Г. К. Сатыбалдиева биология гылымдарының кандидаты

-  Күн  сәулесінің  эиергиясы  меи  атмосферанын  біртіплеп 
суынуының  нәтижесінде  заітардың  абиотикалық  айиалымы  пайла 
болган.  Ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар  жүрген. 
Автокатализдің  аркасында  молекулалардың  түзілуі  меи  өсуі  орын 
алган;
- Күннің ультракүлгін сәулесі эиергиясынын, радиобелсенділіктің 
және  әртүрлі  энергиялык  күиітер  нәтижесінде  коміртегіпіп,  азоттык, 
сутегінің, 
оттегінің 
жай 
қоеылыстарьшын 
коидснсаипя 
меп 
полимеризация  үрдістеріне  түсуі  арқылы  органикалық  косылыстар 
түзілген;
-  Төртінші  сатыны  антропоген  сатысы  дсгі  атайды.  Осы 
антропогендік  кезеңнің көрнекті  оқигасы,  эволюииянып баскарушысы 
-   саналы  адамның  пайда  болуы  (кезеңнің  агауы  осыдаи  ніыккан). 
Адамзат  қогамының  пайда  болуы  мен  дамуы  зат  пен  эисргия  агымып 
өте  көп  мөлшерде  арттырып,  биологиялық  айиалымиың  түйыктыгып 
бұзды.  Антропогендік  экологиялык  дагдарыстар  туындап,  олзр 
эволюцияның  жагымсыз  факторларына  айналды.  Тарихи  түргыдан 
қарайтын  болсак, адам  пайда болып  биосферага әсерін тигізе бастагап 
шақтан  осы  кезеңге  дейіпгі  уақыт  аралыгыида  биосферапып  озгеруін
5 сатыга бөлуге болады:
1)  адамзаттың биосферага әсері  эдеттегі  биологиялык түр  ретіиде
гана болган;
2)  адамзаттың  калыптасу  кезеңінде  экожүйелерді  өзгертгіейтін, 
бірак әте қарқынды түрдегі  аңшылық пеи терімшілік орып  алгаи;
3) табиги үрдістердің өзгеруіне байланысты экожүйслер дс озгере
бастаған;
4)  жер  жырту  мен  ормандарды  отау  аркылы  табигатка  зиян
хелтірілген;
5)  биосфераның  барлық  экологиялык 
кұрамдас  боліктсрі
түгелімен әртурлі деңгейлердегі  өзгерістерге ұшыраіан.
Соңгы  саты  осыдан  шамамеи  300  жыл  бұрыи  басталыгі,  катіргі 
кезге  дейін  жалгасып  келе  жатыр.  Соиымсн,  адамныц  тірпііліі іпіц 
әсерінен  биосферада  болатын  иегізгі  өзгсрістер  түріне  мынадаи
жагдайлар жатады:
-  Жердін  беткі  қабатының  құрылымының  озгеруі  (жср  жырту. 
өрман  отау,  батпақгы  кұргату,  жасанды  су  коймаларын  жасау,  жер 
бетіндегі су режиміне баска да өзгерістер енгізу жонс т.б):
-  биосфераның  құрамының,  оның  кұрамдас  боліктсріпің  гепе-
тендігі  мен  айналымын  өзгерту  (кепді  жср  койнауынап  ондір>, 
үйінділер  жасау,  әртүрлі  заттарды  ауа  меи  су  иысандарыиа  гаегау,
ылгалдылық айналымын өзгерту);
79

кейбір 
организмдер 
турлерін 
жою 
аркылы 
немесе
жануарлардың  жаңа  тұқымдары  мен  өсімдіктердің  жаңа  сұрыптарын 
шығарып, оларды жаңа мекендерге ауыстыру арқылы  қоршаган ортага 
өзгерістер әкелу; 
; 4 
^
- 
Жер 
шарының 
кейбір 
аудандарындағы 
және 
планета
деңгейіндегі энергиялық тепе-теңдікті  өзгерту.
Бносфсра 
қ ұ р ы л ы м ьі. 
Тірі 
з а г г ы ц  
каскіеп срһ
В.  И.  Вернадский  биосфера  геологиялык  жагынан  алгаида  кездейсок 
емес  әртүрлі  жеті  бөліктерден  тұрады  деп  есептеді: 
тірі,  биогенді,  өлі, 
биологияіық 
өлі 
заттар, 
радиоактивті 
ыдыраушы 
заттар, 
иіашыранды  атомдардыц  заттары  және  гарыштық  заттар. 
Олардың ішіндегі алгашқы төртеуі  маңызды  болып саналады.
Тірі  зат.  Ғылыми  әдебиетке  бұл  ұгымды  В,  И.  Вернадский 
енгізді,  ол  химиялық  құрамы,  энергиясы  және  салмагы  аркьиіы 
біріккен бүкіл тірі организмдердің жиынтыгы.
Биогенді за т  (көмір,  мұнай,  әктас,  шым тезек және  г.б.) -  Жердің
бүкіл  геологиялық  тарихында  организмдер  қапдықтарынан  құралган,
қуатты  энергия  көзіне  жататын  органикапық  жәие  оріаникалық  — 
минералдық заттар.
Өлі  заттар   —  түзілу  үрдісіне  тірі  заггар  қатысиаған  тірі 
организмдердің тіршілік ету орталары  немесе субстрат.
Б и о л о ги и л ы қ   олі  з а г г а р   тірі  жэне  өлі  заттардың  (үгілу  қабагы, 
тспырақтар,  тұнбалар,  табиғи  сулар,  шәгінді 
жыныстар  жэне 
басқалары) синтезі  нәтижесінде түзіледі.  Биологиялык өлі  заттагы  тірі 
жэне  өлі  заттардың  ара  қатынасы  эртүрлі  болады.  Мысалы,  көп 
галымдар  топырақтың  шамамен  93  %  өлі  жәпс  7  %  органикалық 
заттардан  тұрады  деп  есегггейді.  Тірі  зат  биосфераның  аз  гана  болігі 
болғанымен  (бүкіл  биосфера  салмагының  0,01 
%)
  оиың  негізін
құрайды.  В.  И.  Вернадский  бойынша,  гірі  заттар  —  бұл  қ у ап ы  
геологиялық  фактор  ретінде  тіршілік  ететін  (немесе  бұрын  тіршілік 
еткен)  тірі  организмдердің  жиынтығы.  Биосфераның  тірі  заттары 
химиялық  жэне 
геологиялық 
гұргыдаи  оте 
белсенді 
болады. 
Плапетада тірі заттардың атқаратыи  негізгі  функциялары  мыналар:
1) 
Энергетикалық
  — биосфералык  — планеталық  күбылысгардын
гарыштық  сәуле 
шығарумен, 
күн 
радиациясымен 
байланысын 
жүргізу;
2) 
Газдық
  — газдардың  миграциясын  және  олардың  айналымын, 
атмосфераның газдық құрамын қамтамасыз ету;
3) 
Тотықтыру
 -  
тотықсыздандыру -
 тірі  заттың эсеріпеи  тоі ыгу 
(ортаның  оттегімен  байытылуы)  жәие  готықсыздану  —  оп егіп ің
80

тапшы  кезінде  органикалық  заттардыи  ыдырауы,  күкіртгі  сутектіц 
түзілуі, жинақталу үрдісі;
4) 
Жинацтау
  -   организмдердің 
оз 
денелерінде 
шашыртнды 
химиялык элементтерді  жинақтау  қабілеті,  олар  элемепггер 
молшсріи 
коршаған ортамен салыстырганда бірнеше есе кобейте 
алады;
5) 
Деструкциялыц
 -  өлген органикалык заттардыц 
ыдырауы,  ягни 
тірі  заттын  өлі  затқа  айналуы  нэтижесінде 
бйосфсраньш  биогеиді 
және биологиялық өлі заттары түзіледі.
Биосфера  ш екаралары .  В.  И.  Вернадский  ец  алдымси  чірігіі.мік 
бар  жерлерді  қамтитын  биосфераның  таралу 
ксңістігін  аныктады. 
Биосфераның  таралу  шекарасын  ондагы  тірі  затгардыи  тіршілік 
етуімен  байланыстырды.  Ол  гірі  затгар  деп  микрооргаіипмдср, 
балдырлар,  саңыруқұлақтар,  өсімдіісгер  мен  жануарлар  жиынтыіъпі 
атады.  Осы  тірі  заттың  бейоргаиикалық  ортамен  гү.ракты  озара 
әрекеттесуі  бірыңгай  термодииамикалык  қабыкта  жүреді.  Тіршілік 
иелері  негізінен  литосферада  (жердің  сыртқы  катты  кабагы), 
гидросферада  (жерасты  және  жербеті  сулары,  ауадагы  ылгалдылык) 
және  атмосфераиың  жермен  шектеліп  жатқан  төмеигі 
тропосфсра 
кабатында  таралган.  Биік  тауларда  хлорофилді  өсімдіктср 
6200  м 
биіктікте  (Гималай  таулары)  тіршілік  ете  алады.  Б.үдан 
да  жогары 
биіктікте  кейбір  жануарлар:  ормекшілер,  аяқкүйрыктылар. 
кенслср 
кездеседі. 
Олар 
өсімдік 
тозандарымеіі, 
снораларымсн, 
микроорганизмлармен  қоректенеді.  Биосфера  інекарасыиың 
одаи  да 
биік 
орістеуі 
таң 
шыгының 
кұрамындагы 
микроорганиімлар 
спораларының  көміркышкыл  газыиыц  парциалдык  кысымы  әссріпси 
жогарылауына  да 
байлаиысты 
болады. 
Биосферапыц  томсші 
шекарасы  жер  кыртысынын  2-3  шакырымына  дейіигі, 
а і  
мүхит 
түбінен  төмен  1—2  шақырым  тереңдіктегі  аумақты  қаміиды,  ал 
жогаргы жагы 20—25  шакырым биіктіктсгі озон  кабатыпа дсйіи 
жстсді. 
Тірі  агзалардын  ең  гыгыз  орналаскан  болігіие  троносфераиын 
50 
м 
биіктікке  дейінгі  томенгі  болігі  меи  жер  кыртысының  бсті 
жатады. 
Биосфера  тірі  организмдердің  гіршілігі  жиынтыгыныц 
пәіижссіндс 
биогеохимиялык  үрдістер  жүрстін  жсрдін  бслссиді  кабыгы.  Оида  тірі
затгар  мен  өлі 
табигаттың 
аракагынастары  мсн 
орсксттестікісрі 
үздіксіз  жүріп  жагады.  Габиги  нысандарды 
немссс  биосфсраиы 
әртүрлі тұргыда карастырудын тәсілдсрі 
бар, соларга токтаиайык.
Геоцентризм.  Жер  планетасы  немесе  гсосфсра  кслссі  нсгпгі 
компоненттерден  тұрады:  газ  торіздес  атмосфсра,  сү.иык  гидросфсра, 
катты  литосфера,  балкыган  әрі  түткыр  мантия  жоне  Жсрдін  камы 
кызган  метал  ядросы.  Атмосфера  оз  ксзсгіндс троиосфсрага  (0-17  ш). 
қурамына  озон  кабаты  кіретін  стратосферага  (9-50  ні),  мсзосфсраіа
81

(55-80 ш), құрамына ионосфера кіретін термосферага (85-800  ш) жэмс 
экзосферага  (90-1500  ш)  бөлінеді.  Сфера.чарды  булай  жіктеу  тосілі 
Жерді  құрайтын  заттардын  агрегаттық  күйіне  негізделген,  геосферада 
тірі организмдер бар екенін есепке алмайтын  геоцентризм  көзқарасы.
Б ноцентризм .  Биоцентризм  тұргысынан,  ягни  Жер  сфералары 
кұрамында 
тірі 
ағзалардың  таралуына 
байланысты, 
биосфера 
былайша  жіктеледі  (Р.  А.  Мирзадинов  бойынша):  аэробиосфера, 
гидробиосфера  және  литобиосфераны  біріктіретін  нагыз  биосфера 
немесе  эубиосфера.  Аэробиосфера  стратобиосфера  мен  трогюбиосфе- 
радаи,  ал  литобиосфера  педобиосфера  мен  теллуробиосферадан 
тұрады.  Эубиосфера  мен  онымен  шекаралас,  әрі  тысында  жаткап 
парабиосфера 
және 
гипобиосфера 
қосылып, 
мегабиосфераны 
құрайды.  Мегабиосфера  мен  оның  тысында  жатқан  артебиосфера, 
апобиосфера  жоне  метабиосфера  қосылып,  панбиосферамы  кұрайды. 
Метабиосфера — литосфераның қазіргі  кезде тірі  организмдер тіршілік 
етпейтін,  тірі зат немесе биогендік заітар эсерінен өзгертілген  қабаты. 
Гипобиосфера — литосфераның тірі  организмдер  кездейсоқ себептерге 
байланысты  гана  мұнда  уақытша  болатын,  бірақ  олар  калыпты 
жагдайдагыдай 
тіриілік 
етіп, 
көбейе 
алмайтын 
қабаты. 
Теллуробиосфера  —  литобиосфераның  тек 
анаэроб-организмдер 
тіршілік  ете  алатын,  астында  гипобиосфера  орналасқан  томенгі 
қабаты.  Стратобиосфера  -   геория  жүзінде,  негізінен  тірі  споралар
ретінде  гана  микроорганизмдердің  тұраісгы  тіршілік  етуіне  болагын,
аэробиосфераның  жогаргы  болігі.  Одан  жогаргы,  парабиосферада  тірі 
организмдер  кездейсоқ жагдайда  ғана  пайда  болады.  Стратобиосфера 
кеңістік  бойынша  стратосферамен  сәйкес  келмейді  және  7—8  ш. 
оиіктікте орналасқан.  Парабиосфера -  атмосфераның тірі  орі анизмдер 
кездейсоқ себептерге  байланысты  гана  уақытша  пайда  болатын,  бірақ 
олар  қалыпты  жагдайдагыдай  тіршілік  етіп,  кобейс  алмайтын  болііі. 
Апобиосфера — биогендік зачтар өте аз мөлшерде гана әкелінегін  және 
тірі  организмдер  онда  ешқашап,  кездейсоқ  түрде  де  жетпейтін 
атмосфераның  жогаргы  болігі  (60-80  ш.  жогары).  Артебиосфера  -  
космос 
пеи 
Күн 
жүйесіндегі, 
Жер 
маңындагы 
кеңістіктегі 
биосфералық  колонизация  аймагы,  ягни  адамзат  жасап  шыгарган 
аппарагтар  ұшып  жететін  кабат.  Осылайша,  биоцентризм  тосілі  тірі 
организмдер  таралуына  байланысты  Жер  сфераларыиын  орналасуыи 
басқаша  сипаітайды  және  ол  геоценгризм  көзкарасына  сәйкес 
келмейді.  Биосфераның жіктелуі төмеигі сызбада корсетілген.
А нтропоцеитризм .  Іс  жүзінде,  көгіміздегі  Күн  қасиеттері  мүлде 
бөлек  жаңа  Күнге  айналмайынша,  Жердегі  тіршіліктің  жойылуы 
мүмкін  емес.  Егер,  Жер  жойылмайтындай  дорежеде  іілаиеталык  апаі

болса,  онда  кейбір  түрлер,  оның  ішінде  адамдар  да,  жойылып  кетуі 
мүмкін. 
Бірак, 
сонымен 
катар, 
Жердегі 
коптеген 
тірпіілік 
формаларынын  ішінен  тірі  қалып,  жаңа  жагдайга  бейімделіп, 
жаиа
саналы  эволюциялық  дамуга  агент  болатын  түрлср  міидетгі  түрде 
қалады.  Сондықтан,  антропоцентризмнің  түпкі  мақсаты  нысандар, 
үрдістер  жэне  құбылыстарды  эрі  адамзатгы  биологиялык  түр  ретіпде 
сактап қалу тұргысында қарастыру.
Б и о л о ги ял ы к  жәие  геологинлык  айііалы мдар.  I іланетадагы 
барлык  заттар  үнемі  айналымда  болады.  Күн  энергиясм  Жер  бстінде 
екі  зат  айналымын  камтамасыз  етеді: 
үлкен  (геологиялық  немесе 
биосфералық 
айналым)
 
жэпс 
кіші 
(биологиялық 
айпалым). 
Биосферадагы  заттардың  үлкен  айналымының  негізгі  екі  срекшслігі 
бар.  Біріншіден,  Жердін  бүкіл  геологиялык дамуы  барысында  жүреді, 
екіншіден, 
ол 
биосфераның  дамуында  негізгі 
рол 
аткаратып
планетааралық үрдіс.
Г еологиялы к  зат  а й н ал ы м ы   тау  жыныстарының  түзілуімеп,
үгьіуімен  жэне  бұзылган  онімдердің  түрлі  болшектер  меп  химиялык 
элементтердің  кейін  басқа  жерге  ауысуымен  байланысты. 
Ьүл 
үрдістердегі  басты  рөлді  су  мен  топырақ  бегіпің  гсрмиялык  касисті: 
күн  сэулелерінің сіңірілуі  мен  шагылуы,  жылу откізпштігі 
жэнс  жылу 
сыйымдылыгы  аткарады.  Жер  бетіиің  тұраксыз  гидрагермиялык 
жагдайы  атмосфера  айналымының  планеталық  жүйссімеп  біргс  Жср 
дамуының  бастапкы  кезеңдерінде  материктерді,  мүхигіарды 
жэпс
казіргі 
геосфераны  түзумен  байланысты  болды. 
Биосферапың 
калыптасуымен үлкен  айналымга оргапизмдсрдің тіршілік ошмдсрі  де 
косылды. 
Геологиялық 
айиалым 
тірі 
оргапизмдерді 
коректік 
элементтермен  қамтамасыз  егіп,  көбіне  олардың  тіршілік  ету 
жагдайларын 
аныктайды. 
Литосфераның 
негізгі 
химиялык 
элементтері:  оттегі, кремиий, алюминий, тсмір,  магпий,  нагрий,  калип 
жэне 
басқалары, 
жогаргы 
мантияның 
тереңдегі 
боліктерінен 
литосфераның  беткі  кабатына  дейін  отін  үлкеп  айпалымга  кагысады. 
Магманын  кристалдануы  кезіндс  пайда  болгап  магмалык  жынысгар 
Жер  койнауынан  литосфераның  бсткі  кабатына  іұскен  сон  ыдыра>іа, 
үгілуге  ұшырайды.  Үгілу  онімдері  сумен  шайылып,  желмсн  біріе
бедердің  төмен  жерлеріне,  озендерге,  тсиіз,  мүхитгарга  жиналыи,
куатты  тұнбалык  жыныстар  түзсді.  Бүл  жыиыстар  уакыт  оте  іерсңіс 
батып, температурасы  мен  кысымы  жогары  жер  қойиауында озіеріске 
ұшырайды,  ягни  «кайта  балкытылады».  «Ьалкьпылгаи»  соц  /кчша 
жыныстар  пайда  болып,  олар  жер  кыртысыиыи  жогаргы  кабапарына 
шыгып тагы да заттар айналымына түседі.
83

Кіші  немесе  б и о л о ги я л ы к   зат  а й и а л ы м ы   -   бұл  өсімдіктер, 
жануарлар, 
саңыраукұлақтар, 
микроорганизмдер 
жәие 
тоиырак 
арасындағы  зат айналымы.  Биологиялық айналымкын  моні 
екі 
карама
-   қарсы,  бірак  бір-бірімен  байланысты  үрдістердің  нәтижесіиде 
жүреді.  Органикалык  заітар  түзілуінің  алгашкы  кезеңі  жасыл 
өсімдіктердегі  фотосинтез  барысында  көмір  кышкыл  газы,  су, 
жай 
минералдык  затгар  мен  күн  энергиясының қатысуымен 
тірі 
заттардың 
түзілуі.  Өсімдіктер  (продуценттер)  топырақган  күкірт,  фосфор,
кальций,  калий,  магний,  мырыш, 
кремний, 
мыс 
жэне  баска 
элементтердің  ерітінділерін  сіңіреді.  Өсімдік  коректі 
ж а н у а р л а р  
(1 
ретгік 
консументтер) 
осы 
элемемтіердіц 
қосылыстарымсн 
коректенеді.  Жыртқыштар  (II  реттік  консументтер)  осы  өсімлік 
коректі  жануарлармен  коректеніп  одан  да  күрделі  құрамды  (белок, 
май,  амин  қышқылдары  жэне  басқа  заттар)  заттарды  сіңіреді. 
Ыдыратушы  микроорганизмдер  (редуценттср)  олгеп  өсімдіктер  мсп 
жануарлар  қалдықтарын  жай  минералдық  заттарга  ыдыраіады.  Оны 
өсімдіктер  қайтадан  сіңіріп,  биологиялық  айналымның  келесі  орамы 
басталады. 
Органикалық  заттарды  түзуге 
Жерге  түсстіи 
Күи 
энергиясының  0,2  %  гана  жұмсалады.  Осының  өзі  өсімдіктердің 
жасыл  масса  мен  оттегіні  өндіруіне  жегеді.  Сөйтіп,  затгардың 
биологиялық  айналымының  негізін  осімдіктер  хлорофиллдері  мен 
Күн  энергиясы  құрайды.  Биологиялық  заг  аймалымыныц  маңызы  -  
органикалық 
қосылыстардың 
синтезделуі 
ж ә н е  
ыдырауы. 
Ал 
геологиялық 
айналым 
кезінде 
минералдык 
заттардыц 
судагы 
еретінділері  мен  механикалық  заттардың  бөлшектеріпіц  жай  орыи 
ауысуы жүреді.
Организмдер  тіршілігінің  барысында  биосфераның  әргүрлі 
құрылымдық бөлімдері арасында жүретін энергия  меп зат айналымын, 
ягни  химиялық  элементгердің  тірі  оргаиизмдердің  катысуымсп 
тасымалдануын  және  әзгеруін  бн огеохи м ш ілы қ  а н н а л ы м д а р  
деп 
атайды.  Химиялық  элементтер  биосферада  биологиялык  айналыммыи 
ортүрлі  жолдарымен:  тірі  затпен  сіңірілген  эпергиямен  камтамасыз 
етіледі де, сосын  тірі  затты  тастап  жипалган  энергияны сыртқы  оргага 
беру  арқылы  үздіксіз  айналымга  түседі.  Осындай  үлкенді  И 
кіш ілі
тгүиық  жолды  В.  И.  Вернадский  «биогеохимиялык  айналымдар»  деп 
атады. Бұл айналымды екі  негізгі типке бөлуге болады:
1)  газ  тәрізді  заттардың  агмосферадагы  немесе  і идросфералагы 
(мұхиттардагы) айналымы;
2) жер  қыртысындагы айналым.
Су  а й н а л ы м ы  -  бір-бірімен  тыгыз  байлаиыстагы  күм  эпергиясы, 
тартылыс  күші,  гірі  организмдердің  тіршілігі  жоне  адамиын  гірлігі
84

әсерінен  Жер  бетінде  үздіксіз  жүретін  үрдіс.  Су  ашіалымы 
габягат 
жагдайында  былай  жүреді:  жауын  -   шашын  атмосфсралаи 
жер 
бстіне
түсіп,  топыракка  сінеді  немесе  су  коймаларына  агады.  Мүхиттардың. 
өзендердің,  кұрлықтардың  бетінен  буланған  су  булары  аркылы 
тасымалданып,  жауын  -   шашынмен  бірге  немесе  шык  регінде 
жер 
бетіне  кайта  түседі.  Осылардан  баска  су  айналымы 
үрдісінс 
өсімдіктердің 
ауамен 
жанасатын 
барлык 
сырткы 
жэис  ішкі 
беттеріндегі  судың  (транспирациялық  су,  жылыиа  1030  мм)  булаиуы
және Жердің өте терең  қабатгарындагы  магмадан бөлінетіи  штегі  мсп 
сутегіден  түзілген  жерасты  суы  да  жатады.  Гидросфераиыц  ортүрлі 
бөліктеріндегі  судың  тепе  -   теңдігі  туралы  мэліметгсргс  сүйсисск, 
мүздардың  жэне  қарлардың  өте  баяу  еруінс  байланысты,  су 
айналымының  белсенділігі  полярлык  мүздыкгарда  томсн 
(8000 
жыл). 
Атмосфералық  жауын—шашыннан  соң  су  айналымының 
белсенділігі 
өзен суларында артады (эрбір  11  күидс ауысып отырады).  Ягии тск 
бір 
жыл  ішінде  ІОООкм.  өзен  суларының  озінен 
40 
есе  коп  су  алыпады. 
Міне  сондықган,  табиги  жагдайда  озеи  сулары  үнемі  түтиы  болып 
келеді.  Су  айналымының  тұрактылыгы  соңгы 
100 
жылда 
адампың 
әрекеттерінен  бұзыла бастады.  Ормандар алкабыиыц азаюыиаи  судың 
булануы 
төмендеуде, 
керісінше 
ауыл 
шаруаіиылыгыида 
пайдаланылатып  жерлерді  сугару  кезіиде  тогіырак  бетіпсн  судын 
булануы  артуда.  Соңгы  жылдары  Әлемдік  мұхит  дсңгсйі  котсрілудс. 
Осындай  қолайсыз  жагдайга  себеп  болып  жатқан  күрлыктагы 
колдердің  кебуі,  жер  асты  су  қорының  тиімсіз  жүмсалуына 
байланысты 
азаюы 
және 
гіарниктік  эффсктіпің  эссріпси 
мүз 
жамылгысынын  жұқаруы.  Бұл  теиденциялардың  ары  қарай  үдсуі 
организмдердің  биологиялык  алуандыгы  мен  орналасу 
заңдылыгып, 
экожүйелердің 
сандық 
жәие 
сапалық 
құрамыи, 
касисті 
мси
құрылымын өзгертуі  мүмкін.
85

Энергетикалық  бөлшектер  адам  денсаулыгына  потенциалды
кауіп  әкеледі,  өйткені  олар  организм  жасушаларын  бұзуы  мүмкін: 
бөлшек жасушамен  әсерлесіп,  өзінің энергиясының бір  бөлігін  береді, 
жасушаны  құрайтын  молекула  электрондарымен  эсерлеседі.  Бүл 
әрекет  нәтижесі  болшектер  түрі  мен  энергиясына  байланысты 
(протон,  ион,  электрон,  нейтрон,  фотон).  Кез  келген  моллекуллага 
тигізген зияндық,  әсіресе ДНК,  болашақ ұлшықтарга эсер  етуі  мүмкін. 
Үяшықтың  құрылымы  мен  даму  багытындагы  бөлінулеріне  де 
зиянды.  Өз кезегінде жасушанын дұрыс  функцияламауы  мүшелер  мсн 
өзі  кұрайтың тканьдердің өзгеруіне әкелуі  гажап  емес.
Зақымдалган  жасуша өзін  қалыпқа  келтіре  алады.  Пгер  олай  істей 
алмаса  -   ол  өледі.  Егер  шамадан  тыс  жасуша  өлетін  болса,  тірі 
организм  мүшесі  өзінің  қалыпты  жұмысын  гоқтатады.  Егср  жасуша 
толық  қалыпқа  келе  алмаса,  санаулы  рег  қана  бөліне  алса,  онда  өзі 
тудырган  зақымдарды  жасушаларга  беріп  жіберуі  мүмкін.  Тагыда 
осындай  жасушалардың дұрыс  жұмыс  істемеуінен,  агзага  үлкен  зиян
келеді.  Бұзылган жасушалар,  калайда  гірі  қалатын,  рак жасушалардыи 
көзі болуы әбден мүмкін. 
;
Сондықтанда,  гарыштық  радиация  омір  сүрстін  тірі  организмдер 
үшін, екі түрлі қауігі төңдіреді: 
ч
1)  Жөгары  радиациялық  доза  —  денсаулык  пен  адам  өміріне 
негізгі  қауіп  төндіруші.  Бұл  жер  магпитосферасынан  тыс,  гарыштық 
ұшудагы  адам  өміріне  де  қауіпті.  Адам  денсаулыгынын  эффектісі, 
радиацияга  ұшыраганнан  кейінгі,  тек  кана  ткань  жү:ткан  энергияга 
гана  баиланысты  емес  (бөлшектер  агыны  негұрлым  күшті  болса, 
соғұрлым  энергия  көп  жұтылады),  ол  бөлшектердің  түрлілігіне 
энергиясына  жэне  жұтқан  мүшеге  байланысты.  Мысалы:  ренптеп 
сэулесі  энергияны  оіртекті  енгізеді,  ол  кезде  нейтрондардын  жұту 
энергиясы 
жайылтпаушылық 
таныгады, 
ядроның 
ткань.мен 
әсерлесуіне  байланысты.  Нейтрондар  энергиясы  жогары  протонга 
қараганда, көбірек зиян келтіреді, электрон  пемесе  і амма-сэуле.
Жердегі  табиги  доза,  коршаган  радио-қызметтерге  байланысты, 
орташа  деңгейде  жылына  2,4  м3в.,  эртүрлі  мемлекеттер  үшін  катты 
өзгереді.  (аймаққа/орналаскан  орындардың  спецификасына  тәуслді). 
Теңіз  деңгейінде  гарыштық  сэлелердің  үлесі  шамамен  жыльіна  -   0,3
м  в.
2) 
Медициналык 
рентген 
зертгеулері 
кезінде 
алынатын 
радиациялық  дозаның  шамасы  0,1  дси  бірнешс  ондаі ап  мЗн-кс  дсйіп 
тербеледі, 
рентген 
түріне 
байланысты. 
Кәдімгі 
доза.
3  Г еосф ераларға га р ы ш  г ы к -н л а н е т а р л ы к  әсер ету урдістсрі
86

трансатлантикалық ұшып  өту  уакыт  аралыгында  галамдык  гарыиггык
сәулелерден алынган 0,05  м  в.
Күн  желі,  ыстық  плазма,  отпелі  оқигаларда,  Күн  тожіпеп  300- 
1000 
км/с 
жылдамдыкпеи, 
барлык  багытга 
кеңейеді. 
Үпсмі 
(стандартты)  Күн  желінде:  жылдам  күн  желі,  тәж  тесігінен  800  км/с 
жылдамдыкпен 
шыгатын, 
ал 
баяу 
күн 
желі 
тәждін 
баска 
аймактарынан  (әсіресе  үлкен  'құрылымдарда,  тәжді  стример  деп 
атайды,  тұтылу  фотографиясынан  белгілі)  400  км/с  жылдамдыкпсн 
ұшып  шыгады.  Күн  тәжіндегідей  жел  зарядталган  бөлшек:  проіон, 
электрон  және  шамалы  (5  %)  ионизациялапган  гелий  меи  бірнсшс 
ауыр  элементердің  иондарынан  тұрады.  Кейбір  срскшеліктерді 
схемалы  бейнелеу  көрсетеді,  оны  коронафафтан  немесе  гүтылудып 
суретінен  көруге  болады:  ірі  масштабты  (үлкен,  жалпак)  стримср 
(жолақ),  баяу  күн  желін  тудыратын,  және  тәж  тссігі  -  жылдам  жсл 
шыгаратын.  Сопдай-ак тәжде  кіші  масштабты  динамикалык орта  омір 
сүреді,  плазмалы  агысы  бар,  магнит  орісінің  соккысы  мен  үйыткуы 
бар,  оны  — Альвен  толкыны  деп  атайды.  Бұл  ұйыткудың  қүрылысы 
мен  формасы плаиетааралық ортапың динамикасыиа оз үлосіп  косады.
Күн желі  Күннің магнит өрісінеи Күн  жүйісіпдс  карай  қозгалады. 
Күн  айналасында  магнит  орісі  әлдекайда  күшті  болсада,  ппазмапың 
жэне  тәждің  формасын  сактау  үшін  ,  үстінеи  біршама  қашықсыкга 
ыстык  плазма  магнит  өрісінен  басым  болып,  магнит  оркіиің  күш
сызыктарын сыртка қарай тасиды.
Күнде 
үдетілген 
зарядталган 
болшектср, 
плаистааралык
кеңістікке  жогары  энергиямен  лактырылады.  Олар  плаисіааралық
магнит  өрісін  бойлай  козгалулары  керск.  Егср  бүл  ІГаркср  спиралі 
бойымен  болса,  Күннің батысындагы  жартышарында 
үдегілгсн  болса, 
оида  біз  энергетикалық  болшектердің 
Ж ерде 
табылуыи 
(гіркеуді) 
күтеміз. 
Нейтронды 
монигорлардың  бакылаулары 
бүл 
күгуді 
статистикалык  магынада  кү.птайды:  он жактагы  гисюграмма. 
Күпдсіі 
жаркыраулардың 
бойлық 
бойынша 
таралуды 
корссгсді 
(гелиофафиялык  бойлық).  Оқигалардың  жаркыраулары 
болшсктсргс 
байланысты.  300-600  диагіазопдагы  батыс  бойлыкгагы 
кіра.іу. 
күткекдегідей,  егер  энергетикалык  болшектср  (күш  сызыктарын 
бұратын)  Паркер  сызыгыиың  бойымен  таралса,  максимал  болады. 
Бірак,  осы  жерде  айта  ксту  керек:  Күішін  шыгыс 
жартышарыпаіі 
немесе 
Күннін 
алыс 
жагындагы 
жаркыраулардан 
шыгатын 
энергетикалық  бөлшектер,  орташа  конфигураииялы  магпит 
орісініи
Паркер спиралінін, карапайым  модсліи береді.
87

3.1 -сурет -  Жердің магнитосферасы
Жердің  магнит  ерісі  бар,  оны  ядроның  магнит  өрісі  тудырады. 
Егер  жер  бос  кеңістікте  болса,  магнит  өрісі  өз  денесінің  сыртыңда 
болгандай,  стерженді  магнит,  диполь,  жер  центірінен  азырақ шім§т§у 
және  айналу  өсіне  иілгендей  болар  еді.  Жердің  центірЫең 
Шщ 
радиусындай  қашықтықгагы,  магнит  өрісін  ж о ғ і р в д і ш   £УР§Т 
бейнелейді.  Ж ер  үздіксіз  күн  желінің  зарядтадган 
і§§рШ§
үшырайды.  Бүл  ағым  магнит  өрісінің  күш  ш ш к т а р ш ,   шрДІҢ  күңге 
қараған  бағытындағысын  қысады  да,  түң  ңсашң  ұзақ  ШГҢит 
құйрыгындай  созады,  Суретте  қүщ  дызықтарщ  Ш І Ш   щ ш д і р  
жолақтармен  белгіленгең,  Олар  (формасы  Ійр)  тұйық  жүй§  құрайды, 
оның  айналасында  күн  желінің  ағымдары  қозгададш,  ол  ш р ш  
жолақтармен  көрсетілген.  Күн  желіндегі  жердің  магннт  өрісің 
қүрайтын жолақ, магңңтосфера деп аталады,
Жердің  Күнге  қараган  бетіндегі,  магнитосфера  шекарасы  10—12
радиус.  қашықтыкга,  жердін  жер  центірінен,  ад  магнңтосфера 
қүйрығы,  100  жер  радиусындай.  Бүл  конфигурадиз  Күн  желінің 
ағымымен  анықталады.  Жер  денесі  өзінің  тәуліктік  айналымын 
магнитосфераға  қатысты  жергілікті  тал  түс  болганда,  біздің  үстімізде 
күнге  қараганда  магнитосфера  шеқарасы  бар,  сондықтан  біз  түн
ортасында көлеңке бағытқа қарай  аламыз.  Жердің дипольды  өсі, оның
аиналу  өсіне  енкеигендіктен,  магнит  өрісі  күрделі  түрде  өзгереді,
белпленген  географиялық  жағдайда,  қүн  желі  түракты  болса  да, 
айнымалы күн желі  қосымша өзгерістер әкеледі  (болашақта)!
Түсетін  ғарыштық  сәулелер  бөлшектері  ауаның  атомы  және 
моллекуласымен  соктығысатындықтан,  олар  көптеген  екінші  ретті
88

бөлшектер  тудырады.  Егер  ауыр  иондар  туралы  айгсак,  олар  жсціл 
ядро,  протон  мен  нейтронга  бөлінеді.  Бұл  болшектердің  барлыгы 
төмен  қарай  жылжи  отырып,  ауаның  баскада  молекулаларымен 
әсерлеседі, егер энергиялары жсткілікті болса.  Б.ұл  гарыштык сәулслср 
каскадын  тудырады.  Бөлшектер  негұрлым  терең.кірген  сайын,  олар 
согұрлым  энергиясынан  көбірек  айрылады.  Алгашкы  гарыштык 
сәулелердің  минимал  энергиясы  450  М3В  болуы  керек,  сонда  саны 
бірталай  екінші  ретті  бөлшектер  алынады  да,  олар  тсңп  дсңгсйіис 
жетеді.  Бірінші  ретті  энергиясы  төмен  гарыштык  сәулелер  піи  табу 
үшін,  биік  тауларга  шыгу  керек,  немесе  ұшактарды  пайдалану  ксрек, 
әуе шар -  зонды мен гарыш аспаптарын пайдалану каже,г.
сч
Щ Ш Щ
Ш Ш Ш Ш
г ы  
\  ^ 
ы я ь .\
3.2-сурет -  Ғарыштық сәулслердің каскады
Бұл  каскадта  пайда  болатын  болшектер,  атмосфсрамсн  іпамалы 
немссе  күшті  әрекстгсссді,  мюондар  сң  аз  дәрежедс*  осерлсссді, 
сондықтан  олар  екіниіі  ретгі  гарыштык соулелсрдс  геціз лешейііілеі і, 
көп  таралган.  «Буланган»  нейтрои  мен  нротон  ауа  ядросымеи 
соқтыгысып,  энергиясынан  айрылады.  Сондыкгап  протопдар  аУа ^а' 
нейтронга  қараганда, эиергиясын  көгі  жұмсаилы  жонс энсрі нясы  «1  В 
тө.мен  болганда,  теңіз  деңгейінде  нейтронга  караганда  олде  кайда 
сирек. 
Жердегі 
гарыштык 
сәулелер 
детскторларын 
олшейгіп 
компоиенталарына  байланысты  скі  топшаларга  болуге  болады. 
нуклондар  (протон  мен  иейтрон)мен  мезондар  (мюондар)  және
электромагнитті (фотон, электрон т.б.).
89

4 
Д ам у д ы ң  
әл еу м еггік-эко ло гііи лы қ 
ф а к т о р л а р ы  
мен
оларды ң геосф ераларға осер  етуі
Геоэкологияныц негізінде табиги  жэне антропогендік жүйелердін
теңдігінщ
жатыр.
Экологиялыц 
тепе-теңдік 
дегеиіміз
 
геожүйелердің 
ішкі 
компоненттерінің 
аніропогенезге, 
техногендік 
факторларга, 
тұрғындардың  тығыздығы  мен  аумақтың  табиғи  ерекшеліктеріне 
байланысты  үнем»  тексеріп  отыратын  озгерістермен  сипатталатын 
үрдіс. 
Антропогенез  дегеиіміз
  табиғи  нысаидардың  адам  тіршілігі 
әсерінен  өзгеруі  мен  өзіндік  даму  үрдісі. 
Техногенез
  антропогенездіц 
күрамдас  бөлігі  ретінде  адамзаггың  өндірістік  орекетгерінің  осерінен 
табиғи 
ортаның 
өзгеруін 
сипаттайтын 
үрдіс. 
Геожүйелердің 
экологиялық  тепе-теңдігіиін  бүзылуы  (экологиялық  тү.рақсыздық)
коптеген  себептерге  байланысты,  дегенмен  ол  негізінен  техногенез 
салдарынан  болады.  Ол  қысқа  орі  тікелей  осерлер  (мысалы,  ондірісіс 
пайдаланылған  суды  бір  дүркін  өзенге  төгу)  немесе  ұзақ  уақьптык 
үздіксіз  (минералды  тыңай гқыштар  меп  пестицидтердің жылдар  бойы 
озен  арнасына,  су  қоймасына,  т.б.  үздіксіз  қүйылып  отыруы)  әсерлер 
болуы  мүмкін. Техногенез әсерінен  географиялық қабық пен  биосфера 
аумағында  антропогендік  осерден  қаіты  өзгеріске  үшырагандыгыиа 
байланысты  техносфера  деп  аталған  бөлімі  ерекшеленіп  түрады. 
Сонымен, 
техносфера дегеиіміз:
- адам өз тіршіліғі барысында техникалық жәие  гехногендік күйге 
тұпкілікті әзгертіп жіберген биосфера бөлігі;
адамза гтың 
әлеуметгік-экономикалық 
қажетгіліктерін 
оң
бағытта  қамтамасыз  ету  мақсатында  гехникалык  құралдар  көмегімен
тікелей  немесе  жанама  түрде  әсер  сіу  арқылы  өзгергеп  биосфера 
бөлігі;
-  шаруашылық-өндірістік  орамдарды  табиғи  зат  пеи  энергия 
айналымынан  тыс  қалдыратын,  іс  жүзіиде  шаруашылық  айналымына 
гартылған  табиғи  ресурстарды  қайта  пайдалануға  пегізделген  түйык
технологиялык 
жүйе. 
Техноғенез 
нәтижесінде 
Жерде 
табиги 
геожүйелері  орнына  табиғи  ортадаи  сапасы  жағыпан  ерекшелеиетін 
антропосфера
  қалыптасады.  географиялык  қабықтың  осы  аталгап 
бөлігі  жоғары  экологиялық  жүктемеге  үшырайды  жоне  экологиялык 
апатқа үшырау каупі төніп түрған аумаққа жаткызылады.
Адамзат  қоғамыныи  орекеттері  геожүйелер  эволюциясының  ец 
куагты  факторы.  Оныц  әееріиси  табиги  үрдістердің  карқыны  күрт 
күшейеді,  сол  арқылы  ландшафг  қүрылымы  да  сапалык  өзгеріетерге
90

ұшырайды,  ресурстык  өиімділік  томсндейлі. 
Сонлыісіаи  габиги 
ресурстарды  тиімді  пайдалану 
мен 
коріау  аясында  гехногендік 
өзгерістер  багыты  ыждаһатты  гүрде  есегске  алыньш  отырылуы  тиіс. 
Өкінішке 
карай, 
көбінесе, 
аіггропогсисз 
нэтижесіндс 
габиги 
жүйелердің 
инвариантгык 
күйден 
ауыткыгап 
'жологиялык 
түраксыздыктагы  табиги  жүйелер 
иайда 
болады.  І еоэкологняның 
мінлеттерінің  бірі  -   организмдер  арасыидагы  (оиыц  ішінде  адамзат 
кауымдастыгы  да бар) жэнс  ортаның белгілі  бір табиги  жүйслсрінлсгі
экологиялык  факторлардың  аракатынасгары  мен  байланысгарын 
зерттеу.  Экологиялық тұраксызданган  табиги  жүйелердегі 
озі 
ерісгср 
мен  багыттарды  есепке  алу  антропогенез  бен  кері  эсср  стстін 
шаруашылык  кешендерін  міндетгі  түрде  біріктіре  қарастыруды  кажсг 
етеді.  Казакстандагы  коршагам  ортаның  казіргі  күйіп  экономикаиыц
негізгі салалары аркылы  карастырайык.
Қ
а
л
а
л
а
р
 
мен  еяді  мекендер.
  Түргыпдар 
тьныздьігы 
-  адамзат 
қогамының  табигатқа  эсерінің  маңызды  факгоры.  Калалар  озі
орналасқан  аумақтардың  лапдшафттарының  барлык  компопснпсріпс
жан-жақты  әсер  етеді.  Әсіресе,  срскшс 
эссрге 
ұшырайтындары 
гидроклиматогендік  жэне  биогендік  компопснтгср,  ол  атмосфсраның 
ластануынан,  жер  асты  жэне  жер  беті  суларының  саркылуынан, 
топырак  түзілу  үрдістерінің  баяулауы  меп  озгеріске  үшырауынан, 
табиги  өсімдік  жамылгысы  меи  биотогггыц  озгсруі  псмссс  толык 
жойылуынан  байқалады.  Ландшафтгардың  литогендік  иегіздсрі  дс 
біршама  эсерге  ұшырайды:  құрылыска  байланысты  бсдср  тсіісіслсді, 
топырактың мол бөлігі  бір орыннап  скіиші  орынга ауыстырылады,  г.т. 
Шәл  аудандарында  мал  шаруашылыгымсн  айпалысатып  ауылдар
маңында көшпелі  күмдар гіайда болады.
Энергетнка.
 
Қал а  л андшафттары ида  орпал аскаі і  оі ідірісті к 
кешендердіи  құрамында  куаты  эртүрлі  элсктр  сгапсалары  болады. 
Олар  мұнай,  газ,  комір,  атомдык  отын  пайдаланады,  сонымсп  каіар 
үлкен  аумактарды  камтиды.  Сондыктан  олар  слді  мекендердіц 
атмосферасын,  топырагын,  осімдік  жамылгысын  шацмсп,  кносн 
ластайды. 
Жылу 
элскгр 
стансшіарыныц 
г с х и о і ю г и я л ы к
 
қажеттіліктерге  байланысты  судың  коп  молшсрін  коллсшуы.  с\ 
пайдаланудың  тұйык  жүйесі  болмаган  жагдайда,  жсрасіы  /кэпс 
жербеті  суларының  ластануыиа  әкеп  согады.  Кішігірім  калалар  мси 
елді  мекендердегі  эртүрлі  отынды  пайдалагын  куаіы  аі  )лскір 
стансалары да осы сиякты эсерін тигізетіиіп  айта  ксткеп  жон.
Атом  электр стансаларыпың да ландшафтка озіндік  оссрі  болалы. 
Гидроэлектр  стансаларының  табиги  жүйслсргс  эссрі  іуралі.і  срскшс 
айта  кеткен  жон.  Олардың  лаішшафттын  табиги  комиопсіптсріс
91

әсерін  өзен  агысын  астамшылықпен  реттеуден,  жерлердің  су  астында 
калуынан,  жагалаулардың  абразиясынан,  т.б.  байкауга  болады. 
Дегенмен, 
жылу 
электр 
стансаларына 
қараганда 
гидроэлектр 
стансаларыныц ландшафт компоненттеріне кері эсері  әлдекайда  кем.
Тау-кең  өндірісі.
  Тау-кен  өндірісіиің  қоршаган  ортага  эсері 
негізінен 
жердің 
сарқылатын 
қорларын  өндіруге 
байланысты. 
Өкінішке  қарай;  пайдалы  қазбаларды  ондіру  кобінесе  гылыми- 
техникалық  ережелерді  бұзу  арқылы  жүргізіледі.  Жср  койпауынан 
кенді  мол  көлемде  өндіруі  гау  жыныстары  кабаггарының  табиги 
орналасуын  өзгертеді,  сол  арқылы  қатты  бүлінген  «индустриялык 
ландшафттар»  пайда  болады.  Пайдалы  казбаларды  өндіру  кезінде 
бедердің  біршама  өзгеруі 
қалыптасады. 
Ол 
кезде 
карьерлер, 
рудниктер,  шахталар,  үйінділер,  террикондар  т.б  пайда  болады,  жер 
асты  сулары  мен  қабатастар  сулардың  қоры,  дебеті,  режимі,  химизмі 
өзгереді,  флора  мен  фауна  жойылады.  Тау-кеи  өндірісі  орналасқан 
ландшафтгардың 
атмосфералық 
ауасының 
ластану 
деңгейі 
террикондар 
мен 
кеніштердегі 
бос 
жатқап 
жыныстарды 
жел
ұшыруына  байланысты 
жогары 
болады. 
Топырақгың  жогаргы 
құнарлы  қабатына  бос  жыныстар  толық  гөгіледі  жэпе  топырақ  ксп 
орнын  ашу  кезінде  толық  жойылады.  Таукен  өндірісінің  табиги 
жүйелердін  экологиялық  жагдайына  кері  әсерін  болдырмау  үшін 
өидірістің тұйық орамын  құрастыру қажет.
Мұнай 
өндірісі.
 
Мұнай 
өндірісінің 
ландшафггарга 
эсері 
сарқылатын  қорды  жер  қойнауынан  оидіру  жэне  жеке  табиги 
компоненттерге  эсер  ету  кезінде  байқалады.  Жер  қойнауыпан 
мұнайды  өндіру  кезінде  жерасты  жэне  қабатастар  суларының деңгейі 
төмендейді, 
қабатаралық 
қысым 
томендейді, 
топырақ-өсімдік 
жамылғысының  тұтастыгы  бұзылады.  Багыс  Қазақстандагы  мұпай 
ұңі ымалары  мен  қондыргыларына  жолды  қалай  болса  солай  сала 
бергендіктен  жол  дигрессиясына  ұшыраган  аумакгар  коп,  ол  оз 
кезегінде  жел  эрозиясына  экеп  согады.  Мұнайды  ондіру  кезінде  ойыс 
жерлерге  тогу  де  сол  жерлердің  экожүйелерінід  топырақ-осімдік 
компоненттерін  толык  жойып  жібереді.  Мұнай  өндіру  ксзіиде  табиги 
газ  да  шыгады.  Батыс  Қазақстанның  коигеген  мүнай  өндіріс 
орындарында  бұл  отын  текке  жагылып  жатыр.  Бұл  бір  жагынан 
сарқылатын  қорды  текке  жагып  азайту  болса,  екінші  жагынан 
агмосфераны толық жанбаган  көмірсутек өнімдерімен  ластау.
Қара  ж эне  гпүсті  металлургия.
  Металлургия  өнеркэсіптері 
коршаган  ортага  жан-жақты,  эрі  қатты  әсер  етеді.  Ол  онеркэсіптер 
цехіар,  транспорі  шаруашылыгы  г.б.  құрылгылар  орналастырылуына
92

және  суды  көп  қажет  ететіндігіме  байланысты  үлкеи  аумакм.і
камтнды
ГІДОІ.
Металлургия  өнеркәсіптерінен  ағызылған  сулар ландшафттардын 
жербеті  суларын  ғана  емес,  жерасты  сулары  мен  кабатастар  суларын 
да  ластайды,  олардың  химиялык  кұрамы  мен  органолсптикалык
касиеттерін  де өзгертеді.  Металлургия  ондірісі  жұмыстарыпда,  псірссе 
концентраттарды  күйдіру  кезінде  атмосфераға  коп  молшсрде 
күкіргп 
газдар  мен  шаң  тасталады,  олар  енеркәсіп  орталыктарыпдагы  адам 
мен  оны  коршаған  ортаға  үлкен  зиян  келтіреді.  Өндірістен  шыккан 
шан  атмосфераны,  суды  ж зне  топыракты  ластап.  адамдардын 
денсаулығына  кері  әсерін  тигізеді.  Тусті  метал  ондірісшдс  б.р  тон.ш 
металл  алу  үшін  байыту  фабрикаларында  орта  есепгіси  алгаила 
50-100  т  кенді  еңдеу  кажет  екені  белгілі.  Осыган  байланысгы  бос 
жыныстьщ  кыруар  мөлшері  террикондарга  тасылады,  олар 
үлксн 
аумақты 
камтиды.  Ж ел  ұшыруы 
мен  жауын-шашын 
шаюына 
байланысты  ондағы  улы  заттар  жан-жаққа  тарайды  да,  коршаган
♦
ортаның геохимиялық өңін өзгертеді.
Химияльщ  жэне  мунаіі  өңдеу  ендірісі.
  Химиялык  және  мүнам
өңдеу өндірістерінде енім  алу үшін су  мол  колданылады.  Мипсралдык 
тыңайтқыштар  өндіру  үшін  күкірт  кышқылы  колданылады, 
ол
қоршаған  ортаға  ете  зиянды  зат.  Дегенмен,  коршаган  ортаіа  зор
эколоғиялык  зиян  келтіретін  ендіріс  орталыктарындагы  (Лтырау, 
Тараз,  Павлодар,  Шымкент,  Теміртау,  Өскемен)  кэс.порындардын 
атмосфералық ауаға түсіретін техногендің ластауыштары.
Машіінажасау.
 
Бүл 
саланын 
л а н д ш а ф п ы ң  
та  и 
компоненттеріне  келтіретін  зияны  салыстырмалы  түрде  шамалы.  Ол 
зиян 
негізінен 
қала 
ландшафттарындағы 
қондыргыларь; 
меп 
кұрылымдарынын  кең  аумақты  қамтитыны  жэне  топырак  пен  өс.мдік 
жамылгысын,  жерасты  мен  жербеті  суларын  жзие  атмосфсраны
біршама ластауынан байкалады.
Кұры-іыс  материалдарын  өндіру  мен  қүрылыс  гшдустриясь
Қазакстан  аумағындағы  қалалар  мен  елд.  мекендерде,  р с | Д  с 
онжылдықга, 
даму 
үстінде. 
Опар
кұрылғылары,  цемент,  кірпіш,  әктас,  асфальтбетон  зау ъ тар ь   м и
табиги  кұрылыс  материалдарын  ондіретін  кеніштер.  эұ 
1 
’ 
ерекшелігі 1  кеніштерде  әктас,  гипс,  топырак,  киыршык 
^
өндіру  кезінде  ландшафтгың  геологнялык
етүінде  Нэтижесінде  ландшафт  каггы  өзгереді,  ксш 
и
  р, 
Р‘  1 
с З л а р ,' арыктар,  Щ ы р а у л а р   түріияегі  ендірістік  П
У
И
Н
 
к е ш еи ер   пайла  болады,  соган  байланысты  табиги  ос,«ди 
топырақ  жамылғысы,  биотоптар  жойылады.  Дегенмен.  коршагаі
93
і

ортаның  экологиялык  тұрақсыздыгының  басты  көрінісі  шацмеп 
ластанған атмосфералық ауадан байқалады.
Трсінспорт.
  Теміржол  магистралдары,  автомобиль  жолдары,  газ 
және  мұнай  кұбырлары  да  өздері  кесіп  өтетін  геожүйелерді  катгы 
өзгеріске  ұшыратады.  Негізінен  біршама  өзгерістер  бедерде  болады, 
ландшафт  бегі  тегістеледі.  Теміржол  мен  тас  жолдар  бойында  жол 
маңының 
эрозиясы 
дамиды. 
Жалпы 
алганда 
транспорт 
магистралдарының  маңындагы  табиги  ортаның  экологиялык  куйі 
топырақ  пен 
өсімдіктердің 
коргасын 
қосылысіарымен,  резина 
шаңымен ластануымен  сипагталады.  Жол  мацыныц ауасы  кұрамынды 
күкірт,  азот,  көміртек  тотықтары  бар  газдармен  ласганады.  Корыт*а 
айтқанда,  қалалар  мен  ірі  өндіріс  орындарында  ауа  бассейьінің 
газдармен 
ластануы 
қоршаган 
ортаның 
экологиялык 
тұрақсыздығының басты факторларының бірі.
Егіншілік.
  Егіншіліктің  ландшафттыц  табиги  компонеиттеріне 
эсері  бірнеше  бағытга  байқалады.  Мелиорация  мен  жер  жырту 
нәтижесінде табиғи өсімдіктер толық жойылады.
Егіншілікке  қамтылған  жсрлерде  суармалы  гопырақтар  түрі 
қалыптасады.  Жасанды  суару  жерасты  суларыныц  динамикасыи, 
режимін  және  химизмін  өзгертеді.  Егер  егістікті  суару  дұрыс  жолга 
қойылмаса,  жерасты  сулары  көтеріліп,  топырақтың  қайта  тұздаиуы 
жүреді де, топырақ сапасы  мүлде  пашарлайды.  Егістікті  суару  кезінде 
ауа  ылғалдылығы 
жоғарылайды. 
Табиғи 
биотогггар 
түпкілікті 
өзгергендігіне  байланысты  онда  осы  жерге  тэн  емсс  божекгер, 
кеміргіштер  пайда  болады,  олардың  көбісі  адам  өміріне  кауіп 
төвдіреді. 
Егіишілікті  дұрыс  жолға  қойған 
кезде  ландшафты 
оағытгалған  гүрде  өзгерту  жүреді,  суармалы  жерлердің  биологиялық 
өнімділігі  артады,  ал  кері  жағдайда егістіктер жел жэне су  эрозиясына
ұшырайды.  Егіншіліктіктің  қоршагаи ортаныц  экологиялык жагдайыіі
нашарлататын  тағы  бір  тұсы  -   минералдық  тыңайтқышты  жаппай
колдану, 
пестицидтерді 
(улыхимикаттарды) 
божектерге 
—
ауылшаруашылық  зиянкестері  мен  арамшөпгсрге  карсы  қолдангап 
кез. 
■; 
-V
Мал  иіаруашылыгы.
 
Мал  шаруашылыгының  экожүйелердін 
компоненттеріне эсері  жан-жақты.  Малды  бір жерде  шамадан  тыс  жая 
оерген жағдайда табиги  өсімдіктер алгашында сиреп, жайылымды  мал 
жемейтін  арамшөптер  баса  бастайды,  жағдай  сол  қалпынан  озі ермесе 
өсімдік  кұрамы  толық  өзгеруі  мүмкін.  Сөиымен  катар,  мал  тұягының 
үздіксіз  таптауынан  топырак  тыгыздалады,  су  эрозиясы  күшейеді, 
нэтижесінде  топырақ  ылгалдылығы  ксмиді.  Өсірссе,  малды  кұмдагы 
жайылымдарда 
шектен 
тыс 
жайған 
кезде, 
топырактың
94

гранулометриялық  кұрамы 
жсціл 
болгаплыктам,  топырак 
жел 
эрозиясына  тез  ұшырайды,  проективтік  жабым  да,  осімліктер 
өнімділігі  де  кемиді.  Нәтижесімде 
жалаң 
құм  шагылдары  памда
болады,  бекімеген  кұмдардыц  аумагы  артады.  Осылай  деградаіміяга 
ұшыраган жайылымдардын кайта калпыма  келуі  оте үзакка созылалы.
Підротехникспыц 
ңүрылыс.
 
Г идротехникалык 
кұрылысгьсц 
ландшафт 
табиғатына 
әсері 
негізінем 
бедердіи 
озгсруімсм, 
топырактыц  суфизикалык  касиеттеріпің  күрт  езгеруімеи,  камта 
тұзданумен, 
мезофилді 
биоценоздар  мем 
биотоптарлыц 
пайда 
болуымен  сипатталады.  Г идротехникалык  күрылыс  іютижесімлс 
көптеген  гектар  егістіккс  жарамды  жерлер  су  астыида  калады. 
Суарылатын  жерлерде,  ирригациялык  жүйелер  мацайымда  осы  оміргс 
тән  емес  кансоргыш  бөжектердің  колониялары  майла  болады.  Ірі  су 
қоймалары 
жагалаудың 
микроклиматын 
жүмсарталы, 
ауа 
температурасыныц 
жылдык 
ауыгкулары 
ксмиді 
жэмс 
ауа 
ылгалдылыгы  біраз  аргады.  Жогарыда  аталган  жэне  экомомикамыц 
басқа  да  салалары  арқылы  жүретін  антропогеидік  тірлік  табиги 
ортаның  экологиялық тұраксыздыгыма  әкелстім  факторга  жагады.  Ол 
геожүйелердін 
барлык 
деңгейлсрімс 
эсер 
стсді, 
сол 
аркылы 
ландшафттың  барлык  коммоненттерінде  озгерісгсрдіц  күрдслі  чізбеіі
жүреді.
Табиги-техникалык,  жүйелер
  дегеиіміз  тсхмикалык  күрылымдар, 
техника  жэне  табигаттың  өңірдің  шектеулі  аясымдагы  үйлесімді 
жүйелер.  Бұл  жагдайда  табигат  пем  техникамы  аткаратым  элсуметгік- 
экономикалық 
функциялары 
біріктірсді. 
I абиги-тсхмикалык 
жүйелердің  негізгі  түрлсріс  калалык,  өмдірістік,  сслитсбіік,  колікіік, 
ауылшаруашылық 
(егіншілік, 
мал 
шаруашыльм ы),
орманшаруашылыгы, 
рекреациялық 
т.б. 
1 абиги-техмикалык 
жүйелерге  табиги  жэме  техникалық  лсүйелср  тармақтарымыц  іьмьп 
байланысы  гэн,  сол  аркылы  оларды  зерітсу  барысында аміромоісмлік 
эсердің  тікелей  немесе  жанама,  оц  немесс  геріс  салдарым  алдым  ала 
шамалауга  болады.  Әр 
габиги-техмикалык  жүйс 
келесі  л>.\ йе 
тармағынам  тұрады:  табиги,  тсхмогемдік  (тсхмикалык)  жэме  оаскар\ 
орталыгы.  Табиги жүйе аумактам (ландшафт) түрса.  омда  кала,  оіідіріс 
орны  т.б.  техногендік  нысандар  орналасады.  Ьасқару  ортальмы 
б\тші 
табиги-техникалык  жүйеиіц  тірлігім  баскару  болімі,  ол  осы  опдірісм 
баскаруга  кұзіретті  жэне  жауаіггы  шемммдерді  кабылдай  алаіым
ұжымнан тұрады.
Мысалга,  ауылшаруашылык  санатыпдагы  табигм-тсхиикалык
жүйемі  алайык.  Омыц  құрамымда  ауылшаруашылык  алкамгары 
ретіндегі  табиги  жүйе  тармагы  бар.  Ол  алкамтарлым  ксиспсрі
95
і

топырақ  құнарлылығы,  биоөнімділік  г.б.  Ол  жсрлердс  өнім 
а л у   у ш ііі 
еңбектенетін 
шаруа 
қожалыгы 
орналасқан. 
Техногендік 
жуйе 
тармагының 
инфрақұрылымы 
агротехникалық 
шараларды 
іске 
асыруга  қолданылатын,  жер  жырту,  өнімді  жинау  кезінде  жерге 
қарқынды  әсер ететін  ауылшаруашылык машиналарынан  тұрады.  Осы 
геожүйенің әрекеттесуі  кезінде  жүйе тармақтарының әрекетгері  қатты 
байқалады,  топырақтың  минералдық  заттары  өніммеи  бірге  ж ю алы п 
алынса, олардың орны тыңайтқыштар еигізу аркылы толықтырылады.
Баскару  орталығыньің  міндеті  топырақган  алынып  кегкен 
минералдық  заттардың  орнын  толықтыруды  іецгерілгеп  дорежеде 
ұйымдастыру,  сонымен  қатар табигатгы  қоргау  иормативтсрін  сакгау. 
Табиғи-техникалық  жүйелердін  қасиепері  күрделі  болғандықтан 
оларды  айналысатын  істерін  ескере  отырып  үйлесімді  орналасгыру 
қажет.  Айналысатын  істері  әркилы  табиги-іехникалық  жүйелерді 
үйлесімді  орналастырган  жағдайда,  экологиялық  т.үрақсыздықты
болдырмауға болады.
Мысалы,  қаланың  жоне  өндіріс  орнының  табиғи-гехникалық 
жүйелерін  қатар  орналастыруға  болады,  ал  өндіріс  орны  мен 
рекреациялық  табиғи-техникалық  жүйелерді  қатар  орналастыруг*а 
мүлде  болмайды.  Әрқилы  мақсатгағы  табиғи-техникалық  жүйелерді 
кеңістікте  орналастыруды  гылыми  негіздеу  арқылы  іске  асыргапда, 
жагымсыз  экологиялық  жагдайларға  немесе  аптропогеидік  әсердеп 
орны толмас сәтсіздіктерге ұшыраудың алдын алуға болады.
Техногенездің  қоршаған  ортага  әсері  санқилы.  Оның  ең  ксрі
формасы табигн-антропогендік ландшафттардың қоршаган ортасыпың 
тұрақсыздыгы (дестабилизациясы).
Геожүйелердің 
тұрақсыздығы 
(десгабилизация 
немесе 
деструкция)  дегеніміз  табиғи  жоне  антропогендік  факторлардың 
әсерінен ландшафтгардың  құрылымы  мен  ориықтылыгымыц бұзылуы. 
Табиги  ортаның  тұрақсыздығы  оган  зияи  келтіретін  ондіріс  орнынан 
шығарылған  ластауыштардың  сандык  та,  сапалык  та  құрамына 
тэуелді.  Геожүйелердің  экологиялық  орнықтылыгының  бұзылуы 
адамзатгың 
қажетгіліктері 
мен 
өндіріс 
техиологияларыпыц 
мүмкіндіктері  арасындағы  тепе-теңдіюгі  өзгертудің  нотижесі.  Осыган 
байланысты  табиги-антропогендік  ландша(|)тгардагы  тізбектелгеи 
компонентаралық  байланыстарды  сараптау  арқылы  жүргізілсгін 
геожүйелік 
тэсілдің 
рөлі 
ерекше. 
Ландшафтгардагы 
тізбекті 
байланыстарды  зерттеу  антропогенездің  жагымсыз  экологиялык 
салдарының алдын алуга, оларды жоюга  мүмкіндік береді.
96

1. «Экология» терминін  гм л ы м га  кім 
с і п т і д і
? 
Дүрыс жауабмн

жүктеу/скачать 6,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: