеленген  топтардың 

тіршілік  етіп,  олардын  кұқыктары  мен  міндеттері,  әдет-ғүрыптары

қалыптасты.  Дамудың  дәл  осы  кезеңінде  жалпы  мәдени  денгейдің 

жоғарылауына 

байланысты 

осындай 

топтардың 

институттары 

күрылды  (жеке  бастылар,  жігіттер,  қыздар,  әйелдер  үйлері,  т.б.). 

Бүлардың  ішіндегі  ең  маңыздылары  —  ерлер  топтары,  әсіресе, 

еркектер  үйлері  болды.  Оларда  еркектердің  жиналыстары  өтіп,  түрлі 

әдет-ғүрыптарга байланысты жүмыстар ясүргізілді,  қонақ  күтілді  және 

т.б.  Әйелдер  мен  иниципияланған  жасөспірімдерге  еркектер  үйіне 

кіруге  рүқсат  берілмеді.  Көп  туысты  қауымдарда  әрбір  туыстың  жеке

еркектер үйі  болды.

Жынысқа  байланысты  бөліну  тек  кеңістіктік  қана  болған  жоқ,

көбіне еркектер  мен  әйелдер бөлек  жүмыс  істеп,  бөлек тамақтанды да,

олардьің  жеке  меншіктері  де  өз  алдына бөлек  болды.  Көптеі ен  папуас

тайпаларында  еркектер  өздері  отырғызған  ағаштарға,  малдарға,  еңбек

қүралдарына  иелік  етсе,  әйелдер  өздері  еккен  бақша  дакылдарына,  ас

үй  жабдықтарына  иелік  етті.  Тек  қана  балалар  мен  әйелдердін

түратын  үйлері  ортақ болып  саналды.

Жыныстары  мен  жастарына  байланысты  бөлінген  топтардың

орны  олардың  еңбекті  бөлудегі  рөлінен  және  туыстық  жеке  меншікке

аныкталды

еркектер емес 

үзактығының

25

іс-орекеітің  күрделенуіне  байланысты  ересек  еркектердің  баскаруы

аиыгырақ байқалды.

Алғашқы  қауымның  соңғы  кезеңдерінде  де  жұптық  неке  үстем

болды.  Бұл  неке  екі  жақтың  кез  келгенінің  ұйғарымы  бойынша  оңай 

бұзылатын  еді.  Кейбір  тайпаларда  көп  әйел  алушылық  жиі  кездесті. 

Ал  екінші  бір  тайпаларда  полиандрия  (бірнеше  күйеу  болу),  әсіресе 

левиратты  -   ағайындыларға  күйеуге  шығу  көп  кездесті.  Алғашқы 

кезде  шаруашылықтың екі  түрі  де  болғандықтан  кейде  полигиния  мен 

полиандрия 

катар 

жүрді. 

Мысалы, 

XVll 

ғасырдағы 

егін 

иіаруашылығымен  айналысатын  гурондар  мен  ирокездерде  ерлерінін 

косымша  әйелдері,  ал  әйелдерінің  қосымша  күйеулері  болды,  ал 

гурондарда  бүлардан  баска  аңға  шыкканда  әйелдері  ретінде  алып 

жүретін  аңшы  қыздар  болған.  И.Е.Вениаминовтың  айтуы  бойынша: 

«әлеуттер  мен  тлинкиттерде  әйелдердің  екі  күйеуі,  біреуі  негізгі, 

екіншісі  көмекшісі  болған.  Бұл  кездері  біраз уақыттарға дейін  некелер 

кросскузенді 

болып, 

кауымдық  туыстық  үжымдар  арасындағы 

байланыстардың  ұлғаюына  байланысты  кросскузендік  некелер  бірте- 

бірте  жойылып  кетгі.  йленудін  түрлі  дәстүрлері,  некені  заңды  түрде 

тіркеу,  екі  жақтың  ата-аналарының  арасында  бір-біріне  сыйлык

үсыну, т.б.  пайда болды» делінген.

Заңдық 

мағынасында 

отбасы 

дегеніміз 

-  

бүл 

некеден,

туыстықтан,  бала  асырап  алудан  немесе  балаларды  тәрбиелеуге 

алудың 

өзге 

де 

нысандарынан 

туындайтын 

және 

отбасылык 

катынастарды  нығайту  мен  дамытуға септігін  тигізетін,  мүліктік  және 

мүлікке  қатысты  емес  жеке  бастың  қүқықтарымен  байланысқан 

адамдартобы.

Неке  -   отбасын  құрудың  негізі  болып  табылады.  Ерлі  — 

зайыптылар 

арасындагы 

мүліктік 

жэне 

мүліктік 

емес 

жеке 

қатынастарды 

туындататын 

отбасын 

құру 

мақсатымен, 

зақда 

белгіленген  тәртіппен  тараптардың  ерікті  және  толық  келісімі 

жагдайында  жасалган  еркек  пен  әйелдің  арасындагы  тең  құқықтық 

одақты -  неке деп түсінуіміз  қажет.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: