Г. Ж. Жапекова архапкалык, мэаенпет

мәнге  ие.  Моралдық  танымдық  функцияның  мәні  адамньщ  рухани 

әлемін  зерттей отырып, оны дұрыс талғамға,  қылыққа ұйретуінде.

Өмірдің  мәніне  моралдық  көзқарас,  адамның  өзінің  кемелдігін 

және 

қоғам 

алдындапғы 

жауапкершілігін 

түсінуі 

түлға 

дүниетанымының  қүрамдас  бөлігі  ретінде  көрінеді.  Мораль  сананы 

қалыптастырады,  өсіп  келе  жатқан  адамнын  өзін  өзі  тәрбиелеуге 

шамасы  жеткенге дейін  бағыт береді,

Моральдық  қағидаларды  бүзған  адамдарға  қоғам  карсылық 

көрсетіп,  оны  өз  ортасынан  аластауға  тырысады.  Ал  моральдык 

норманы  сақтаушы адамдарды  қоғам  сьжлайды,  колдайды.

17 Өнердің пайда болу теориясы

Өнер  алғашқы  қауым  мәдениетінде  маңызды  және  түрлі 

функцияларды  атқарды.  Ежелгі  адамның  ісүнделікті  өмірі  тіршілік 

үшін  күрес  болса  да,  ол  өнерді  кажетсінді.  Ежелгі  ескерткіштер 

алғашқьі  қоныстардың  пайда  болған  уакь-нтымен  белгіленеді.  Бұл 

адамды  адам  ететін  өмірді  эстетикалық  қабылдау  маңызды  мәдени 

факторлардың  бірі  екніне  дәлел.  Ежелгі  адам  үшін  өнер  өз  -  өзін 

көрсетудің,  рухани  өмірінің  көрінісі.  Өнер  айналаны  тану,  тілдесу 

және тіпті  қауіпсіздік функцияларын  атқарды.

Өнер  -   адамзаттың  үлы  эмоционалды  тәжірибесі,  адамның  ойы 

мен  сезімінін  бірегейлігінде  әлем  картинасын  қүрайтын  адам  іс  - 

әрекетінің бір түрі.  Өнердің спецификасы  оның ең алдымен  сезімдерге 

жүгінетінінде.  Өнерде  элемнің  моделі  логикалық заңдар  арқылы  емес, 

эмоционалды  бейнелер  жүйесінде  жасалады,  Сондықтан  өнер  жогары 

құндылық  больгп  табылады.  Ғылымнан,  моральдан,  діннен,  саясаттан 

гөрі  өзін  бекіткен  көркем  шыгармалар  аркылы  көрсетеді,  кебінесе 

жеке автордың жасауымен.  Жаңа классификация  бойынша өнер:

- бейнелеу өнері

-  музыка

- синтетикалық өнер (театр, балет, эстрадалык өнер)

- техникалық өнер

- сэндік -  колданбалы  өнер

Бейнелеу  өнері  -   адамга  визуалды  эсер  етеді,  ягни  көрерменнің 

кабылдауы  арқылы.  Бейнелеу  өнерінің  шыгармалары  материалды 

заттық  формаға  ие  жэне  уақыт  пен  кеңістікте  еш  өзгермейді.  Оларга: 

кескін, 

мүсін 

енері, 

ф аф ика, 

монументалды 

онер, 

сәмдік  -  

қолданбалы өнер жатады.

Музыка  -  тындауга  арналган  өнердің  түрі.  Ол  адамның  сезіміне 

тура  жэне  өте  белсенді  эсер  етуімен  ерекшеленеді.  Музыканың  бас

55

кұралдары  дыбыс,  эуен,  полифония,  ритм,  композиция,  үйлесімділік. 

Ырак  музыканың  барлык  көрінетін  шыгармалардан  аиырмашылыгы,

ол  мэндік дэлдіктен  айырылған.

Синтетикалық  өнер  -  эр  түрлі  өнер  түрлерінің  комбинациясы

түрінде  беріледі.  Оган:  театр  (драмалық,  опералық),  балет,  адам

денесінің  пластикасын  колданады.  Эстрадалык өнер 

казірп  өнер.

Техникалық  өнер  -  

XVI 

ғасырларда  пайда  болды.  Кеиінірек 

фонографтың,  киноның,  фотографияның  шыгуымен  жалгасын  тапты.

XX 

ғ іы р л а р д а  

д ы б ы с г ы қ ,  

түрлі  -   түсті  жэне  стереоскопиялык

кинотехника, электроника пайда болды. 

г-  •  r \

Сәндік  -   қолданбалы  өнер  -   ең  ежелгілердің  бірі.  Ол  адамның

күнделікті 

сұраныстарын, 

оның 

эстетикалық 

кажетгіл.ктер.н 

қанагаггандырады.  Сәндік  -   қолданбалы  енердің  саласы:  күнделікті 

тұрмыстагы 

затгарды 

эстетикалык 

сэндеуден 

архаикалық

кұрылыстарды  көркемдеуге  шейін  созылады.

Күнделікті  өмірде  «өнер»  және  «көркем  мәдениет»  терминдері

мәдениет»

ОІРДСИ 

— *

ұғым  «өнер»  терминіне  қараганда  өнердің  барлық  салаларын  және 

түрлерін 

қамтиды. 

Өнер  тарихының 

негізін 

салушы 

итальян 

архитекторы Дж.  Вазари  (1511-1574) болды:  оның осы  саладағы  еңбеп 

«Жизнеописания  наиболее  знаменитых  живописцев,  ваятелей  и 

зодчих»  деп  аталады.  X V Ill  г.  И.Винкельман  өнер  теориясын  жасады. 

Неміс философы  Баумгартен  XVIII  ғ.  Эстетика терм инін  енпзді.

Көркем 

шығармалардың  ең  ежелгілері 

жоғары 

палеолит

кезеңіне  жатады  (20-30  мың  жыл  бұрын).  Сол  кезеңнің  қоршаған 

ортасын  бізге  таста  нақышталган  жэне  кескінделген  суреттер, 

палеолит  «венералары»,  петроглифтер,  Ласко,  Альтамира,  Нио 

үңгірлеріндегі  петроглифтер,  Солтүстік  А фриканың  және  Сахараның 

тасқа  салынған  суреттері  көрсетеді.  Этнографтар  мен  археологтар 

алғашқы  адамдар  руханилыктан  айырылған,  олар  тек  тамақ  іздеумен 

айналысатын деп  пайым,даған.  Кейін  1879 жылы  дворян  Марселино де 

Сатуолла  испан  Альтамира  үңгіріндегі  жазуларды  тапқаннан  кейін 

мұндай  тұжырым  мүлдем  жогалып  кетті.  Енді  архаикалық  енерді 

зерттеген  ағылшын  Анри  Брейль  тас  кезеңін  өркениет  деп  атаған. 

Анри  Брейль  магиялық  теорияның  жақтаушысы  болған.  Оның 

ойынша,  алгашқы  қауымның  өнер  туындылары  культ  объектілері

ретінде  қолданылды.

Өнердің  пайда  болу  теориясының  басқа  да  гипотезалары  Оар.

Соның  бірі  мэдениеттін  ойын  концепциясымен  байланысты  және  Ф.

Шиллердің,  И.  Канттың  және  Г.  Спенсердің  вдеяларымен  тогысады.

Г-_____ _ 

Т-ЛПГТОІІП  \4'\nf»UUPTT«HVTITkICMHbIH  Й.  Хейзинганын  (Homo

56

ludens («Человек  играющий»))  кітабында на:қтырақ берілген.  Хейзинга 

бойынша,  ойын  өнер  секілді  еркін  жэне  шыгармашылық  іс  -  әрекет. 

Ойын тек  кішкене балаларга гана тэн  құбылыс  емес,  ол  жеке  адамның 

өміріне,  тіпті  қоғамға  да  тән  құбылыс.  Ойын  элементтері  түрлі 

ритуалдарда,  эдет -   гұрыптарда,  түрлі  мерекелерде  көрініс  табады,  ал 

мұнда  ойын  өмірмен  араласады.  Хейзинга  өзінің  кітабында  ойын 

бастамалары  мәдениет  құбылыстарының  бәрінде  кездеседі.  Ойын 

өнердің пайда болуының алғышарты,  импульсі  ретінде  көрінеді.

Өнер  генезисімен  байланысты  келесі  концепция  «имитативті 

теория»  деп  аталады.  Мұнда  өнерде  елікте>'  инстинкті  көрініс  табады. 

Антика  ойшылы  Демокриттің  пайымдауынша  өнер  адамдардың 

жануарларга  еліктеуінен  пайда  болды.  Жануарлардың,  құстардың  іс 

әрекетіне  қарап  адамдар  «өрмекшіден  -   тігуге  және  тоқуға, 

қарлыгаштан -  үй салуга, бұлбұлдан - өлеңге үйренді».

18 Ойлау мен сөздің шығуы

Адамның  сыртқы  табиғатты  және  өзін-өзі  тануы  ендігі  жерде 

адам өзі  жасап жатқан  және саналы түрде жетілдіріп жатқан  қоғамдық 

өндіріске енді  өз тарапынан үлкен  ықпал жасай бастады.  Еңбек жұмыс 

атқаратын  органдар  —   бас  пен  қолды  жетілдірді.  Адамның  қолы  сан 

салалы  әрі  өте  нэзік  еңбек  операцияларының  арқасында  өз  дамуының 

шыңына  жетті.  Және  теқ  қана  еңбек  органы  болып  қалмады,  сонымен 

бірге  таным  құралына,  ақырында,  творчестволық  құралга  айналды.  Іс 

үстіндегі  шебердің  қолы  қолына  жұюіайгынын  көріп  таң-тамаша 

қаламыз,  мүсінші  мен  суретшінің  қолы  өнердің  ғажап  туындыларын 

дүниеге  келтіреді,  ал  музыканттын  қолы  шектерден  сиқырлы  үн 

төгеді.

Адамның  миы  анатомиялық  тұргысь.]нан  гөрі  ойлау  жағынан 

эбден  жетілді,  өйткені  еңбек  адамның  гшдына  нақ  осы  еңбекте 

шешілуге  тиісті  проблемаларды  үнемі  қойып  келді  (қойып  та  отыр). 

Ойлау  қабілеті  қалыптасты,  ал  ол  өз  тарапынан  еңбектің  одан  эрі 

жетілдіріле түсуіне жагдай тугызды.

Сөйтіп,  адам  еңбектің  көмегімен  өзін 

айнала  қоршаған 

табиғатты  гана  өзгертіп  қойган  жоқ,  соньшен  бірге  өзі  де  өзгеріп, 

дами  берді.  Бұл  жөнінде  К.  Маркс  былай  деп  жазган  болатын:  «Еңбек 

дегеніміз  алдымен  адам  мен  табигат  арасындагы  процесс,  мұнда  адам 

өз  қызметі  арқылы  өзі  мен  табигат  арасьшда  заттардың  алмасуына 

себепкер болады, оны реттеп, бақылап отырэды.

Табигат затына адамның өзі  табигат күші  ретінде  қарсы тұрады.

57

Табигат  затын  өз  басының  тіршілік  етуіне  жарамды  формада 

иемдену  үиіін  адам  өз танінің табиги  күштерін  қолдары  мен  аяктарын,

акыл-ойы  мен  саусақтарын  қимылга  келтіреді.

Осындай  кимыл  аркылы  сыртқы  табигатқа эсер ете отырып, оны

өзгерте  отырып,  адам  сонымен  бірге  өз  басының  жаратылысын  , 

өзгертеді.  Ол  осында  мүлгіп  жаткан  күш-кабілеттерді  өршітеді  де,  б:

күштердің  құбылысын  ез өктемдігіне багындырады.

Кпгамлык  өнліоіс  қажеттілікті  қанагаттандыру  заттарын  ж ас

отырып,  жаңа  қажеттіліктерді  де  тугызды  жэне  оларды  жетілдіріп 

отырды.  Тіпті  ең  карапайым  деген  табиғи  кажеггіліктін  өзі  адамга тән 

сипат  алады  жэне  эсіресе  олардың  эстетикалық бейнелену  багытьшда 

барган  сайын  әдетке  айнапа  береді.  Адам  өзі  өлтірген  аңның  терісіне 

қанагаттана  алмайтын  болды,  ендігі  жерде  эр  түрлі  безендірулермен 

киім  тігіп  кие  бастады.  Ол  сондай-ақ  тұратын  мекен-жайын,  еңбек

құралдарын тағы  басқаларды да жстілдіре түсті.

Адамның  психикапық дамуында алгашқы  адамдардың  қогамдық 

санасында  бейнеленген  өндірістік  қатынастардың  маңызы  зор  болды. 

Қалыптасып  келе  жатқан  қоғамдық  сана  өз  тарапынан,  жеке  адамдар

санасында өзінің таңбасын  қалдырып  отырды.

Сананың  қалыптасуындағы  сөз  бен  қарым  — қатынастың  рюлі.

Ф.  Энгельс  сананың  қалыптасуында  сөздің  қаншалықты  үлкен 

маңызды  роль атқарганын  атап  керсеткен  болатын.  Сірә,  а д а м н ы ң - а қ  

бергідегі 

ата-бабалары 

психофизикалық 

жагынан 

өте 

жоғары 

дэрежеде  дамығандықтан,  басқа  жануарларға  қараганда  дыбыстық

белгілерге  көбірек жүгінсе  керек.

Адам  мен  питекантроп,  неандертальдық  жэне  кроманьондык

миларының  гипстен  жасалған  үлгілерін  салыстырғанда,  сөйлеу  жэне

іс-эрекетпен  байланысты,  мандайдың  төменгі  бороздасының  апдынғы

тармағы  қазіргі  адамдарда бұрынғы тектестерінікінен  элдекайда артық

жетілгендігі  анықталған.

Олай 

болуы 

түсінікті 

де: 

қоғамдық  сипат  алған  еңбек 

адамдардың  бір-бірімен  қарым-қатынас  жасауын  жэне  өзара  көмегін 

талап  етті,  ды бы сты қ  белгілер  ендігі  жерде  еңбекке  бастап  кана 

қоймай,  еңбекті  жүзеге  асырушы  дәрежесіне  көтерілді.  Сөйтіп,  ол 

белгі  беру  құралынан  біртіндеп  еңбекті  ұйымдастыру  кұралына 

айналды.  Дыбыс  комплекстері  ендігі  жерде  заттарды,  әрекеттерді 

жэне  еңбектің  тұтас  ситуацияларын  белгілей  бастайды.  Сөйлеудің 

қапыптасуы  адамның  психикалық  дамуындағы  револю ция  болды. 

Сөйлеу 

белгілері 

жоғары 

нерв 

қызметін 

жетілдіреді, 

соның 

нәтижесінде 

жануарларда 

болмайтын 

екінші 

сигналдық 

жүйе

қалыптасады.

58

Сөйлеу  таным  деңгейін  жаңа  сатыға  көтереді.  Себебі,  сөз 

нақтылы  бір  атаудың  алуан  қырын  танымның  жалпы  шеңберінде 

қорытып,  жинақтап  береді.  Демек,  ойлаудың  жаңа  түрі  дамиды.  Ол 

жоғары  сатьщағы  жануарлардың  пэрмендіі  және  нақтылы-бейнелі 

ойлауынан  —   өзгеше  дерексіз  ойлау  жетіледі,  ал  дерексіз  ойлау

дегенІміз —  сананың өзегі.

Марксизм-ленинизм  классиктері  сөйлеу  мен  сананы  бір-бірінен

бөліп  қарауға болмайтындығын атап  көрсеткен  болатын.

Сөйлеу,  сөз  —   біздің  саналық  болмысымыздың  формасы  —

қарым-қатынас шеңберін  кеңейте түседі.

Қарым-қатынас  процесінде  адамдар  сыртқы  ортаны  да,  өзін  де 

терен  эрі  жан-жақты  тани  түседі.  Демек,  еңбекпен  қатар  сөйлесу  де 

сана  мен  адамдардың  өзіндік  сана-сезімінің  дамуының  маңызды 

факторы  болып  табылады.  Қарым-қатынас  жасау  —   қогамдық  өмір

факторы.

Қарым-қатынас  процесінде  психологиялық  қауымдастықтар 

қалыптасады,  яғни  өз  заңдары  бар  қогамдық  психология  пайда 

болады.

К.  Маркс  пен  Ф.  Энгельс:  «Индивидтің дамуы  ол  тікелей  немесе 

жанама  түрде  қарым-қатынаста  болатын  баршық  басқа  индивидтердін 

дамуымен  шарттас айқындалады» —  деп  жа:?;ған  болатын.

Кеңес  дэуірінің  философы  Ю.  Қ.  Мелвиль:  «Адамның  бүкіл 

рухани  дүниесі  оның  өзге  адамдармен  қарым-қатынасында  ғана  пайда 

болады  жэне  дамиды.  Ал  қарым-қатынас  процесінде  адамдардың  тек 

өз  жеке  басының  гана  емес,  сондай-ақ  адамдардын  қоғамдық  санасы

да.  қалыптасады»,—  деп  атап көрсетті.

Сөйлеудің 

арқасында 

адамдар 

өтхен 

ұрпақ 

тэжірибесін

жинақтап,  сақтап  және  келер  буынга  тапсыра  алатын  болашаққа  көз 

жіберіп,  өз  ісінің  нәтижесін  шамалайтын  енбекті,  емірді,  элеуметтік

күресті  жоспарлай  алатын болды.

Сана  психика дъамуының  жогаргы  сатысы  ретінде,  ең  алдымен,

жалпыны  жэне  болмыстағы  елеуліні  тану  қабілеті  сияқты  қасиетімен 

ерекшеленеді.  Жалпыны  білу  адамның  богтмыста  мейлінше  дұрыс 

багдар  ұстауын  камтамасыз  етеді,  істі  біліп  әрекет  жасауына,  өзін 

дұрыс  алып  жүруге  мүмкіндік  береді.  Жалпыны  бІле  отырып  адам 

эрбір 

жеке 

міндетті 

практикалык 

түргыдан 

шеше 

алады. 

Зандылықтарды  біле  отырып,  белгілі  бір  оқиганың  болатынын  алдын

ала болжай да аласыз.

Жалпы  мен  елеулі  жайындагы  білімдерді  жииақтау  гылымды  И.

П.  Павловтың  сөзімен  айтқанда,  «болмысты  жэне  өз  басымызды

дұрыс  алып  жүруде  жогары  бағдарлылықты»  қалыптастырады.

59

Ғылым,  өнер,  мәдениет  (сөздің  кең  магынасында)  коғамдык  сананы

құрайды.

Жеке  адам  санасы  мен  қогамдық  сана  диалектикалық  бірлікте 

болады.  Жеке  адам  санасы  оньщ  болмысын  гана  бейнелеп  қоймайды, 

сонымен  қатар  адамзат жинақтаған  білімді  меңгеру  нәтижесі де  болып 

табылады.  Екінші  жағынан,  қоғамдық  сана  жеке  адамдар  мен  бұқара 

көпшіліктің шыгармашылық  іс-әрекетінің нәтижесінде  қалыптасады.

Сана  объективтік  болмыс  жайында  қорытылған  білімнен  ғана 

емес,  сондай-ақ  сол  болмысқа  белгілі  түрдегі  қатынастардан  да 

көрініп  отырады.  «Бір  жерде  орын  алып  отырган  қандай  да  болсын 

катынас,— деп  жазды. 

К.

  Маркс  пен  Ф.  Энгельс  —   мен  үшін  болып 

жатады;  хайуандар  еш  нэрсеге  де  «қатыспайды»  және  жалпы 

«қатынас»  емес;  оның  басқа  хайуандарга  қатынасы  дейтін  қатынас

болмайды».

Демек,  адам  өзін  табиғаттан  бөліп  алады,  белгілі  автономия 

танытады,  белгілі  дәрежеде  бағалай  отырып,  оқигаларға  байқастап 

жанасады.  Адам  қатынастарды  интеллектуалды  (бағалау  арқылы) 

және эмоционалды  (сүю, ұнату,  өшпенділік,  жек  көру,  жирену  түрінде 

керінеді)  сипатта  болуы  мүмкін.  көп  жағдайларда  саналы  қатынастар 

интеллектуалды-эмоционалды сипатта, екеуі  аралас  келеді.

Сана  адамның  өнерлік  қабілеттілігінен  көрінеді.  «Адамның 

санасы  объективті  дүннені  бейнелеп  қана  қоймайды,  сонымен  қатар 

оны  жасайды»  Хайуан  еш  нәрсені  де  орната  алмайды.  Егер  ол  өзі

мекендеген  жердің  жағдайын  өзгертсе  оны  саналы  түрде  түсініп 

істемейді,  оның  тіршілік  етуі  соған  жеткізеді.  М әселен,  ешкілер  грек 

тауларындагы  бұталарды  жеп  қойып,  соның  нэтижесінде  елдің 

климатын  өзгертті -  дейді  Ф.  Энгельс.

Адам  дүниені  саналы  түрде  өзгертуге  талаптанады,  оны  өз 

кажетіне  бейімдегісі  келеді,  тіпті  ол  табиғаттың  жеке  элементтерінен 

табигатта  кездеспейтін  жаңа  заттар  жасайды.  Өнер  адамның  бүкіл 

Жерді  мекендеуіне жэне  гарышқа да жол табуына мүмкіндік береді.

Сананың  аса  маңызды  қасиеті  оның  есеп  беруі  болып  табылады. 

Адам  өзінің  ниеті  мен  к’^^йзелісі,  ойы  мен  түйсігі  туралы  өзіне-өзі  есеп 

береді,  демек,  сана  тек  қана  сыртқы  білімді  емес,  өзің  білуді  де 

қамтамасыз  етеді,  яғни  сана  өзіндік  сана-сезім  түрінде  де  көрініс 

табады.  Адам  есеп  бер>інің  арқасында  әз  күшін  реттей  алады,  өзін 

түзетіп  жэне дамытып  отырады.

Білім  негізінде  укеке  адамның  іс-әрекетіндегі  жэне  мінез-

құлқындағы  саналылын;  мөлшерін  анықтауға  болады.  Ж еке  адам 

мінезі  мен  іс-әрекетінде  білімге  сүйенеді,  ол  әткендегіні  ескеру  және 

болашақты  болжай  отырып,  неғұрлым  тиімді  тәсілді  таңдап  алады.

60

Бұл  ретте  адам  өзін-өіі  бакылайды  және  өз  күшін  жоспарына  қарай 

реттеп  отырады.

Адамның  жануарлардан  айырмашылыгы  —   ол  өзін  танитын 

және  білетін,  өзін  түзетіп  жэне  жетілдіріп  огыруга  қабілетті  тіршілік

иесі.

Өзіндік  сана-сезім  —   сананың  өзіңді  білу  мен  өзіңе  қатынастың 

бірлігі  ретінде  көрінетін  бір  түрі.  Өзіндік  сана-сезім  сырткы  органы 

және өзіңді  өзің танудың бейнеленуінен  біртіндеп  қалыптасады.

Жас  бала  бастапқьгда  езін  қоршаган  ортадан  бөліп  карамайды. 

Ол  ойыншықты  қозгап  та,  аягының  башайларын  қимылдатып  та  — 

бірінен-бірін  айырмай  ойнай  береді.  Бір'ге-6ірте  ол  өзін,  өзінің 

органдары  мен  тұтас  денесін  қоршаған  заттардан  бөле  қарап,  ажырата 

бастайды.

Бұл  физикаяық  саралау  процесі  сыртқы  дүние  мен  өзін  танудың 

нәтижесінде  және  алғашқы  кезде  проприоцептивтік  деңгейінде  (өз 

органдарыньің  қапыпты  жайы  мен  қимыл-қозғалысын  сезіну)  өтеді. 

«Баланың  өзін  өзі  аңғаруьгнан  кейін,—   деп  жазды  И.  М.  Сеченев,— 

есейгенде  адамның  өз  санасының  актілеріне  сын  көзбен  қарауга,  ягни 

өзінің  бүкіл 

ішкі  дүниесін 

сырттан 

келіп 

қосылатын 

барша 

кұбылыстардан  бөліп  қарауға,  оны  талдауга  жэне  сырткымен  қатар 

қоя  қарауга (салыстыруга) —  бір  сөзбен  айтқанда,  өз  санасының  актін 

зерттеуге мүмкіндік беретін  өзіндік сана-сезім туады».

Күрделі 

психикалық 

кұбылыстарды, 

эсіресе 

өз  басының 

касиеттерін  танып-білу  іс-әрекет  және  карым-қатынас  процестерінде 

өтеді.  К.  Маркс  былай  деп  көрсетті:  «адам  алдымен  айнаға  қараған 

сияқты,  басқа  адамға  қарайды.  Павел  дейтін  адамға  өзі  сияқты  адам 

деп  қарау аркылы  Петр дейтін адам өзіне адам деп  қарай  бастайды».

19 Тілдің пайда болуы

Канадалық 

әлеуметтанушы, 

мәдениеттанушы 

Маклгөэн 

адамзаттың  тарихи  даму  барысында  негізгі  қарым  -   қатынас 

құралдарының  өзгеруіне  байланысты  үш  кезеңді  көрсетті.  Әрбір 

тарихи -  мэдени  сатының өзіндік  қайталанбао ерекшеліктері  бар:

Бірінші  кезен  -   тас  дәуіріндегі  варварлық  кезең.  Адамдардың 

өзара  қарым  -   қатынас  құралының  бірден  -   бір  көзі  -   ауызекі  сөз,  тіл 

болды.  Ауызша  сөзге  негізделген  қауыілдық  өмірде  адам  тек 

акустикалық  кеңістікте  өмір  сүреді.  Шегсіз  -   шексіз,  бағыт  -  

бағдарсыз  дыбыстық  кеңістік  адам  баласының  алгашқы  қауымдық 

құрылыс 

кезеңіне 

сәйкес 

келеді. 

Сананың 

синкреттілігінің 

нэтижесінде  алғашқы 

қауымдық  қоғамдагы  адам  табигат  пен

61

қауымнан  кіндігі  ажырамаган,  өзінің  дербес  жан,  тіршілік  иесі 

екендігін  элі  де  түсіне  апмайтын  дәрежеде  болган.  Сол  себепті  қауым

мүшелерінін  санасы  топтық,  ұжымдык  сипатта  қалыптасты.  Кейінгі

палеолит  кезеңінде  адамдар  арасындагы  түсінісу  кабілетінщ  басты 

кұралы 

-  

тіл 

өз 

дамуында 

белгілі 

бір 

дәрежеге 

жетті. 

Неандерталдықтардың  дыбысты  белгілерінен  «жаңа  адам»  сөйлеудің 

шігашқы  сатысына көштІ.

Алгашкы 

адамдардың 

қараңгы 

үңгірлерде 

тұруы 

дыбыс 

белгілерін  жетілдіруді  қажет  етті.  Өмірдің  қиын  — қыстау  жагдайлары 

мен  қауіп  -   қатерлерден  сактандыру  жэне  тіршілік  жағдайларынан 

туындайтын  түрлі  сәттер  тілдің  қалыптасып,  даму  прцесін  жеделдете

түсті.

Кейінгі  палеолит  дэуірінің  аңшыларында  бұйрық  беру  тілі 

қалыптасты,  өйткені  аң  аулау  кезеңінде  түсінікті  дыбыс  белгілерін 

беру  үшін  ауадай  қажег  болатын.  Ғалымдардың  пікірінше,  алгашқы 

сөздік  атаулар  кейіннен  пайда  болган.  Алғашқы  қауым  адамдарының 

бұл  заңды  талпынысы  адамзат  дамуының  келесі  сатысында,  мезолит 

дэуірінде 

03

  жалғасын  тапты.  Бұл  кезеңде  туындаған  мәселелер  де 

когам  дамуының барысында өз  шешімін тауып жатты.

Тіл  кейінгі  палеолитте  пайда болды  деген  еш  күмэн тугызбайды. 

Антропологиялық,  экологиялық,  технологиялық, 

психоэлеуметтік 

себептерге  байланысты  гоминидтердің  вокалды  коммуникациясы

homo заріепзтің тіліне  ауысты.

Тілдің  пайда  болу  теориясын  ғалым  Б.  Ф.  Поршнев  көрсеткен.

Гоминидтердің коммуникациясы  онда үшке бөлінеді:

1.  жануарлардың имитациясы

2.  қазба адамдарының суггестнясы

3.  homo заріепзгің сөйлеу қабілеті

Оның  ойынша,  антропогенездің  негізгі  факторы  болып  еңбек 

емес,  коммуникативті  қарым  -   қатынас  болып  табылады.  Сонымен 

қатар,  тілдің  пайда  болу  теориясы  кейінгі  плейстоценда  (70-10  мың 

жыл  бұрын)  климаттын  жэне  ауа  райының  өзгеруімен  байланысты 

деген  пікір бар.

Ежелгі 

адамдардың 

үңгірлерде 

тұруы 

дыбыстык

коммуникацияның  жаңаруын  талап  етті.  Яғни,  қауіп  төніп  тұр)са 

шақыру  сигналдарын  беру  қажет  болды.  Бұндай  сигналдардың 

жиынтыгы  әсіресе  кейінгі  неандерталдыктарда  болды  және  кейін

тілмен  ауыстырылды.

Ең  бірінші  атауға  ие  болған  жануарлар,  өйткені  алгашқы

адамдар  жартастарда  ең  бірінші  аңдарды  бейнеледі.  Басқа  заттардың

атаулары  кейін  пайда  бола  бастады.  Әсіресе,  адамга  келетін  болсақ,

62

адамга  ат  -   мезолитте  берілді  жэне  де  баска  өркениетте,  тек 

аншылыкта  емес,  мұздықтар  ерігеннен  кейін  адамдар  аңшылық 

кезеңін  балық  аулау  кэсібімен  алмастырған.  Аңшылық  кэсібі  кауіпті, 

ал  балық  аулау  қауіпсіз  болгандықтан  ежелгі  адамның  өмірі  мүлдем 

өзгереді.  Енді  ежелгі  адамның өмір сүру деңг'ейі  жоғарьшау  және ұзақ, 

ягни осы  кезде адам өзінің есімін  алуға құқылы  болады.

Алғашқы  қауымда тіл:

- эулеттік құрылымның бірлігін  қамтауасыз етті

- әулеттік  қарым -  қатынасының бірліпн  сактады

-  адамдар  арасьгнда  уақыт  шеңбері  мен  кеңістікте  байланыс 

жүйелерін  қалыптастырды

Алгашқы 

адамдарда  болып 

жатқан 

істерге, 

жағдайларга 

өздерінің  көзқарастары  пайда  бола  бастайды.  Адам  заттарға  атау  бере 

бастайды.

Адамдар  арасында  байланысты  сактау  жэне  оны  қашыктықта 

беру  үшін  «дыбыс»  аз  болды.  Алғашқы  адамдар  ф аф и калы қ  белгілік 

құрылым  ойлап  тапты,  ол  алгаш  жазудың  негізгі  формаларын 

қүрастырды.

!.  теріге  жасалган  графика  (накожная  графика  (адамдар 

денелерін бояды))

2.  зат жазбасы (предметное  письмо)

3. түйін  жазбасы  (узелковое  письмо)

Жазбага  дейін  пиктография  жазба  мэдениетінің  бір  формасы 

ретінде болды.

Адам  пайда  болысымен  тілдің  де  алғашқы  белгілері  пайда  бола 

бастады.  Ежелгі  адамдар  тілдерінің  негізі  айгай  мен  ымдасудың 

бірлестігінен  құралды.  Айғайдың өзі  тілдің  кішкентай  элементі  болып 

табылады.  Әрине  алғаш ьтда  айғай  тек  шу  ретінде  қолданылса,  уақыт 

өте  келе  ол  белгілі  бір  мағынага  ие  бола  бастады.  Мысалға  бізге 

белгілі  жануар,  хайуан  немесе  малдардың  шығаратын  дыбысын 

естітсе,  біз  сол  жануарды  елестетеміз.  Сол  секілді  алгашқы  кауымда 

бүл  дыбыстар  белгі  я  баска  да  тән  үндестіктерге  сәйкес  келеді. 

Адамдар дыбыс аркылы топтастарына кауып-қатер,  нсмесе бір жерден

екінші  жерге  көшу жайында  мүктаждық еткен.  Жалпы  алғанда  үннін  я 

айгайдың  белгілі  бір  магынага  ие  бола  бастауы,  тілдің  даму  процесін 

тугызды.

Тілдің  шығу  мәселесі  жайындагы  сүрақ  сонау  антикалық 

философтардын 

көзкарастарында  алаусыздық  тугыздырды. 

Сол 

кезден  бастап  бүл  сүракка  екі  козқарас  туындай  бастады.  Біреулсрі; 

<аіл  табигаттан  берілді  ол  әр-қашанда  жекс  дамыды»-  десе,  енді 

біреулері:  <аіл  белгілі  бір  ортада  қалыптасты»-  дсген  баянламага  ис

63

болып  отыр.  Бірақ  бұл  таластың  жеңімпаздары  да,  жеңілгеіідері  де 

болмады,  айтарлыктай  екі  көз  қарас  сол  заманға  икімді  болды  деп 

есептеуге  болады.  Уакыт  өтісімен  бұл  даудың  ортақ 

шешімі 

тек  қана 

ХІХ-ғасырда  номиналистер  мен  реалистердің  сынауынан  ашып 

айтканда  пікір  таластарынын  арқасында  өз  мәресіне  жетті.  Айта 

кетсек бұл салада еңбек еткен  ғалымдардың ортақ пікірі  өз заманының 

көрнекті  де,  білімді  қайраткері-  В.  фон  Гумбольдттың  фразасында 

жүйеленіп,  жиналды.  Ол  бойынша:  «Тілдің  пайда  болуы  я  тууы 

адамның 

өзінің 

ішкі 

қажеттілігінен  туындады. 

Ол  тек 

кана 

адамдардың  ортада  қарым-қатынасына  ғана  керек  емес,  соған  коса 

адамдардың  келешекте  білім  алуымен  дамуына қажет.  Ол  адамдардың

сакталған

зертгеу

жұмыстарын  жүргізген  галым  Гумбольдт тағы  бір  шешімге  келеді.  Ол

былай  айтылады:  «Халык  өз  тілін  шығарады,  ол  оларға  қару  ретінде

кызмет атқарады.»

Бүрыннан  біз  ойлауға  және  тіл  пайдасын  айқындауға  кірісеміз,

тәртіпке  салуға  талаптанамыз:  немен  тіл  көрінеді,  қай  жағдайларда

білінеді, 

неге  байланысты  және  ойлаудың  (психологиялық  және

физиологиялық),  сөйлеу  механизмін  сөйлеу  қызметін  ж әне  кандайда

бір  жасалған,  қандай  бейнемен  болатынын  екені-  бізге  әлі  танға  да

біздің

қызықты  я  сиқырлы  я  жүмбақ  ретінде  келеді.

Есептеледі 

не 

барлық 

тірі 

организмдардан 

планетамызды  қоныстаушылардың  арсы н д атек  қана  адам  тілі  күрделі 

жүйе  болып  саналады.  Даусыз,  малдан  шығатын  дыбыстар  әр-түрге, 

оларды  тәнге  бастырып  шығара  алады,  ж әне  бастырып  шығарады, 

бірақ  бүл  дыбыстар  тек  кана  сигнал  беруге  ғана  колданылады. 

Гамадрилдар  -  адамға  г::нетиқалық  өте  таяу,  дыбыс  шыгара  алады,  20 

әртүрлі  сигналдық  дыбыстар.  Олармен  үйірлі  малдан,  и<ақындалған 

қауіп-катер  туралы,  қорғанышта  мұқтаждық  туралы,  мекендеу  жаңа 

орындарының  табуында,  дос  досын  хабарлайды,  бірақ  оларды 

айқайлар 

деп 

атуға 

болмайды- 

мүшелеу, 

ж эне 

олар 

жаңа 

күрылымдарға  синтез  бола  алмайды.  Яғни,  егер  дыбыстардын  тізімі 

бекітілсе,  онда  маймылдар  қандай  болмасын  жаңа  хабарлауды

біріктіре  алмайды.

Қарама-қарсы,  адамдықта  тіл  таң  қалатын  мүмкіншіліктермен

ие 

болады, 

сөйлеу 

дыбыстардың 

шек 

қойылған 

сандары 

(фонемаларды)  жасау,  кайсылардың  үсыныстарының  үлкен  санынан, 

содан  соң  жасалады,  соңғылардың  мәтіндері  қалыптасады  (сөйлеу) 

есепсіз  әр  түрлілікте  сонымен  қатар  теориялардың  тіл  тегілерінде 

жиын;  "кұдайшылды"  адам  үлес  беруінің  тілмен  ж әне  дауысқа

64

елітеудің  мутациялык  процестері,  яғни  құдаищан  берілген  сый  ретінде

есептеуге  болады.  Ең  қызықты  мына  жоспарда  тіл  тегі  теориясы 

болуы  мүмкін,  зертгеушілердің  -  Нуареден  біреумен  ғана  қисынға 

келген,  ол  аяғында  баска  бақылаулар  касында  дәлелденген  болатын 

және тіл тегілері  еңбекті  теория  сияқты  мүмкіндігі  көрсетілген.

Тіл  сияқты,  дәл  осылай  және  өз  мәнімен  өзгермейтін  ойлауды 

келмейді.  Бойында  барлық  адам  өмірлері,  олар  сапалы  өзгертулерге 

душар болып жатыр, және де әрбір жас кезенде өз ерекшелік  ие болып 

жатыр.  Психолог  Леонтьеванін  пікірі  бойынша  :  ойлау  -  психикалық 

процестерді  объективті  нақтылық  бейнелеулері,  адамдық  танымның 

ең  лсақсы  сатылары,  құрастырушылар.  Ойлауды  білім  беріп  жатыр  ма 

әлде  бұл  адамға  сай  күш  пе?  Маңыздыларды 

қасиетгерімен 

байланыстарда және объективті  нақтылық қатынастарында,  асу таным 

барысында, жүзеге асырып жатыр.  Яғни бұл анықтаманың  негізгі  мәні 

бүл 

«мәңгі 

қүбылыс» 

больтп 

табылады. 

Түйсіктердің

айырмашылығына  және  аңғарудың,  тікелей  -   сенушілік  бейнелеу 

процестерінің  ен  оңай  тәсілі,  ақиқат  сыйы,  күрделі  жанама  түрдегі 

бейнелеуін  беріп  жатыр.

20  Қазакстанның алғаш қы   қауымдық мэдениеті

Қазақстан  мәдениетінің  ерекшелігі  оғтың  табиғи  -   климаттық 

эртүрлілігімен  шартталган.  Мұнда  төрт  климаттық  аймақ  бірінен  соң 

бірі  жүріп  тұрады:  орманды  -   далалы,  далалы  (степная),  жартылай 

шөлді  және  шөлді.  Даланың  үлкен  бөлігі  -   кең  тегістік  жерлер,  онын 

60 пайызы жартылай шөл мен  шөлді  жерлер болып табылады.

Аридті,  яғни  жартылай  шөлді  және  шелді  аудандарда  кешпенді

мал  шаруашылығы  аитарлықтаи  дамыған,  өнткені  палеолит  кезеңінің 

өзінде  алыс  жолдарға  жүру  маршруттары  және  саны  кәп  жабайы 

малды,  кейін  үн  малый  да  азықпен  қамтамасыз  ету  мүмкін  болды.  Ал, 

орманды  -  далалы  жэне  далалы  аймақтарда  шаруашылыктың  үш  түрі 

де  дамыды: 

аңшылық  -   балықшылық  және  терімшілік, 

мал

шаруашылыгы жэне жер өндеу.

Көріп 

түрганымыздай, 

Табиғат 

Далада 

эртүрлі 

күрделі

ареалдарды  қалыптастырды,  оны  тек  ұзақ  тарихи  уақыт  шенберінде

меңгеру  мүмкін болды.

Алгашқы 

қауымдық  кезеңде  аңшылық  басты 

іс  болды.

Аңшылық  культтік  іс  -  эрекет  секілді  бслды,  себебі  оның  нақты

уакыты,  мекені  болды  жэне  шарттары  қатан  табу  жүйесіне  негізделді.

Маңызды  орын  бұқаралық,  ягни  ұжымдық  аңышылыкка  берілді,

аңшылықтың мұндай түрі  қазақ жерінде  XVIII  гасырдың  шеніне дейін

65

жүргізілді.  Бұган  тек ер адамдар  ғана емес,  ал  рудың барлық мүшелері

-   қыздар, әйел  адамдар,  қарттар және бойжеткендер де катысты.

А.  Сейдимбекова  мен  М.  Магауин  өздерінің  еңбектерінде 

мұндай  аңш ылық  туралы 

керемет  сипаттамалар  жазып 

өтеді. 

Аңшылық 

магиясын 

орындай 

келе 

палеолит 

кезеңінің 

кескіндемешілері  үңгір  кабыргаларында  көптеген  түрлі  түсті  суреттер 

қалдырган.  Онда  тау  ешкілерінің,  бұгылардың,  адамдардын  және 

жабайы 

андарға 

жасгшынатын 

аңшылық 

сценаларының 

тұтас 

сюжеттері  беріледі.  Ғажап  —  ақ,  ежелгі  дәуірде  жағылған  бояулар

қазіргі танға шейін  реңін  кетірмей жатыр.

Үжымдык  аңш ылык  жылына  бір  -   екі  рет  өткізіліп,  бірнеше

айга  созылды.  Бірнеше  һ:үннің  ішінде  алып  территорияда  адамдардан 

жасалған  үлкен  шеңбердің  ішінен  бір де бір жабайы  аң  шыға алмайды. 

Белгілі  бір  дыбыстар  шыгару  арқылы,  күштің  бәрін  дабыл  согуга 

жібереді  де,  біртіндеп  а^з.амдар  шеңбердің  ортасына  жылжи  бастайды. 

Шеңбер тарылай  келе адамдар да  шеңбер тізімінен  шыға бастаиды.  Ең 

алдымен  шеңбер  тізімінен  балалар,  одан  кейін  қарт  адамдар,  одан 

кейін  қыз  балалар  және  ер  балалар  шығады.  Ш еңберден  түсіп  қалган 

адамдар  ешқайда  тарам ійды .  Олар  жаңа  шеңбер  құрастырады.  Бұл 

қауіпсіздік  шарасы.  Аңшылықты  бастау  рәсімі  тайпа  көсеміне

беріледі.

Аңшылықтан  басқа  біздін  ежелгі  ата  -   бабаларымыз  түрлі 

колөнермен  істерімен 

діі

:  айналысты.  Оған  Қазақстанның  ерекше  бай 

мекендері  себеп  болады.  Ұрпақтан  ұрпаққа  табиғи  материалдарды 

өңдеу  технологиясы  беріліп,  жетіліп  келеді.  Таулы  аймақтарды 

меңгеру 

және 

тоқу, 

тағамды 

дайындау 

мен 

сактау 

әдістері

жетілдірілді.

¥ с т а д а   эрбір  затты  дайындау  үшін  белгілі  бір  уақыт  керек. 

Жазда агашпен  жұмыс жасау  ыңғайлы болды.  Одан  ыдыс -  аяқ,  кейбір 

музыкалы  аспаптар,  арбаның  доңгалақтары,  ер  -   тоқым,  кейін  -   киіз 

үйд!  де  агаштан  жасады.  Халық  ұсталарына  ағаштың  барлық  қыр  -  

сырлары  белгілі  болды.  Осылай,  қобыз  -   бақсь[  мен  жыраулардың

аспабы  -   ақ  қайыңнан,  үйеңкіден  (кпен),  қарағайдан  (сосна)

қасиетті

жасалды

бесік  -   тек  ақ  қайыннан  жасалды,  өйткені  қазіргі  ғылымның 

тұжырымдарына  сүйенсек,  ақ  қайың  тек  оң  (положительный) 

энергияга  ие, сондықтан  адамның денсаулығына жақсы  эсер етеді.

Қыстың  күні  ұста  сүйектен  түрлі  заттарды  қашады.  Ал, 

көктемде  теріні  өңдеуге  кірісетін.  М үйіздермен  жұмыс  жасау 

технологиясы  жақсы  менгерілді.  Бұл  материалдар  (архарлардың үлкен 

мүйіздері,  сайғақтардың  (киік) жіңішке  мүйіздері,  кейін -  үй  малының

66

тұяқтары  мен  мүйіздері  қолданыла  бастадіы)  жьгл  бойы  жиналды. 

Көктемде  мүйіз  материалдары  «қарандыз»  емдік  касиеті  бар  шөп 

өсетін  батпақты  жерлерге  көмілді.  Батпаққа  көктемде  көмілген  мүйіз 

материалдары  күздің  күні  қазылып  алынады.  Мүйіз бен  тұяқтар  әбден 

жұмсарады,  сондықтан  оларды  белгілі  бір  формаға  келтіру  қиын 

болмады.  Алдымен  ұста  жасалынатын  заігтардың  контурларының 

жалпы  формасын  жасайды.  Одан  кейін  бұл  заттарды  эбден  өндеуге 

кіріседі.

Протоказақ  қоғамының дүниетанымын  ерекше  карастыру  қажет, 

өйткені  ол  белсенді,  ұлы  жэне  динамин:алық  мәдениеттің  нык 

орныгуына  және  қазіргі  уақытқа  шейін  ұлггық  сипатымызды  сақтауга 

тірек болды.

Бүл  протоқазактардың  дінінде  аңғарылады,  ол  анимистік 

сипатта  болды.  Соңғысына  жүгінсек,  әлемде  барлыгы  рухқа,  яғни 

жанға  ие.  Жанның  мазмұны  сакралды  ұғым  ретінде  дәстүрлі 

мэдениетте  және  ежелгі  адамдардың  сана -   сезімінде  өмір  сүрді.  Осы 

күнге  шейін  қазақтар  балаларынын  есімін  бергенде  «жан»  сөзін

косады;  Жанай  (Айжан)  -   айтектес,  аспан  денелеріне,  Космосқа 

жасалынатын  культке  тоғысады;  Жанақ  (Ақжан)  -   ақ,  таза,  жүрегі 

жэне жаны  таза деген  үғымды  береді;  Жанбая  (Байжан) -  рухани  бай; 

Жантас  (Тасжан) -  рухы  күшті, темір  секілді;  Жанқуат -   рухани  тірек 

бер,  үміті  бол  деген  магынада;  Жандос  (Досжан)  -   барлық  адамнын 

досы...

Осыдан,  әлемнің  бірегейлігі  туралы  түсініктен  Табигаттың 

Құдайға  теңелуі  өз  бастауын  алады.  Адам  табигат  әлемінің  үстінен 

асқактамайды  (возвышение),  ол  онымен  бірге,  туыс,  оның  флорасы 

мен 

фаунасының 

ұрпағы 

секілді. 

Протоқазақ 

тайпаларының 

архаикалық тотемдері  ретінде  Ақсақ  қүлан  жэне  Ақ  қаз  болды.  Кейін, 

оларды  үй  жануарлары -  түйе, бұка жэне жылқ алмастырады.

Ғасырлар  тамырынан  бізге  өзінің  бстасын  біресе  жогалтып, 

біресе  тауып  жүретін  Ақ  Түйе  туралы  баяндайтын  «Боз  інген»  аңыз -  

күйі  келіп  жетті.  Оның  алғашқы  бөлімі  «ірі  элеуметтік  апаттар  (согыс, 

аштық,  рулардың  немесе  туысқандардың  бір  -   бірінен  айырылуы) 

кезінде  жырланса,  екінші  бөлімі  -   бүл  апаттар  өткеннен  кейін 

айтылды.  Түйе  мен  оның  ботасының  бір  -   бірінен  айырылуы 

элеуметтік теңдіктің  жоғалғанын  білдірсе,  ал  олардың  қайта  қауышуы

тәртіптің орнатылуын  білдіреді».

Атап  өтетін  жайт,  Ақ  Түйе  культі  -   тек  қазақтарга  гана  тән 

құбылыс  емес.  Ол  Орталық  Азия  аумагына  кеңінен  таралды.  Оган 

тарихи  факт  дәлел  бола  алады:  «1655  ж  Қыгайдың  цин  үкіметі  сегіз 

феодалға  жыл  сайын  императорға  алым  төлеп  тұруга  жүктеді:  бір  ақ

67

түйе  мен  сегіз  ақ  жылкы  -   «тоғыз  ақ»».  Бұл  алым  материалды 

жагынаіі  онша  ауыр  алым  емес,  бірақ  цин  үкіметі  оган  үлкен  саяси 

мэн  берді.  «Тогыз  аққа>;  теңелген  алым  символдык  сипагга  болды:  ол

бас  июдің  символы  ретінде  қарастырылып,  біреулеріне -  тәуелсіздікті 

жогалтуды  білдірсе,  ал  екіншілеріне  -   алым  -   символды  алатын

жеңгендердің салтанатын  білдіреді.

Орталық 

Азия 

көшпенді 

халықтарынын 

мифологиясында 

маңызды  орынды  бұқанын  тотемі  алады.  Қазак  аңызы  бойынша  жер 

жұмыртқа  секілді  Көк  бұқаның  мүйізінде  орналасады.  Көк  бұқаның 

бір  мүйізі  шаршағанда  ол  жерді  екінші  мүйізіне  көшіргенде  жер

сілкінісі  болады. 

^  ^

Азиаттық 

халықтардың 

рухани 

әлемінің 

дэстүрлі

константаларының  бірі  бұл  -   жылқы  культі.  Ежелгі  уақытган  бері  ол

Күн  культімен  байланысты  еді.  Көшпенді  қазақтарда  қанатты  ат  Көк 

/г___

с.

____ _ 

^»>-1

 т«о\/паг»пиіи 

аүенлеоімен байланысты.

21 

Ғ ы л ы м и  

пәндердегі  номадизмнің 

е р е к ш е л ік т е р і

Номадизм  (грек  тілінен  шыққан,  nomas  -   көшпенділік  деген 

мағынаны  береді).  Ол  шаруашылық  жэне  оның  өмір  сүру  салтының

ерекше түрі.

«Көшпенділік»  термині  аридтік  зоналарда  мал  шаруашылық 

өмірін  жүргізетін  халыктарға,  ал  кей  кезде  архаикалық  мәдени 

шаруашылықтың  аңш ылық  және  терімшілік  түрлеріне  қатысты

қолданылады.

Номадизм 

б.з.б 

2000 

мыңжылдықгың 

соңында 

және 

1 

мыңжылдықтың  басында  Еуразия  мен  Солтүстік  А фриканың  таулы  -  

далалық  тайпалардың  арасында  пайда  болды.  Кейіннен  Еуразияның

солтүстігіне де таралды.

Қазіргі  кезде  номадизм  Азия  мен  Африканың  отыздан  астам

елдерінде  сақтаулы  (Судан,  Египет,  Сауд  Арабия,  Йемен,  Иран,  Ирак, 

Сирия,  Иордан,  Түркия,  Ауғанстан,  Пәкстан  және  т.б)  және  40 

миллионға ж уы қ адамды  қамтиды.  Өндірістік  күштердің өсуімен  жэне 

жаңа  жерлерге  қоныстануымен  байланысты  тайпалардың  бір  бөлігі 

жартылай  отырықш ы  жэне  отырықшы  мал  шаруашылығынан  көшпелі 

мал  шаруашылығына  өтті.  Б.з.б  1  мыңжылдықтан  және  б.з  1 

гасырында  көшпенділік  үлкен  территорияға  таралды.  Ол  Орталық 

және  Батыс  Азия,  Қара  теңіздің  маңы  жэне  Солтүстік  Африка. 

Номадизмге  өтуге  байланысты  мал  саны  өсті,  аридтік  зонаның  жаңа 

жерлері  игерілді,  тайпгшар  арасында  қарым  -   қатынас  дамыды. 

Көшпенділікке  ең жақсы  бейімделген  мал  түрі  қой,  ешкі,  жылқы  және

68

түйе. 

Ал  арктикалық  зонада  оңтүстік 

көшпенді 

тайпалардың 

ықпалымен  бұгы  шаруашылыгы  қалыптасты.

Көшпенді 

жэне 

жартылай 

көшпелі 

шаруашылыгы 

егін 

шаруашылығымен,  саудамен  және  аңшылыкпен  байланысты  болды. 

Кей  кезде  тайпаның  бір  бөлігі  көшпенді,  ал  екінші  бөлігі  отырыкшы 

болды.  Әр  түрлі  табиғи  жағдайларда  көшпенділіктің  бірнеше  көшу 

түрлері  пайда  болды:  «меридиандық»  -  мал  табындары  жазда 

солтүстікке,  ал  қыста  оңтүстікке  айдалды;  «шөлдік»  -  көшу  құдықтан 

құдыққа  дейін  немесе  құдық  айналасында  болды;  «тігіндік»  -  қыскы 

далалық  жерден  жазгы  таулы  жерге  немесе  керісінше  көшу. 

Көшпенділікке  алгашқы  қауым  құрылысының  қалдықтары  жэне 

материалдык  рухани  мэдениеттін  спецификалық  құбылыстары  тэн. 

Көшпенділікке  көшу,  жартылай  көшу  және  жартылай  отырықшы 

түрлер  жатады.  Көшпелі  түрге  эр  түрлі  нұсқалар  жатады.  Мысалы; 

шексіз  тобырлық  көшу  және  белгілі  маршрут  бойынша  шекті  циклді 

көшу.  Жартылай  көшпеліге  белгілі  маршр;/т  бойынша  маусымдық 

көшу  жатады.  Осында  тұрақты  қыстаулар  (іолуы  мүмкін.  Жартылай 

отырықшыға  тек  екі  көшу  жасайтындар  жатады.  Оларда  тұрақты 

жазғы жэне қысқы елді  мекен  үйлері  болады.

Номадизмнің  шыгуы  туралы  эр  түрлі  көзқарастар  бар.  Көп 

уақыт  бойы  көшпенділік  аңшылықтан  шықты  делінеді.  Бұл  тұжырым 

бойынша  аңшылар  жабайы  жануарларды  қолға  үйретті  де,  басқа 

тайпалардан  бөлініп  кетті,  соның  нэтижесінде  алғашқы  еңбек  бөлінісі 

басталды.  Дегенмен,  бұл  көзқарас  қазіргі  танда  жоққа  шығарылып 

жатыр.  Көптеген  зерттеушілердің  (М.  Грязное,  С.  Руденко,  К. 

Йеттмар,  Г.  Марков  жэне  т.б)  ойынша,  көшпенділік  қола  дәуірінің 

аягында  отырыкшы  егін  шаруашылық  базасЕ.іның  негізінде  тек  таулы 

далалық  аудандарда  дамыды.  Сонымен  қатар,  тағы  бір  гипотезаны  С. 

Вайнштейн  ұсынды,  ол  бойынша  көшпенділік  қола  дәуірінде 

Еуразияның  орман  -  далалық  және  аридтік  территорияда  өмір  сүрген 

қозгалыс  аңшылық  халықтардан  пайда  болды.  Олар  егін  және  мал 

шаруашылыгымен  айналысатын  халықтардан  жануарларды,  әсіресе 

көлік  жануарларын  алып  (мысалы,  ежелгі  бедуиндердің  ата  -  

бабалары  алгашқыда  есектерді  қолданды,  содан  кейін  түйелерді),  ал 

кейіннен  көшпелі  мал  шаруашылыгына  кешті,  бірақ  өздерінін 

қозғалыс  өмірінің  материалдық  жэне  рухани  мәдениетін  қалдырды. 

Көшпенділер  өздерінің  отырықшы  көршілеріне  әр  түрлі  жолмен 

ықпалын  көрсетіп,  оларды  көшпенділікке  тартқан.  Осы  коігалыс 

аңшылардың  отырықшы  халықтан  доместикациялы  жануарларды  алу 

процесі  туралы  мәліметтер  Ежелгі  Шығыс  ескерткіштерінде сақталған 

(Мори  мемлекетінің қоры).

69

Кәшпенділіктің  к£ілыптасу  процесі  болып  жатқан  ежслгі  дала 

көшпенділерін  (скиф  және  гұи  кезеңдері)  кей  -   кезде  номадтар  деп 

атайды.  Ал,  көшпенді  материалдық  мәдениттің  қалыптасуы  да  (киіз 

үйдің  ойлап  табылуы)  ерте,  орта  ғасырлық  көшпенділерді  —  кейінгі

номадтар деп атайды.

Көшпелі  қоғамдардың  мәдениетін  жалпы  бір  түрде  зерттеу

қажет. 

Көшпенділердің 

ортак 

мәдениеті 

өте 

ғажайып 

болып

табылады.  Мысалы:  кейбіреулер  сақ  мәдениетін  түсіну  үшін  XIII

ғасырдың 

моңғол 

деректерінің 

негізінде 

қарастырады. 

Әрине,

этнологиялық және  хронологиялық жағынан  алып  қврэсзқ дұрыс  бмсс

болып  көрінеді,  өйткені  сақ жэне  моңғолдардың арасында кем дегенде

15  ғасырдай  аралық  бар.  Мұндай  зерттеулер  көшпенді  әлемнің

мэдениетінің ортақтылығымен  дәлелденген.

Көшпенділердің  әлемінде  эскери  баты рлы қ  культ  өте  жиі

кездеседі.  Кім  өзінің  әскери  сипатын  дәлелдесе,  ол  қоғамның  толық 

мүшесіне  айналады,  өлтірілген  жаулардың  бас  қаңқалары  багалы 

трофей  болып  саналады,  кейде  мейрамдарда қолданатын  ыдыс  ретінде 

де  пайдаланылды.  М ұнай  дәстүр  печенегтерде  (Святослав  бас 

қаңқасы), 

сонымен 

катар 

қытай 

жылнамаларында  суретгелген

сақтарда

мәдениеттің

W  

•

 

■ 

•

белгісі.  Ол  берілгендік  (преданность)  культімен  тыгы з  байланысты. 

Берілгендік 

көшпелі 

өмірдің 

негіздерінің 

бірі. 

«Жанамалау

қулдары

Көшпенді

жері»  алады.  Тарихты ң  барлыгын  бойлаган;  антикадан  бастап  қазіргі 

уақытқа  шейін  көшпенділер  қоныстанған  территория  «орталық»  элем 

болган.  Тарихи  сахнада  «Еуразиялық  далалардың  төрт  бұрышы»  -  ол 

континет жерлердегі  «Ж ерорта теңізі  » секілді.

Көш ленділердің  әскери  тарихы  дүние  жүзі  тарихында  үлкен 

бөлімді  қамтиды.  Бұл  тарихтың  қызығы,  саны  жағынан  кішкентай 

көшпенділер  тобы ны ң  ұлы  соғыстарда  табы сқа  жетулері,  мысалы, 

бүкіл  гұн  мемлекетінің  халы қ саны  Қытайдың  бірнеше  облыстарынан 

артық  болған  жоқ.  Дегенмен,  бұл  кішкентай  топ  бүкіл  Қытай 

империясын  қорқы ны ш та ұстады.

70

22  ҚАЗАҚ Х А Л Қ Ы   - ТА РИ Х И   ҚАЛЫ 11ТАСҚАН  Б ІР Е Г Е Й

Ұ Л Т Т Ы Қ  Қ А У Ы М

Жалпы  жоғарыда  келтірілген  адам  қауымына  байланысты 

философиялық 

ұгымдар  мен  анықтамалгрдың  негізі  көне  Қазақ 

жұртына  мекен  еткен  тұргындардың  матерналдық,  этномэдени  және 

рухани  ерекшеліктерінде  тиісті  орьгн  алғандығын  жоққа  шығаруға 

болмайды. 

Өйткені 

адам 

баласының 

қоғам 

жүйесіндегі 

дүниетанымдылыгы  барлық  тарихи  дәуірлерде  уагыздайтында  және 

дэстүрлейтінде  тек  саналы  түрде  іске  асыратын  бір  ғана  адам  екендігі 

аян.  Осыған  орай  негізгі  көне  Қазак жұртыныің тұрғындарында  өзіндік 

дүниетанымдылығы  өз  жерінде,  өз  елінде  үзілместік  жалғастыкта 

болғаны  күмән  туғызбайды.  Бұл  арада  аталмьіш  ғылыми  салалардың 

философиялық  ұғымдардың  қабысу  жолдарын  сәйкестендіру  үшін 

антропологиялық  гылыми  анықтамаларының  нәтижелеріне  назар 

аударғанды  жөн  көріп  отырмыз.  Себебі  мындаған  жылдар  бойы 

тұракты бір өңірде өмір сүрген халықтың қоғамдық  көз-қарастары  мен 

ақыл-ойлары  айтарлықтай  аукымды  жэне  кеігт  салалы,  мән  магналары 

терең больтп  келетіні  философияда мәлім.

Алгаш  рет  көне  Қазақ  жұртын  меі-;ен  еткен  тұрғындардың 

материалдық  тас  құралдарының  тұрпына  қарағанда  олар  бұдан  1,5 

миллион  жыл  бұрын,  ягни  палеолит  дэуірінде  алғаш  рет  аталмыш 

өңірде  өмір  сүргені 

аян  болып  отыр. 

Бірақ  тас  дәуіріндегі 

тұрғындардың  Қазақстан  бойынша  қаңқа  сүі^ектері  бұл  күнде  әзірше 

табылған  емес.  Тек  неолит  (жаңа  тас)  дэуірінде  ғана  бұдан  7-5  мың 

жыл  бұрын  өмір  сүрген  адамдардың  кейбір  і:үйектері  табылып,оларға 

физикалық  антропология  эдістемесі  арқылы  сипаттамалар  беріліп 

жария  етілген  болатын.  Аталмьтш  дэуірде  кене  Қазақ жұртында  мекен 

еткен  түрғындардың  морфологиялык  бейне  :ч<үзінің  ерекшеліктері  тек 

протоеуропеоид түрінде гана болған.

Содан  кейінгі  Қазақстан  тарихи  дэуірі  қола  бұйым  заттарымен 

сипатталады,  ягни  оны  гылыми  салада б.э.д.  ХХ-1Х  ғғ.  кола дэуірі  деп 

аталады.  Бұл  тарихи  дэуірде  көне  Қа:іақ  жұртын  мекендеген 

адамдардан  қалған  қаңқа  сүйектер  саны  айтарлықтай  мол  және

олардың  физикалық  құрьтлымы  мен  мэдени  бұйым  заттарыныи 

үлгілірін 

жасагандар 

тек 

жергілікті 

тайпалар 

болгандыгын 

айгақтайды. 

Бұл 

дәуірдегі 

тұрғындардың 

антропологиялык 

ерекшеліктеріне  қарағанда  ол  кездегі  көне  Қазақ  жұртын  мекендеген 

тайпалардың  морфологиялық  аньткгамаларына  сүйенер  болсақ  олар 

тек  коне  еуропеоид  тектестер  гана  болған.  Бұлардың  физикалық 

құрылымында  басқа  раса  өкілдерінің  морфологиялык  әсері  болмаган. 

Өйткені  бұл  тарихи  дэуірде  көне  еуропеоидтардың  географиялық

71

таралымы 

аймагыиа  шейін

Переней  түбегін  бастап  шыгыстағы  Гоби  шөлейтінің батыс

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: