Г. Ж. Жапекова архапкалык, мэаенпет

Бұл  екі  типтің  қалыптасуы  ежелгі  тайпалардың  жүргізген  өмір 

салты  мен  шаруашылығына  байланысты.  Солай,  көшіп  жүрген 

шабандарда  ер  адам  бастауына  ие  болған  құдай  пайда  болып,  жиі 

бұқаның  кейпінде  көрініс  тапты.  Отырықшы  өмір  салтын  жүргізетін 

және  жер  өндеумен  айналысатын  тайпалар  мүлік  ретінде  жерді  және 

малды  иеленді.  Үй,  ошақ, тұқым  және  құнарлы топырақ әйел  кейпімен 

салыстырылды,  сондықтан  бұл  тайпалар  эйел  бастауы  бар  құдайға 

табынды,  ал  ер  адам  бастауы  бар  құдайга  табынатын  наным  -  

сенімдер  жоғалып,  Ұлы  Ана  -   тайпаның  жаратушысы  туралы 

көзқарастар пайда болды.

Бірақ,  қоғам  мен  өркениеттің  дамуы  барысында  дін  мен 

мәдениетте  әйел  бастауы  бар  наным  -  сенімдер 

шегіне 

бастады.  Әйел

-  

Құдайының 

Ер 

адам 

-  

Қүдайымен 

және 

матриархаттьщ 

патриархатпен  алмастырылуы  ең  алдымен  кемелдегігек  Ежелгі 

Шығыс  өркениеттерінің  пайда  болуымен  негізделеді.  Патриархатта 

отбасында,  шаруашылықта  және  қоғамда  маңызды  рөлді  тек  ер 

адамдар  атқарады.  Париархаттың  қалыптасуы  шаруашылықтың,  мал 

шаруашылыгының, 

жер  оңдеудің,  және  метал 

ондеудің  және 

шаруашылықтың басқа да салаларының дамуымен байланысты  болды.

Патриархат кезеңінде алгашқы  қауымдық құрылыстьщ  ыдырауы 

басталып,  алгашқы  ерте  мемлекеттер  қалыптаса  бастады,  ягни 

мемлекет  феномені  мен  патриархат  феномені  бір  -   бірімен  тығыз 

байланысты.  Мемлекет  пен  патриархат  мәдениет  пен  өркениеттің 

олардың қазіргі түсініктерін қалыптастырудың алғышарттары  еді.

8 

Қоғамдық өмірдің ұйымдасу формасы. Алгашқы  қауым 

түрмысы.

Көптеген  әлеуметтік  қағидалар  мен  тиым  салулар  әлемдік 

діндерде  қалыптасқан  ұстанымдарға  ұқсас  екенін  аңгару  қиын  емес 

және  иудаизм,  христиандық,  ислам  діндерінің  қағидалары  да  бір  -  

біріне  өте  ұқсас  болып  табылады.  Мұның  себебі  бұл  діндер  әр  түрлі 

уақытта  пайда  болганымен,  бірақ  олардың  географиялық  орналасуы 

тұрғысынан  бір  -   біріне  жақын  болып  қалыптасты  және  элеуметтік 

реттеу  ережелері  тарихи  -   табиғи  (естественно  -  исторический) 

тұрғысынан  бекітілсе,  кейін  бүл  ережелер  діндерде  көрініс  табады. 

Әлеуметтік  -   мәдени  тарихта  барлық  қадамдар  немесе  процестер  тек 

табиги  тұрғыдан  қалыптасты.  Осылай,  түрлі  кезеңдерде  қогамдық 

еңбек  бөлінісінің  объективті  алгышарттары  жалпы  болды.  Ежелгі 

тайпаларға  жер  ~  ананың,  аңшылық  пен  балықшылықтың  бергенін 

кгиагат

  еткен,  еңбектің  жаңа  формаларын  олар  онша  қажетсінбеді 

жэне  бірлесіп  өмір  сүру  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етті.  Шамасына

27

т а м а к т ы ң

колдауга  тура  келді  -   мал  жэне  жер  шаруашылығы  пайда  болды, 

еңбск  бөлінісі  басталды.  Бірыңгай  агромэдениет  пен  қолөнерінің 

дамуымен  еңбек  жэне  аң  аулауга  арналган  қарулар  да  жетілдірілді,

үлкен  қоныстар  пайда бола бастады.

Еңбек  бөлінісімен  катар  матриархаттың  патриархатқа  алмасуы

басталды;  бейберекет  жүргізілген  жыныстық  қатынастар  отбасымен 

алмасты,  мұнда  экономикалық  фактор  маңызды  орынды  иеленді. 

Жске  мүліктің  пайда  болысымен  отбасы  экономикага  күшті  эсер 

ететіи  қогамның  ұясы  секілді  болды.  Егер,  алғашқы  қауымдык

қоғамиың  ерте  кездерінде  басшылық  ақсақалдарда  болса,  енді 

мемлекетте  сияқты  жеке құрылымдар (структуры)  кажет болды.  Еңбек 

бөлінісі  коғамдык  баскаруда  да  жүргізілді,  ал  бұл  өз  кезепнде 

моральдің  коғамды  реттеу  құралы  ретінде  қалыптасуына  эсер  e m .   Ф. 

Энгельс  «Огбасының,  жеке  мүліктің жэне  мемлекеттің  пайда болуын» 

бір  катарга  қояды  (Оның  еңбегінің  атауы  да  осындай).  Қоғамдык 

өмірдің  жаңа  формалары  еңбек  жэне  элеуметтік  дагдыларды  тәрбие 

беру және білім беруде бекітуді талап етті.  Алгашкы  қауым адамы  осы 

шакта 

0

мір  сүрді,  өйткені  оның  өткен  шагы  болган  жоқ,  ал  болашақ 

саиа -  сезімде  мүлдем  болган  емес.  Алгашқы  қауымда тәрбие беру тек 

өмірлік  тэжірибені  келешек  ұрпакка  жеткізудің  бір  амалы  болды. 

«Алгашқы  кауым  мэдениетінде  адам  тәрбиені  және  белгілі  бір  білімді 

тұрақты  өмір  сүру  барысында  ғана  алады.  Ол  емір  сүруге  етқ аш ан  

дайындалмаган,  ал  тура  сол  өмірге  бала  кезінен  кіріп  кетеді».  Ж ^ п ы ,  

алгашқы  қауым  тэрбиесінде  күнделікті  өмірде  қолданылатын  білім 

дагдылары  болган:  сонау  бала  кезінен  келе  жаткан  өндіріс  дагдылары, 

түрлі 

тиым 

салулардың 

негізінде 

қалыптасатын 

әлеуме-^ік 

ұстанымдар  жэне  т.б.  Осының  бэрі  білім  берудін  бастауы  болған.  Тек 

кейін  білім  беру  мен  тәрбиенің  ұйымдасқан  формалары  пайда  болды. 

Негізгі  дидактикапык әдіс -  тәсілдер  қалыптасады, тіпті,  «мүгалімдер» 

рөлін  -   кауымдастыктын  мүшелері  аткарган.  Ллгашқы  қауымда  білім 

мен  тәрбие  беруде  отбасы  маңызды  орын  алды.  Тэрбие  енді  эулеттік  - 

элеуметгік 

сипатка 

ие 

болды, 

ейткені 

кесемдердің, 

эскери

адамдардың,  қолөнершілердің балалары  жеке тэрбие алды.

Адамдар  тобырмен  еңбек  еткенде  олардың  ойлау  қабілеті  мен 

тілі  дами  бастайды.  Ойлау  қабілетінсіз  шелль  кезеңшде  тас  шапқы 

пайда  болмаушы  еді.  Логикалық  ақыл-ойсыз  бай  алгашқы  қауымдық 

материапдық  мэдениет  дамымас  еді.  Үжымдагы  еңбек,  бақылау, 

тэжірибе,  сана-сезім,  ой,  ұгым,  тіл,  білім  -   бұлар  бәрі  бір  -   бірімен 

байланысты  жэне  әзіндік  бір  тізім  кұрады.  М ұның  бәрі  адамды 

жануардан  айыратын  айрықша  белгілер  және  олар  адамды  табигаттың

28

кожасына  айналдырды.  Еңбек,  бақылау  және  тәжірибе  жинау 

барысында  жаңа  -   жаңа  көзқарастар  мен  ұғымдар,  ақыл  -   ой  мен  тіл 

де  дами  түсті.  Жаңа  сөздер  пайда  болып,  олардың  мәндік  мазмұны 

кеңейе  түсті.  Ойды  берудің  тағы  бір  қарапайым  тэсілі  бұл  ~ 

«сигналдар  тілі»,  ягни  ой  немесе  хаттама  нақты  бір  белгілер  бойынша

беріледі.

Алғашқы  қоғамда  өзіндік  ерекше  медицина  дамиды.  Кейін  оны 

халыктык  медицина  деп  атайды.  Фармакалогия  жэне  терапия  өзінің 

бастауын  осы  халықтық  медицинадан  алады.  Адамдарды  кобінесе

емдеген

адамдар

ағашының

емденген  және  оларда  темекі  ату  ем  болады  делінген.  Оңтүстік 

Америкада  кокаин  дейтін  емдік  қасиеті 

күшті 

зат  бар. 

Ол 

анестезиялық  зат  ретінде  қолданылды.  Массаж  да  дамиды.  Алғашқы 

қауымдық құрылысқа моншаның  қалыптасуын жатқызады.

Адамдардың  мінез  -   к;ұлқын  реттеуші  ретінде  эдет  -   ғұрып 

тұрақты  тұрмыстық  ортада,  инертті  әлеуметтік  ортада,  қарапайым 

этнофафиялық  қоғамда  орын  алғанымен,  ол  жоғары  деңгейдегі 

елдерде  де  кездеседі.  Әлеуметтік  жағынан  танылған  үлгілер  әдет  -  

ғұрып  болып  қалыптасады,  ал  қордаланған  тәжірибелер  ұрпақтан 

ұрпаққа  сабақтасып  жатады.  Әдет  -   ғұрыпқа  дэстүрлі  еңбек 

тәжірибелерін,  тәртіптің  түрлерін,  өмір  салттарын,  тэрбие  барысын, 

күнделікті  қалыптасқан  тазалық  ережелерін,  тамақтану  уақыттарын, 

ұйқыны  жэне  т.б  жатқызуға  болады.  Тамақтану  адамның  тек  қана 

ағзасының 

қажеттілігінен 

туындамайды. 

Мысалы: 

Ресейде 

жылқыларды,  иттерді,  құрбақаларды,  мысықтарды,  Үндістанда  сиыр

етін,  ал  мұсылмандарға шошқа етін жеуге болмайды.

Әр  түрлі  елдердің  эр  түрлі  тағамды  қабылдауы  олардың

нәрлілігіне емес,  керісінше қалыптасқан дәстүрлерге байланысты.

9 Архаикалық мәдениеттің  материалдық мәдениеті

Қүрылыстар

Сәулет  қалыгттасып  келе  жатқан  отырықшы  (земледельческая 

цивилизация)  өркениеттің  ең  жаңа  өнер  туындыларының  бірі  болды. 

Аңшылар  мен  жинаумен  (собиратели)  айналысатындар  үшін  бұл  өнер 

түрі  өте  алшақ  болды,  өйткені  олар  отырықшы  емес  көшпенді  өмірді 

қалады.  Өнердің  бір  түрі  ретінде  архитектураны  рухани  әмірдің  бір 

бөлігі  деп  білуге  болады,  себебі  ол  адамның  эстетикалық  әлемінің 

қалыптасуына 

негіз 

бола 

алады, 

сонымен 

қатар 

оның

29

(прхитектураныц)  көмегімен  көркем  бейнелерінде  қоғамдық  идеялар 

көрініс  табады. 

Қоршаған 

органы 

ұйымдастыру 

барысындағы

өндеушілермен

арх итекту рал ы қ

мүдде  үшін  салын

алдымен  тұрғын  және  шарушылыққа  кажет  құрылыстар,  ал  үлкен 

архитектуралык  құрылыстар  қоғамдық  ұйымдар  үшін  салынды, 

оларға діни  ғибадатханалар (храм) мен  патша сарайлары  кіреді.  Мүсін 

өнерінің,  архитектурамың  және  діннің  тоғысуы  нәтижесінде  өнердін 

тагы  бір  ерекше  түрі  -   жерлеу  құрылыстары  (поф ебения)  пайда 

болды. 

Жерлеу 

кұрылыстарын 

80  -  

100 

мың 

жыл 

бүрын 

иеандеріалдықтар  колданған.  Жерлеу  кезінде  олар  екі  мақсатты 

көздейді.  Біріншіден:  олар  өлікті  тірілерден  алыстатуға  тырсты; 

екіншіден;  керісінше,  өлікті  қорғап,  қабіріне  о  дүниеге  керек  тұрмыс

з а п  арын  бірге жерледі.

Кроманьондықтарда  жерлеу  ғүрпы  әлдеқайда  жоғары  деңгейде

болды.  Қайтыс  болған  адамдармен  бірге тек киім,  қару мен тамақ кана 

емес,  сонымен  бірге  бойтұмар  қызметін  атқаратын  безендірілген 

алқалар да болды.  Жерлеу  ғұрпы  әрбір қоғамда ерекше болды,  әйткені 

ол  қайтыс  болған  адамның  қоғамдық  деңгейіне  және  тайпаның  діни 

көзқарастарына 

байланысты 

болды. 

Мысалы, 

көсемдер 

үшін 

қорғандар, ал  перғауындар үшін -  пирамидалар түрғызылды.

Архитектура  тура  мағынасында  бұл  дәуірде  әлі  болған  жоқ. 

Баспананың  алғашқы  қарапайым  түрі  -   үңгір.  Адам  әлі  өзі  отырған 

және  жатқан  жерінен  әлі  ажырай  алмады.  Қабырғаларға  андардың 

және  аң  аулау  бейнелері  салынған.  Тас  балтаның  ойлап  табылуымен 

адам  үйш ікіер  салуды  үйренді;  ағаш,  қамыс  лашықтар,  үйлер  қатаң 

жер  бедерінде  немесе  суда  тұрғанда  ағаш  тіректе  түрады.  Лашықтар 

жіңішке  бүталардан  салынып,  сыртынан  бүтқтармен  капталды.  Ішкі 

кабырғасы  балшықпен  сыланды,  аң  терісімен  қапталды.  Өлілерге 

табыну  орталықтары  мәңгілік  бейнесін  сомдайтын  тастан  жасалды. 

Солайша  монументалды  сәулет өнерінің  алғашқы  ескерткіштері  пайда 

болды:  меңгір,  дольмен,  кромлех.  Олардың  пішіндері  қарапайым,

көлемі  орасан  зор,  мақсаты белгісіз.

Қорғандар  -   қабірдін  үстіне  қара  жерден  немесе  тастан

жабылған  ерекше  қүрылыс  түрі,  көбінесе  жартылай  сфералық  немесе 

конус  тәріздес  формаға  ие.  Ең  ежелгі  қорғандар  б.з.д  TV  —  ITT  ғғ..

жатады,  ал  ең  кеш  қорғанар  б.з  XIV  -   XV  ғғ.  Жатады.  Қорғандар

әлемнің барлық елдерінде тараған  делінеді.  Олар дара және топ  болып 

орналаса  алады.  Ал  топ  корғандардың  саны  бірнеше  мыңға  жетуі

мүмкін.

30

Мегалиттер  -   бүл  б.з.д  III  -   II  ғғ.  жататын  культік  күрылыстар, 

олар  үлкен  өңделген  және  жартылай  өнделген  алып  тастардан 

(каменные  глыбы)  жасалған.  Ең танымал  мегалитгер  Батыс  Еуропада 

(Стоунхендж,  Карнак), Оңтүстік  Африкада және  Кавказда орналасқан. 

Мегалиттік  қүрылыстарғ дольмендер,  менгірлер және  кромлехтер, тас 

жәшіктер  мен  галереялар жатады.  Көбінесе  мегалиттерді  үжым  болып 

орналастырған  -  түтас  ру  мен  тайпа,  өйткені  мүндай  қүрылыстардың 

түрғызылуы  алып  күшті талап  етті.

Менгірлер  -  өте  үлкен,  тігінен  қойылған  көбінесе  үзын  қатар 

тізетін  тастар.  Тасқа  табыну  жер  қүдайына  табынумен  байланысты 

болды.

Дольм^ндер 

-  

үстінен 

таспен 

жабылған 

екі 

тікелей 

орналастырылған  екі  тас.  Көбінесе  үзын  қатар  қүрайды.  Адам  осы 

әдіспен  кеңістікті  шектейді.

Кромлех 

-   дөңгелене 

орналастырылып 

үстіне 

қойылған 

көлденең  тастармен  біріктірілген  тастар.  Зерттеуші  Голаннын  ойы 

бойынша  кромлех  бүл  аспан  бейнесі.  Онда  орындалатын  рәсім  күн

бату уақытына сәйкестендірілген.

Жиі  -   жиі  қабір  үстінде  тасқа  қашалған  адам  денесінің

формасына  үқсас  бейнелер  кездеседі.  Ғалымдар  бүл  адамның  ба,  әлде 

қүдайдың  бейнесі  ме  екенінәлі  де  біле  алмай  қойды.  Бірақ  б.з.д  ill 

мыңжылдыққа  қарай  монументалды  өнер  шеңберінде  адамньщ 

бейнесі  көрініс  табады.  Бұл  алғашқы  кауым  мәдениеті  мен  өнсріндегі 

маңызды 

өзгеріс, 

өйткені 

өнер 

анимизмнен 

алшақтап, 

антропоморфизм  жағына  қарай  бет  бұрады.  Кейін  қола  дәуірінен 

бястап  апамлао бейнесі  өнеоле басшылык етеді.

10  А р х а и к а л ы қ   мәдениеттің  рухани  мәдениеті.

М и ф ологи я  мен  миф ж ан -  ж а к т ы   түсінігі

Адамзат  тарихының басында,  шаруашылық  және  мэдени  омірде 

рулық  принциптер  басым  болган  кезде  мифология  да  омір  сүрді. 

Мифология  -   адам  болмысының  фуидаменталды  антиномияларын 

қайта  түсінуге,  адамның,  табигаттың  жэие  қогамның  үйлесімділігін 

табуга  багытталган  еді.  Дүииетанымның  алгашқы  формасы  ретінде 

м и(^логия  табиги  және  әлеуметтік  қүбылыстарды  түсіндірумен  гана 

шектелмеген,  сонымен  катар  ол  әлемге  деген  эстетикалық  жэнс 

кайырымдылық 

(нравственность) 

қатынастарым 

да 

корсетуге 

тырысқан.  Мифология  алгашқы  қауымдық  құрылыс  тарихының

31

философиясын  білдіреді,  өйткені  шын  мәнінде  алғашқы  қогамда

дүниетаным  мифологиялық сипагга болды.

Мифология -  бұл  барлық халықта еткен  адамзат сана -  сезімінің

іілгашқы  тарихи  нысаны.

Рухани  мәдениеттің  тарихи  бірінші  формасы  болып  мифология

саналады.  Ол  қогамдық дамудың ең  ерте  сатысында  пайда болды.  Сол

кезде  адамдар  өздерін  толғандыратын  сұрақтарга  миф  арқылы  жауап

береді.  Мифологияның  маңызды  бөлігін  космологиялық  мифтер

құрайды,  олар  дүниетанымның  құрылымына,  табигатта  маңызды

табиғи  құбылыстардың,  адамдардың,  жануарлардың  пайда  болуына

негізделеді.  Мифтерде  әсіресе  адамдардың  әмір  сүру  деңгейлері

сипатталады,  туу  және  өлу,  эр  түрлі  жағдайлар,  әсіресе  қиын  тіршілік

адамдарды

шаруашылыктың

дамуы,  жануарларды  қолға  уйрету  және  т.б.  Мифология  алгашқы

дүниетанымын

келтіреді.

Мифологиялық  дүниетанымның  кіндігі  -   кеңістік  пен  уақьпты 

адаммен  жақындастыру  талпынысы,  бағдары.  Мифологиялық уақытта 

адам  мен  табиғаттың  арасында  алшақтық  жоқ.  Миф  алғашқы 

адамдардың  тіршілігінің  ажырамас  бір  бөлІгі.  А.Ф  Лосев  атап 

өткендей,  миф  дегеніміз  ойдан  шығарылған  қиял  да,  гылыми  кағида 

да,  символикалық  таңба  да,  діни  сенім  де  емес.  Ол  сөз  қүдіретіне  ие 

болган  мәдени  тұлганың  тарихы  (уакыты).  Мифтік  уақыт  туральт  сөз 

қозғағанда  оның  жазусыз  мэдениетпен  бітісе  қалыптасқанын  ескеру 

керек.  Жазулы  ақпарат жоқ кезінде  миф  оның  қызметін  атқарған,  адам 

мен  дүниенің  дэнекері  болған.  Кейін  құдай  адамдарға  кітап  сыйлаган 

соң,  мифологиялық  дүниетанымды  дін  мен  философия  ығыстырды. 

Бірақ  ол  уақыт  ағынында  жоғалып  кетпей,  баспананы  көмескі  сана

мен  архетиптік жадыдан табады.

юлогиялық  дүниетанымды  екі  түрге  бөліп  қарастыруға 

болады:

1.  ғарышқа  дейінгі  -   кейінгі  палеолитте  және  мезолитте  өмір,

табиғат  жэне  қогам  туралы  түсініктер  тотемдік  символ икамен

байланысты  болды.

2.  гарыштық — протонеолит  пен  неолит  кезеңін  қамтиды,  мұнда

қазіргі  адамның  дүниетаным  жуйесі  қалыптасады,  космогоникалық 

мифтер,  өнерде  анық  астральді  -   ғарыштық  символдар  көрініс  береді;

олардың  таралуы  Әлем  өмірі  мен  оның  ұйымдасқан  моделі  туралы 

көзқарас өзгереді.

32

Миф  (гректің  «мифос»  -  әңгіме,  аңыз  дегенді  білдіреді)  -   ең 

алдымен  құдайлар  мен  батырлар  туралы  жыр.  Миф  6 : ^   -әлемді 

рухани  қабылдаудың  алғашқы  формасы.  Миф  әдетте  өзіне  екі 

_ 

»  ^

аспектіні 

ұластырады:  диахроникалық  және  синхроникалық,  осылай 

миф 

аркылы 

өткен 

шақ 

келешекпен 

және 

осы 

шақпен 

байланыстырылды, 

ал 

бұл 

өз 

кезегінде 

ұрпақтардың 

рухани 

байланымын 

қамтамасыз 

етті.

Ежелгі  адам  элемді  миф  арқылы  түсінеді.  Ол  өзінІң  дүние 

қабылдауы  (мироощущение)  мен  дүние  түсінігін  (миропонимание) 

миф  арқылы  жеткІзуге  тырысты.  Адамзат  мәдениетінің  ең  алгашқы 

формасы 

ретінде 

мифте  алгашқы 

діни 

білімінің,  эмоцияның, 

эстетиканың  алгашқы  көріністерін  байқаймыз.  Ағылшын  этнографы 

Б.  Малиновский  миф  туралы  мынадай  тұжырым  келтіреді:  «Миф  -  

бұл  ауызша  айтылатын  оқиға  емес,  ал  онымен  емір  сүретІн  шындық, 

бұл  интеллектуалды  жаттыгу  да,  көркем  шыгарма  да  емес,  бүл 

алғашқы  қауым  ұжымының  іс - эрекеттеріне  қоданылатын тэжірибе».

Мифтің  міндеті  адамға  белгілі  бір  білім  мен  түсінік  беру  емес. 

Ол  белгілі  бір  қоғамдық  ұстанымдарды  ақтау  үшін  арналған.  Ми 

белгілі  бір  қоғамда  қолданылатын  қүндылықтар  жүйесін  бекітеді, 

белгілі  бір  жүріс  —  тұрыс  нормаларын  қолдап,  жүзеге  асыруға 

тырысты.  Мифтің  басты  міндеті  әлем  мен  адамның,  табиғат  пен 

қоғамның, 

қоғам 

мен 

индивидтің 

арасындағы 

үйлесімділікті 

(гармония)  орнату,  осылай  адам  әмірінің  ішкі  келісімін  қамтамасыз 

етті. 

Ежелгі 

мәдениеттерде 

миф 

пен 

гұрып 

функционалды, 

құрылымдьг дүниетанымдық негіз  қалылтастырады.

Миф  алғашқы  қауым  мэдениетінде  әлемді  түсінудің бірден -  бір 

құралы,  яғни  миф  ежелгі  адамның  өзіндік  бір  философиясы  немесе 

метафизикасы.

Миф  теориясының  жалпыга  бірдей  анықтамасы  жоқ,  сондықтан 

кейбір  галымдардың  ұсынган  гипотезаларымен  танысып  өтейік. 

Мифтің  алгашқы  философиясын  италия  галымы  Дж.  Вико  ұсынды. 

Оның  пайымдауынша,  миф  жогары  күштердің  барына  деген  сенім 

жэне  олардан  қорқыныш  тудыратын  интуитивті  сезім  негізінде  қиял 

пайда  болады,  бұл  қиялдың  ойыны  мифті  тудырады.  Ал,  Д.Юм 

адамның  қорқыныштары  мен  үміттері  оларды  табигат заңдылықтарын 

персонификациялауға  ұшыратыны  туралы  айтты,  өйткені  ежелгі 

адамдар табиғатты тірі  жанға теңеді.

Миф  затын  тусінудегі  жаңа  кезең  этнографиялық  материалдар 

жиналган  кезде  басталды  (XIX  гасырдың  ортасынан  бастап).  Бұл 

кезең агылшын  галымы,  элемге әйгілі  «Алгашқы  қауымдық мәдениет» 

(«Первобытная  культура»)  еңбегінің  авторы  Э.  Тэйлордың  ссімен

33

байланысты.  Мифтің  жэне  алғашкы  діни  наным  -   сенімдердін

ногізіндс,  Тэйлордың  айтуынша,  анимизм  жатыр.  Бұл -   қоршаған  орта 

туралы  ең  қарапайым  түсініктер,  мұндай  түсініктердің  қалыптасуына 

ежелгі  адамның түсі  (сон),  өлген  адамдардың  рухтары  себеп  болды.  Г. 

Спенсер  бойынша,  алгашқы  адам  табиғи  және  табиғилықтан  тыс, 

мүмкін  және  мүмкін  емес  нәрселерді  элі  де  ажыратпаған.  Алгашқы 

адам  жаңаны  тануга  тырыспаган,  себеп  -   салдар  байланысы  туралы 

түсінік,  талдау  үшін  сөзі  де  болған  емес,  тіпті  логикалық  ойға  да 

мүмкіндігі  жоқ.  Миф  -   бұл  құбылыстарды  қажет  эдіс  -   тәсілдерсіз 

кате  түсіну  және  таным  үшін  жеткіліксіз  мүмкіндіктердің  тапшы 

болуы.  Міне,  XIX  гасыр  ғылымы  ең қатал  берген  нэтиже  осындай.  XX 

ғасырда  да  бір  топ  зерттеушілер,  мысалы  Дж.  Фрэзер  үшін  миф  -  

магиялык  іс  -  әрекетті  ақылмен  және  сөзбен  түсіну.  Мысалы, 

қартайған  көсемді  өлтіру  рәсіміне  құдай  өлімі  туралы  миф  сэйкес 

келеді.

Мифті 

түсіндірудегі 

жаңа 

әдісті 

психологиялық 

мектеп 

ерекшеленді  (В.  Вундт,  Л.  Леви  —  Брюлль,  3.  Фрейд,  К.-Г.  Юнг). 

Олардың  пайымы  бойынша,  миф  шығармашылыгының  негізінде 

алгашқы  адамның  әлемді  қабылдау  ерекшеліктері  жатыр.  Миф  ерекше 

ойлаудың  немесе  эмоциялардың  образды  көрінісінің  немесе  алғашқы 

адамның  бейсаналыгының  жемісі  болды.  К.-Г.Ю нг  бойынша  мифтің 

сюжеттері  мен  мотивтері  алғашқы  адамның  жэне  қазіргі  адамның 

психикасында  да  қалыптасып,  бірақ  элеуметтік  өмірдің  шектеулері 

мен  сұраныстарының  әсерімен  санадан  тыс  жогалып,  бейсаналыққа

тогысады.  Бірақ,  бейсанада  бар  дүние  миф  емес,  -  бұл  тұтас, 

бұлыңгыр,  психикалық  белсенділіктің  бір  формасы  секілді,  бұл 

мифтің ар  жағында тұрган  нәрсе, оны  Юнг архетип  деп  атаған.

XX 

гасырда 

миф 

шыгармашылыгын 

элеуметтік 

антропологияның 

екі 

беделді 

бағыты 

зерттеді. 

Біріншісі 

Б.Малиновскийдің,  екінші  — структурализм  бағытының  өкілі  К.Леви — 

Стросстың 

есімімен 

байланысты. 

Малиновскийдің 

тұжырымы 

бойынша  миф  -   құбыльістарды  түсіндіру  емес,  теория  да  емес,  ал 

наным  -   сенімнің  көрінісі.  Алғашқы  қауым  мәдениетінде  миф  ең 

маңызды  функция  атқарады:  ол  наным  -   сенімді  жалпылап,  баршага 

көрсетеді,  қалыптасқан  моральдік  нормаларды  ашады,  культтер  мен 

дэстүрлердің  дұрыстығын  дэлелдейді,  адам  жүріс  -   тұрысының 

тәжірибелік  ережелерін 

қамтиды.  Сондықтан 

миф  -   белсенді 

элеуметтік  күш.  Ал,  мифті  қарапайым  интеллектінің  поэтикалық 

жаттыгуы  деп  айту  қате  болып  есептеледі.  Миф  қасиетті  кітаптар  -  

Библия,  Құран  сияқты  діни  наным  -   сенім  мен  моральдік  даналықты

айқындайтын  прагматикалық заң.

34

Структурализм 

алғаш 

рет 

жеке 

мифтерді 

қарастырумен 

аиналыспаған, 

ал 

әрбір 

жеке 

локальді 

тұрақты 

этникалық 

калыптасудың  жиынтыгын  зерттеу  барысында  мифтің  жаңа  қызметін 

айқындауга  бағытталды.  Бұл  жиынтықты  Леви  — Стросс белгілік  жүйе 

ретінде,  оны  ұжымдық  —  бейсаналық,  тайпаның  басқа  тіршілік  ету 

формаларынан  жеке,  өздік  құбылыс  деп  бекітеді.  Мифологиялық 

ойлауды  жалпылауға,  классификациялауга  жэне  логикалық  талдауга 

болады.  Сондықтан  ол  неолит  кезеңінің  техникалық  прогресінің 

интеллектуалды  негізі  болды.  Сонымен  бірге  бұл  — ойлаудың  ерекше 

типі,  метафориялық,  нақты ақыл -  ой.

К.  Леви  -   Стросс  үшін  мифтердің  модельдік  құрылымы  -  тілдің 

ақпарат  алмасу  құралына  аналог  болып  табылады.  Мифті  анализдеу 

барысында  сананың  алғашқы  құрылымын  анықталады,  яғни  адам 

ақылының  «анатомиясы»  секілді.  К.  Леви  —  Стросс  үшін  мифтің 

семантикасында  ерекше  екі  бинарлы  қарама  —  қарайшылықтар 

маңызды:  жоғары  — төмен,  әйел  адам  — ер  дам,  ащы  — тұщы  жэне  т.б, 

Бұл  оппозициялар  сананың  фундаменталды  қарама  —  қайшылығын 

білдіріп,  ал  оны  мифологиялық ойлау біріктіруге тырысады.

Енді  қандай  нэтиже  жасауга  болады?  Миф  туралы  эр  түрлі 

көзқарастарды саралай  кейбір  нақты тұжырымдарды  бекітуге болады.

1.  Мифтер  -   адамның  өзінің  болмысын  түсінуге  тырысуы  және 

саналы  түрде  логикалық  және  эмоцианалды  ассоциациялардың 

көмегімен онымен тогысып, өмір сүруі;

2.  Мифологиялық  ойлаудың  ерекшеліктері  жалпы  абстрактілі

ұгымдардың  жоқтығымен  байланысты  —  осыдан  жалпыны  нақты

нэрсемен  көрсету  сұранысы  туындайды.  Мысалы,  шумер  тілінде

«өлтіру»  сөзі  болмаған,  ал  «басты  таяқпен  ұру»  деген  тіркес 

пайдаланылған;

3. 

Миф 

-  

алғашқы 

адамның 

интуитивті 

санасымен 

айқындалатын  табиғат  құбылыстарының  тэртіптілігі  мен  заңдылығын 

өзінің образдарының циклділігі  мен  белсенділігі  арқылы  білдіреді;

4.  Мифтердің  құрылымы  адамның  психикасының  белгілі  бір 

ерекшеліктерін  ашып  көрсетеді;

5.  Миф  ұжымдық  тәжірибемен  байланысты,  ал  бұл  өз  кезегінде 

жеке  индивид  үшін  сенім  объектісі  болды  (ата  -   бабаның  даналыгы 

секілді).  Индивидуалды  тәжірибе  мифті  өзгерте  алмады,  миф  ата  -  

бабаға  деген  сенім  ретінде  ешқашан  тексеруге  үшырамаган  және  еш 

логикалық талдауга жатпайды, осыдан  мифтің ұжымдық -  бейсаналық 

табигаты  ажыратылады;

6.  Миф табигаттың заңдылыгын  айқындайды;

35

7. 

Мифология  —  адамның  өз  -  өзін  көрсетуі.  Бұл  адамның 

шығармашылық  кабілеттерін  көрсетудін  ең  ежелгі^  жэне  мәңгі 

формасы. 

Сондықтан 

миф 

пен 

мифология 

жүйесі 

адамзат 

мәдениетінің барлық формалары  мен типтерінде  керініс тапқан.

Мифологиялық  мэдениет  философиямен,  накты  гылымдар  мен 

өнер  туындыларымен  ығыстырылса  да,  өзінің  маңыздылығын  әлі

күнге  шсйін  сақтап  келеді.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: